અનુરાગે હાથ જોડ્યા અને અમારા પગમાં પડ્યો. સગપણની વાત નીકળતાં ગમે તેવા ઉદ્દંડ યુવાનો પણ કેવા વિનમ્ર બની જાય છે!.
હાસ્યનો દરબાર - શાહબુદ્દીન રાઠોડ
પૈસા ખિસ્સામાં ભલે ન હોય છતાં મનમાં ઉમંગ હોય, બાવડાંમાં બળ હોય, હૈયામાં હામ હોય, પગમાં જોર હોય, હૃદયમાં પ્રેમ હોય, મન મોર બનીને થનગનાટ કરતું હોય- આનું નામ યુવાની છે.
જમાનો હોય કાળો નાગ તો હું પણ મદારી છું,
પછાડું ઊડતાં પંખીને એવો હું શિકારી છું;
ખરેખર બાદશાહ બેતાજ છું આખીયે આલમનો,
છતાંયે આપની મીઠી નજર કાજે ભિખારી છું.
મારા મિત્ર મધુકરનો પુત્ર અનુરાગ યુવાન વયે કવિ થઈ ગયો. ‘જેવી પ્રભુની મરજી’ આમ વિચારી પરિવારે આ આઘાત સહન કરી લીધો. આમ તો અનુરાગનો સ્વભાવ રમૂજી. મિત્રોમાં રમૂજી પ્રસંગો કહી સૌને હસાવતો. એમાં પણ યુવતીઓની હાજરી હોય ત્યારે તો એ ઓર ખીલી ઊઠતો. તેના બદલે અનુરાગ ગંભીર થઈ ગયો. મિત્રોએ પૂછ્યું પણ ખરું, ‘અનુરાગ, તું હસતો કેમ નથી?’ અનુરાગે કાવ્યમાં પ્રત્યુત્તર આપ્યો:
દારુણ દુ:ખ ભર્યંુ છે દિલમાં મનમાં છે મુઝારો,
અજબ વ્યથાથી અંતર ભરિયું હવે કેમ હસું હું યારો?
આટલી નાની વયે ક્યાં દારુણ દુ:ખો તેના પર તૂટી પડ્યાં, કઈ વ્યથા એના અંતરને કોરી ખાતી હશે એ કોઈને સમજાણું નહીં.
મેં મિત્રોને કહ્યું, ‘આવું જોડકણાં લખતાં લખતાં અનુરાગ સાચે ને જ કવિ થઈ જાય તો એમાં ખોટું શું છે?’
મારી વાતના સમર્થનમાં મેં એક પ્રસંગ વર્ણવ્યો. એક વર્ગશિક્ષકે તેના વિદ્યાર્થીની ફરિયાદ તેના પિતાને કરતાં કહ્યું, ‘તમારો પુત્ર અભ્યાસમાં ધ્યાન આપતો નથી. નથી લેસન કરતો. ગમે તે પિરિયડમાં બસ કવિતા જ લખ્યા કરે છે. અત્યારથી ધ્યાન નહીં આપો તો કદાચ એ કવિ થઈ જશે.’
પિતા ગુસ્સે થયા, પુત્રને શિક્ષા કરવા સોટી ઉપાડી અને કહ્યું, ‘નિશાળમાં ભણવા જાય છે કે કવિતા લખવા?’ પિતાનું રૌદ્રસ્વરૂપ નિહાળી પુત્ર ભાગ્યો. પિતા સોટી લઈ પાછળ દોડ્યા. ભાગતાં ભાગતાં પિતાને પુત્રે વિનંતી કરી:
ઋફવિંયિ રફવિંયિ ળયભિુ ફિંસય
ટયતિયત ઈં ૂશહહ ક્ષયદયિ ળફસય
‘પિતા દયા કરો... કાવ્યપંક્તિઓ હું કદી નહીં રચું.’ કાવ્ય નહીં રચવાની વિનંતી કાવ્યમાં સાંભળીને સમજદાર પિતાના હાથમાંથી સોટી પડી ગઈ. એ પુત્રને પ્રેમથી ભેટી પડ્યા અને કહ્યું, ‘મારા વહાલા પુત્ર તારે હવે ભણવાની જરૂર નથી. તું કાવ્યો જ લખ્યા કર.’
પિતાનું પ્રેમભર્યંુ પ્રોત્સાહન મળતાં બાળકનું હૈયું નાચી ઊઠ્યું. એ ભણ્યો પણ ખરો, કાવ્યો પણ લખ્યાં અને ઍલેકઝાંડર પોપના નામે પ્રસિદ્ધ કવિ પણ થયો. અંગ્રેજી સાહિત્યમાં જે સ્થાન શેલી, કિટ્સ, બાયરન, રૅનિશન, રૉબર્ટ બ્રાઉનિંગનું છે તેવું જ સ્થાન ઍલેકઝાંડર પોપનું પણ છે.
પરંતુ અહીં અનુરાગની કાવ્યપ્રતિભાને પારખી શકે તેવું મધુકરના પરિવારમાં કોઈ નહોતું. ઊલટાનું મધુકરે તો અમને મિત્રો, સ્નેહીઓ, સ્વજનોને તેને ઘેર બોલાવ્યા અને પરિવાર માથે આવી પડેલી આ આપત્તિમાં સહભાગી થઈ ઉગારી લેવા આજીજી કરી. લાંબી ચર્ચા-વિચારણાને અંતે એવું નક્કી થયું કે વહેલી તકે અનુરાગને પરણાવી દેવો. લાખ દુ:ખો કી એક દવા છે લગ્ન. પત્નીરૂપી સાચું કાવ્ય સામે આવશે એટલે એ બધાં કાવ્યો ભૂલી જશે. આમ સર્વાનુમતે નક્કી કરવામાં આવ્યું.
આવા કામના નવીનકાકા અનુભવી હોવાથી તેમને અનુરાગના સગપણનું કાર્ય સુપરત કરવામાં આવ્યું. મારે તેમને સહાય કરવી એવું નક્કી થયું.
અમે અનુરાગ લગ્ન-અભિયાનની શરૂઆત અનુરાગના મિલનથી કરી. અમે અનુરાગને તેના સગપણ બાબત વાત કરી. અનુરાગે હાથ જોડ્યા અને અમારા પગમાં પડ્યો. સગપણની વાત નીકળતાં ગમે તેવા ઉદ્દંડ યુવાનો પણ કેવા વિનમ્ર બની જાય છે!
મથુરને લઈને તેના માટે ક્ધયા જોવા માટે અમે જ્યારે સતાપર પ્રેમજીને ત્યાં ગયા ત્યારે ત્યાં બગીચામાં રંગબેરંગી પતંગિયાં ઊડતાં હોય એવી ત્રણેક ક્ધયાઓને જોઈને મથુર ભાવવિભોર બની ગયો.
અમારા માટે ઢોલિયો ઢાળવામાં આવ્યા. પ્રથમ નાસ્તાની ડિશો આવી. પછી મંજુ ચા લઈને આવી. પીતાંબર પટેલે સામેથી કહ્યું, ‘કોઈ ગરીબ મુરતિયો મળેને તો મારે મોટી દીકરી મંજુના હાથ પીળા કરી દેવા છે.’ આટલું સાંભળતાં મથુર ઢોલિયા પરથી ઊતરી નીચે કોથળા પર બેસી ગયો. પીતાંબર પ્રેમજીની અનુભવી આંખે આ દૃશ્ય નિહાળ્યું. મથુરના વર્તનમાં આવેલ પરિવર્તનની નોંધ લીધી અને એટલું જ કહ્યું, ‘તાજા ગરીબ સાથે નથી પરણાવવી.’
અનુરાગે સગપણ માટે અમને સહર્ષ સંમતિ આપી અને વિનંતી કરી, ‘આપ પ્રસ્થાન કરો તે પહેલાં મારી પણ થોડી અપેક્ષા જાણી લ્યો. મારા માટે એવું ક્ધયારત્ન શોધી લાવો જેની મોતી જેવી દંતપંક્તિઓ હોય, પરવાળાં જેવા હોઠ હોય, દીપશિખા જેવી નાસિકા હોય, કામદેવના ધનુષ જેવી જેની ભ્રમર હોય, નિર્દોષ હરિણી જેવી જેની આંખો હોય, મેઘ જેવો કેશકલાપ હોય, ચંદ્રમાં જેવું મુખારવિંદ હોય, સહેજ સ્મિત કરતાં જેને ગાલે ખંજન પડતાં હોય... બસ, આવી કોઈ નવયૌવના, કોઈ મુગ્ધા મળે તો જાણ કરજો.’
મેં કહ્યું: ‘તું બોલ્યો એ બધું એક કાગળમાં લખી દે તો સારું, મોઢે અમને યાદ નહીં રહે.’ પણ નવીનકાકાએ કહ્યું: ‘કંઈ જરૂર નથી.’ વળી અનુરાગે શરૂ કર્યંુ, ‘આવી કોઈ મયૂરાક્ષી મળે તો સાત સમુંદરને પાર કોઈ ખળખળ વહેતા ઝરણાને તીરે, કોઈ આમ્રકુંજમાં જ્યાં આમ્રવૃક્ષની ડાળો જળ સાથે ક્રીડા કરતી હોય, જ્યાં કોયલો ટહુકાર કરતી હોય, જ્યાં મત્ત મયૂરો નાચતા હોય, જ્યાં શ્ર્વેત રાજહંસો તરતા હોય...’ મેં કહ્યું, ‘તું ઘરે નહીં હો તો?’ નવીનકાકા કહે, ‘ક્યાંય નથી જાવાનો, તમે શું કામ ચિંતા કરો છો?’ છતાં હું બોલ્યા વગર ન રહી શક્યો. મેં કહ્યું, ‘ધારો કે એક જ ક્ધયામાં આ બધાં લક્ષણો ન મળે અને ત્રણચારમાં મળે તો અમારે શું કરવું?’ અનુરાગ કહે, ‘સર્વને લાવજો. હું જે શ્રેષ્ઠ હશે તેને જ તક આપીશ.’
પછી તો સગપણની વાટાઘાટ, પ્રવાસો, મુલાકાતો પસંદગી-નાપસંદગીમાં પાંચ વર્ષ વીતી ગયાં. સાતેક ક્ધયા અનુરાગે જોઈ, પણ મેળ ન પડ્યો. પરિસ્થિતિ અનુસાર અનુરાગ પસંદગીનું ધોરણ ઘટાડતો ગયો. અનુરાગે કહ્યું, ‘પૂરતી ઊંચાઈ અને નાકેચહેરે નમણી ક્ધયા હશે તો પણ ચાલશે.’ ચારેક વર્ષ પાછાં પસાર થઈ ગયાં. વળી ત્રણ ક્ધયાઓ જોઈ. છેવટે અનુરાગની તમામ અપેક્ષાઓ એક જ શબ્દમાં સમાઈ ગઈ- ‘યુવતી.’ મને કોઈ યુવતી સાથે પરણાવો. અનુરાગની વ્યથા તેના કાવ્યમાં વ્યક્ત થવા લાગી. તેણે લખ્યું:
દયાળુ દીકરીવાળા દયા વાંઢા પર લાવો,
દુ:ખી છે જિંદગી મારી કૃપાળુ કોઈ પરણાવો.
મધુ નામની ક્ધયા અનુરાગને પસંદ પડી, પણ મધુએ સ્પષ્ટ ના પાડી. અમે અનુરાગને વાત ન કરી પણ એમ કહ્યું કે મધુ તો ગ્રેજ્યુએટ મુરતિયા સાથે જ લગ્ન કરવા ઈચ્છે છે.
અમારા આશ્ર્ચર્ય વચ્ચે અનુરાગે ફરી ભણવાનું શરૂ કર્યંુ. રાતદિવસ મહેનત કરી, પરીક્ષા આપી એ જ્યારે કંટાળતો- થાક્તો ત્યારે મધુની યાદ તેને પ્રેરણા આપતી. પરિણામ આવ્યું, અનુરાગ પાસ થયો. મધુનું સરનામું મેળવી તેને મળવા માર્કશીટ લઈ અનુરાગ મધુના બંગલે પહોંચ્યો, ડૉરબેલ વગાડી. મધુએ બારણું ખોલ્યું. અનુરાગને જોઈ તેને નવાઈ લાગી. અનુરાગે માર્કશીટ બતાવી હર્ષ વ્યક્ત કર્યો, ‘હું બી.એ. પાસ થઈ ગયો છું.’ મધુએ ચા-નાસ્તાનો આગ્રહ કર્યો અને પૂછ્યું, ‘તમે અત્યારે બી.એ. થયા?’ ત્યાં તો બે બાળકો ‘મમ્મી, મમ્મી’ કહી મધુને વીંટળાઈ વળ્યાં. નાના રાકેશે પૂછ્યું પણ ખરું, ‘મમ્મી આ અંકલ કોણ છે?’ મધુએ કહ્યું, ‘તારા ડૅડીના ફ્રેન્ડ છે.’ અનુરાગને પૂછ્યું, ‘તમે એમને મળવા આવ્યા હતા?’ ‘હા. ના... ના... આ તો અમસ્તો અહીંથી નીકળ્યો હતો તે થયું મળતો જાઉં.’ આવા ગોટા વાળી અનુરાગ ચાલતો થયો.
હવે તેને જીવતરની વાસ્તવિકતા સમજાવા લાગી. એ ચૂપચાપ બી.એડ. કૉલેજમાં દાખલ થયો અને બી.એ.બી.એડ્. થયા પછી ગામની હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષકના સ્થાન પર નિયુક્ત થયો, બી.એડ્.માં સાથે અભ્યાસ કરનાર મીનાક્ષીબહેનને પણ તે જ હાઈસ્કૂલમાં સર્વિસ મળી. પરિચય તો હતો જ. સહકાર્યથી તે વધુ ગાઢ થયો. મીનાક્ષીબહેનને કોઈ પુરુષના રક્ષણની જરૂર હતી અને અનુરાગને વાંઢા-મહેણું ભાંગવું હતું. બંને પરસ્પર સંમત થયાં. અમને ખબર પડી, અમે બંનેનાં લગ્નમાં સહાયરૂપ થયા. મેં નવીનકાકા અને મિત્રોને કહ્યું, ‘આખરે અનુરાગ ડાળે વળગ્યો. વર્ષો પહેલાં ક્ધયાનું અનુરાગે કરેલું વર્ણન મને યાદ છે. તમે કહો તો કરી દેખાડું.’ નવીનકાકાએ કહ્યું, ‘હવે દાઝયા માથે ડામ દેવાનો કંઈ અર્થ નથી.’
મેં અનુરાગને પૂછ્યું, ‘એલા કવિતાનો શોખ છે કે ભુલાઈ ગયો?’ અનુરાગ કહે, ‘હવે જ મારી કવિતામાં અનુભવનું ઊંડાણ ભળશે.’ આમ કહી એ ચાર પંક્તિઓ બોલ્યો:
દુ:ખના દરિયે સફર છે મારી
અને નાવ ફંસી છે ભંવરમાં,
કરુણાસાગર કર થામીને
હવે કરી દે ઉદ્ધાર મારો.
મેં કહ્યું, ‘કરુણાસાગર ઉદ્ધાર કરે કે ન કરે, પણ મીનાક્ષીબહેન જરૂર કરશે.’ આટલું સાંભળતાં સૌ ખડખડાટ હસી પડ્યા.
જમાનો હોય કાળો નાગ તો હું પણ મદારી છું,
પછાડું ઊડતાં પંખીને એવો હું શિકારી છું;
ખરેખર બાદશાહ બેતાજ છું આખીયે આલમનો,
છતાંયે આપની મીઠી નજર કાજે ભિખારી છું.
મારા મિત્ર મધુકરનો પુત્ર અનુરાગ યુવાન વયે કવિ થઈ ગયો. ‘જેવી પ્રભુની મરજી’ આમ વિચારી પરિવારે આ આઘાત સહન કરી લીધો. આમ તો અનુરાગનો સ્વભાવ રમૂજી. મિત્રોમાં રમૂજી પ્રસંગો કહી સૌને હસાવતો. એમાં પણ યુવતીઓની હાજરી હોય ત્યારે તો એ ઓર ખીલી ઊઠતો. તેના બદલે અનુરાગ ગંભીર થઈ ગયો. મિત્રોએ પૂછ્યું પણ ખરું, ‘અનુરાગ, તું હસતો કેમ નથી?’ અનુરાગે કાવ્યમાં પ્રત્યુત્તર આપ્યો:
દારુણ દુ:ખ ભર્યંુ છે દિલમાં મનમાં છે મુઝારો,
અજબ વ્યથાથી અંતર ભરિયું હવે કેમ હસું હું યારો?
આટલી નાની વયે ક્યાં દારુણ દુ:ખો તેના પર તૂટી પડ્યાં, કઈ વ્યથા એના અંતરને કોરી ખાતી હશે એ કોઈને સમજાણું નહીં.
મેં મિત્રોને કહ્યું, ‘આવું જોડકણાં લખતાં લખતાં અનુરાગ સાચે ને જ કવિ થઈ જાય તો એમાં ખોટું શું છે?’
મારી વાતના સમર્થનમાં મેં એક પ્રસંગ વર્ણવ્યો. એક વર્ગશિક્ષકે તેના વિદ્યાર્થીની ફરિયાદ તેના પિતાને કરતાં કહ્યું, ‘તમારો પુત્ર અભ્યાસમાં ધ્યાન આપતો નથી. નથી લેસન કરતો. ગમે તે પિરિયડમાં બસ કવિતા જ લખ્યા કરે છે. અત્યારથી ધ્યાન નહીં આપો તો કદાચ એ કવિ થઈ જશે.’
પિતા ગુસ્સે થયા, પુત્રને શિક્ષા કરવા સોટી ઉપાડી અને કહ્યું, ‘નિશાળમાં ભણવા જાય છે કે કવિતા લખવા?’ પિતાનું રૌદ્રસ્વરૂપ નિહાળી પુત્ર ભાગ્યો. પિતા સોટી લઈ પાછળ દોડ્યા. ભાગતાં ભાગતાં પિતાને પુત્રે વિનંતી કરી:
ઋફવિંયિ રફવિંયિ ળયભિુ ફિંસય
ટયતિયત ઈં ૂશહહ ક્ષયદયિ ળફસય
‘પિતા દયા કરો... કાવ્યપંક્તિઓ હું કદી નહીં રચું.’ કાવ્ય નહીં રચવાની વિનંતી કાવ્યમાં સાંભળીને સમજદાર પિતાના હાથમાંથી સોટી પડી ગઈ. એ પુત્રને પ્રેમથી ભેટી પડ્યા અને કહ્યું, ‘મારા વહાલા પુત્ર તારે હવે ભણવાની જરૂર નથી. તું કાવ્યો જ લખ્યા કર.’
પિતાનું પ્રેમભર્યંુ પ્રોત્સાહન મળતાં બાળકનું હૈયું નાચી ઊઠ્યું. એ ભણ્યો પણ ખરો, કાવ્યો પણ લખ્યાં અને ઍલેકઝાંડર પોપના નામે પ્રસિદ્ધ કવિ પણ થયો. અંગ્રેજી સાહિત્યમાં જે સ્થાન શેલી, કિટ્સ, બાયરન, રૅનિશન, રૉબર્ટ બ્રાઉનિંગનું છે તેવું જ સ્થાન ઍલેકઝાંડર પોપનું પણ છે.
પરંતુ અહીં અનુરાગની કાવ્યપ્રતિભાને પારખી શકે તેવું મધુકરના પરિવારમાં કોઈ નહોતું. ઊલટાનું મધુકરે તો અમને મિત્રો, સ્નેહીઓ, સ્વજનોને તેને ઘેર બોલાવ્યા અને પરિવાર માથે આવી પડેલી આ આપત્તિમાં સહભાગી થઈ ઉગારી લેવા આજીજી કરી. લાંબી ચર્ચા-વિચારણાને અંતે એવું નક્કી થયું કે વહેલી તકે અનુરાગને પરણાવી દેવો. લાખ દુ:ખો કી એક દવા છે લગ્ન. પત્નીરૂપી સાચું કાવ્ય સામે આવશે એટલે એ બધાં કાવ્યો ભૂલી જશે. આમ સર્વાનુમતે નક્કી કરવામાં આવ્યું.
આવા કામના નવીનકાકા અનુભવી હોવાથી તેમને અનુરાગના સગપણનું કાર્ય સુપરત કરવામાં આવ્યું. મારે તેમને સહાય કરવી એવું નક્કી થયું.
અમે અનુરાગ લગ્ન-અભિયાનની શરૂઆત અનુરાગના મિલનથી કરી. અમે અનુરાગને તેના સગપણ બાબત વાત કરી. અનુરાગે હાથ જોડ્યા અને અમારા પગમાં પડ્યો. સગપણની વાત નીકળતાં ગમે તેવા ઉદ્દંડ યુવાનો પણ કેવા વિનમ્ર બની જાય છે!
મથુરને લઈને તેના માટે ક્ધયા જોવા માટે અમે જ્યારે સતાપર પ્રેમજીને ત્યાં ગયા ત્યારે ત્યાં બગીચામાં રંગબેરંગી પતંગિયાં ઊડતાં હોય એવી ત્રણેક ક્ધયાઓને જોઈને મથુર ભાવવિભોર બની ગયો.
અમારા માટે ઢોલિયો ઢાળવામાં આવ્યા. પ્રથમ નાસ્તાની ડિશો આવી. પછી મંજુ ચા લઈને આવી. પીતાંબર પટેલે સામેથી કહ્યું, ‘કોઈ ગરીબ મુરતિયો મળેને તો મારે મોટી દીકરી મંજુના હાથ પીળા કરી દેવા છે.’ આટલું સાંભળતાં મથુર ઢોલિયા પરથી ઊતરી નીચે કોથળા પર બેસી ગયો. પીતાંબર પ્રેમજીની અનુભવી આંખે આ દૃશ્ય નિહાળ્યું. મથુરના વર્તનમાં આવેલ પરિવર્તનની નોંધ લીધી અને એટલું જ કહ્યું, ‘તાજા ગરીબ સાથે નથી પરણાવવી.’
અનુરાગે સગપણ માટે અમને સહર્ષ સંમતિ આપી અને વિનંતી કરી, ‘આપ પ્રસ્થાન કરો તે પહેલાં મારી પણ થોડી અપેક્ષા જાણી લ્યો. મારા માટે એવું ક્ધયારત્ન શોધી લાવો જેની મોતી જેવી દંતપંક્તિઓ હોય, પરવાળાં જેવા હોઠ હોય, દીપશિખા જેવી નાસિકા હોય, કામદેવના ધનુષ જેવી જેની ભ્રમર હોય, નિર્દોષ હરિણી જેવી જેની આંખો હોય, મેઘ જેવો કેશકલાપ હોય, ચંદ્રમાં જેવું મુખારવિંદ હોય, સહેજ સ્મિત કરતાં જેને ગાલે ખંજન પડતાં હોય... બસ, આવી કોઈ નવયૌવના, કોઈ મુગ્ધા મળે તો જાણ કરજો.’
મેં કહ્યું: ‘તું બોલ્યો એ બધું એક કાગળમાં લખી દે તો સારું, મોઢે અમને યાદ નહીં રહે.’ પણ નવીનકાકાએ કહ્યું: ‘કંઈ જરૂર નથી.’ વળી અનુરાગે શરૂ કર્યંુ, ‘આવી કોઈ મયૂરાક્ષી મળે તો સાત સમુંદરને પાર કોઈ ખળખળ વહેતા ઝરણાને તીરે, કોઈ આમ્રકુંજમાં જ્યાં આમ્રવૃક્ષની ડાળો જળ સાથે ક્રીડા કરતી હોય, જ્યાં કોયલો ટહુકાર કરતી હોય, જ્યાં મત્ત મયૂરો નાચતા હોય, જ્યાં શ્ર્વેત રાજહંસો તરતા હોય...’ મેં કહ્યું, ‘તું ઘરે નહીં હો તો?’ નવીનકાકા કહે, ‘ક્યાંય નથી જાવાનો, તમે શું કામ ચિંતા કરો છો?’ છતાં હું બોલ્યા વગર ન રહી શક્યો. મેં કહ્યું, ‘ધારો કે એક જ ક્ધયામાં આ બધાં લક્ષણો ન મળે અને ત્રણચારમાં મળે તો અમારે શું કરવું?’ અનુરાગ કહે, ‘સર્વને લાવજો. હું જે શ્રેષ્ઠ હશે તેને જ તક આપીશ.’
પછી તો સગપણની વાટાઘાટ, પ્રવાસો, મુલાકાતો પસંદગી-નાપસંદગીમાં પાંચ વર્ષ વીતી ગયાં. સાતેક ક્ધયા અનુરાગે જોઈ, પણ મેળ ન પડ્યો. પરિસ્થિતિ અનુસાર અનુરાગ પસંદગીનું ધોરણ ઘટાડતો ગયો. અનુરાગે કહ્યું, ‘પૂરતી ઊંચાઈ અને નાકેચહેરે નમણી ક્ધયા હશે તો પણ ચાલશે.’ ચારેક વર્ષ પાછાં પસાર થઈ ગયાં. વળી ત્રણ ક્ધયાઓ જોઈ. છેવટે અનુરાગની તમામ અપેક્ષાઓ એક જ શબ્દમાં સમાઈ ગઈ- ‘યુવતી.’ મને કોઈ યુવતી સાથે પરણાવો. અનુરાગની વ્યથા તેના કાવ્યમાં વ્યક્ત થવા લાગી. તેણે લખ્યું:
દયાળુ દીકરીવાળા દયા વાંઢા પર લાવો,
દુ:ખી છે જિંદગી મારી કૃપાળુ કોઈ પરણાવો.
મધુ નામની ક્ધયા અનુરાગને પસંદ પડી, પણ મધુએ સ્પષ્ટ ના પાડી. અમે અનુરાગને વાત ન કરી પણ એમ કહ્યું કે મધુ તો ગ્રેજ્યુએટ મુરતિયા સાથે જ લગ્ન કરવા ઈચ્છે છે.
અમારા આશ્ર્ચર્ય વચ્ચે અનુરાગે ફરી ભણવાનું શરૂ કર્યંુ. રાતદિવસ મહેનત કરી, પરીક્ષા આપી એ જ્યારે કંટાળતો- થાક્તો ત્યારે મધુની યાદ તેને પ્રેરણા આપતી. પરિણામ આવ્યું, અનુરાગ પાસ થયો. મધુનું સરનામું મેળવી તેને મળવા માર્કશીટ લઈ અનુરાગ મધુના બંગલે પહોંચ્યો, ડૉરબેલ વગાડી. મધુએ બારણું ખોલ્યું. અનુરાગને જોઈ તેને નવાઈ લાગી. અનુરાગે માર્કશીટ બતાવી હર્ષ વ્યક્ત કર્યો, ‘હું બી.એ. પાસ થઈ ગયો છું.’ મધુએ ચા-નાસ્તાનો આગ્રહ કર્યો અને પૂછ્યું, ‘તમે અત્યારે બી.એ. થયા?’ ત્યાં તો બે બાળકો ‘મમ્મી, મમ્મી’ કહી મધુને વીંટળાઈ વળ્યાં. નાના રાકેશે પૂછ્યું પણ ખરું, ‘મમ્મી આ અંકલ કોણ છે?’ મધુએ કહ્યું, ‘તારા ડૅડીના ફ્રેન્ડ છે.’ અનુરાગને પૂછ્યું, ‘તમે એમને મળવા આવ્યા હતા?’ ‘હા. ના... ના... આ તો અમસ્તો અહીંથી નીકળ્યો હતો તે થયું મળતો જાઉં.’ આવા ગોટા વાળી અનુરાગ ચાલતો થયો.
હવે તેને જીવતરની વાસ્તવિકતા સમજાવા લાગી. એ ચૂપચાપ બી.એડ. કૉલેજમાં દાખલ થયો અને બી.એ.બી.એડ્. થયા પછી ગામની હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષકના સ્થાન પર નિયુક્ત થયો, બી.એડ્.માં સાથે અભ્યાસ કરનાર મીનાક્ષીબહેનને પણ તે જ હાઈસ્કૂલમાં સર્વિસ મળી. પરિચય તો હતો જ. સહકાર્યથી તે વધુ ગાઢ થયો. મીનાક્ષીબહેનને કોઈ પુરુષના રક્ષણની જરૂર હતી અને અનુરાગને વાંઢા-મહેણું ભાંગવું હતું. બંને પરસ્પર સંમત થયાં. અમને ખબર પડી, અમે બંનેનાં લગ્નમાં સહાયરૂપ થયા. મેં નવીનકાકા અને મિત્રોને કહ્યું, ‘આખરે અનુરાગ ડાળે વળગ્યો. વર્ષો પહેલાં ક્ધયાનું અનુરાગે કરેલું વર્ણન મને યાદ છે. તમે કહો તો કરી દેખાડું.’ નવીનકાકાએ કહ્યું, ‘હવે દાઝયા માથે ડામ દેવાનો કંઈ અર્થ નથી.’
મેં અનુરાગને પૂછ્યું, ‘એલા કવિતાનો શોખ છે કે ભુલાઈ ગયો?’ અનુરાગ કહે, ‘હવે જ મારી કવિતામાં અનુભવનું ઊંડાણ ભળશે.’ આમ કહી એ ચાર પંક્તિઓ બોલ્યો:
દુ:ખના દરિયે સફર છે મારી
અને નાવ ફંસી છે ભંવરમાં,
કરુણાસાગર કર થામીને
હવે કરી દે ઉદ્ધાર મારો.
મેં કહ્યું, ‘કરુણાસાગર ઉદ્ધાર કરે કે ન કરે, પણ મીનાક્ષીબહેન જરૂર કરશે.’ આટલું સાંભળતાં સૌ ખડખડાટ હસી પડ્યા.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=91133
