8-11-2015
‘સહિષ્ણુ’ કોંગ્રેસના શાસનમાં કાશ્મીરમાં ગાંધીજીની પ્રતિમાનો વિરોધ થયેલો!
જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ખાસ કરીને કાશ્મીર ઘાટીમાં ઉકળતા ચરુ જેવી પરિસ્થિતિ નિર્માણ થઈ રહી હતી. રાજ્યપાલ જગમોહન કેન્દ્ર સરકારને મામલાની ગંભીરતા તેમના રિપોર્ટ દ્વારા આપી રહ્યા હતા, પરંતુ રાજીવ ગાંધી સરકાર અને રાજ્યમાં ફારુક સાથે સત્તા ભોગવતી કોંગ્રેસ ચૂપ હતાં. ઝિયાના મૃત્યુ પછી તોફાનો ફાટી નીકળ્યાં હતાં. તે પછી પાકિસ્તાનમાં જાણે કોઈ બાળક ઘરેથી નીકળે ને મેદાનમાં રમીને પાછો આવે એટલી સરળતાથી કાશ્મીરના યુવાનો જવા લાગ્યા. તેમનો હેતુ પ્રવાસ કે પર્યટનનો નહોતો. તેમને ત્યાં કાયદેસર શસ્ત્ર તાલીમ અપાઈ રહી હતી.
રાજ્યપાલ જગમોહને ઑગસ્ટ ૧૯૮૮ની તેમની ડાયરીમાં નોંધ્યું છે કે ૫૦ કાશ્મીરી યુવાનો ત્રાસવાદી પ્રવૃત્તિ માટેની તાલીમ લઈને પાછા ફર્યા હતા. તેઓ પાછા ફર્યા ત્યારે તેમાંના કેટલાક પાસે ચીનના આક્રમક હથિયારો હતાં. અહીં આપણે નોંધવું જોઈએ કે જ્યારે પણ દુનિયામાં યુદ્ધ જેવી હિલચાલ થાય છે કે કોઈ દેશ પર હુમલો કરવાની નોબત આવે છે ત્યારે અમેરિકા, બ્રિટન, ફ્રાન્સ, જર્મની વગેરે દેશો એક થઈને હુમલો કરે છે. એ પણ જાણીતી વાત છે કે આ દેશોમાં મુખ્યત્વે ખ્રિસ્તીઓની બોલબાલા છે. આ દેશોમાં ઇસ્લામી ત્રાસવાદી પ્રવૃત્તિ ચલાવી લેવાતી નથી. બીજી તરફ, પાકિસ્તાનને સાઉદી અરેબિયા, ઈરાક, ઈરાન સહિતના ઇસ્લામિક દેશોનો ટેકો મળતો રહે છે. ચીન બૌદ્ધ ધર્મી છે. ક્યારેક લોકશાહી દેશની નબળાઈ બની જતી હોય છે. એક જ પક્ષનું શાસન હોવાના કારણે ચીન પોતે જ શક્તિશાળી છે. ચીનની પડખે મહદંશે રશિયા ઊભું રહે છે.
ભારતની વાત કરીએ ત્યારે ભારતને કયા દેશનો ટેકો મળે છે? ભારત હિન્દુ બહુલ દેશ છે. પણ પહેલાં મહાત્મા ગાંધી-પં.નહેરુ-સરદારે અઘોષિત રીતે અને પછી ઈન્દિરા ગાંધીએ સત્તાવાર રીતે ભારતને સેક્યુલર દેશ બનાવી દીધો. આ વિશ્ર્વમાં એકમાત્ર નેપાળ હિન્દુ રાષ્ટ્ર હતું, પરંતુ ચીનની નીતિઓના કારણે આપણા શાસકો ઊંઘતા રહ્યા ને નેપાળ ચીનના ખોળામાં સરી પડ્યું. ત્યાં માઓવાદીઓ વર્ષ ૨૦૦૮માં શાસનમાં આવ્યા. તાજેતરમાં યોજાયેલી ચૂંટણીમાં માઓવાદીઓ ત્રીજી સૌથી મોટી તાકાત બનીને ઉભરી આવ્યા છે. હમણાં ડીઝલ-પેટ્રોલનું જે થયું તે નેપાળનું ભારતને બ્લેકમેઇલિંગ જ હતું. નેપાળના તાજા બંધારણમાં પણ તેને હિન્દુ રાષ્ટ્ર જાહેર કરાયું નથી. જોકે નેપાળ હિન્દુ રાષ્ટ્ર હતું ત્યારે પણ અને આજે નથી રહ્યું ત્યારે પણ ખાસ શક્તિશાળી નથી રહ્યું. તે ભારત પર જ મહદંશે આધારિત રહ્યું છે અને એક રીતે ભારતના એક અઘોષિત રાજ્ય જેવું જ રહ્યું છે.
ક્યાંક ને ક્યાંક હિન્દુઓની એ નબળાઈ રહી કે ધર્મના નામે રીતિરિવાજો-કર્મકાંડોને જેટલું પ્રાધાન્ય આપ્યું તેટલું સત્તાને નહીં. ખોટા કર્મકાંડો, ખોટી પ્રતિજ્ઞાઓ ને ખોટા લાગણીવેડાના કારણે સત્તાથી હંમેશાં દૂર રહ્યા. ત્યાગને વધારે પડતું પ્રાધાન્ય આપી દેવાયું. દેશમાં અન્ય પંથ-ધર્મોને આવવા દેવાયા. તેમના પ્રત્યે વધુ પડતા ઉદાર રહ્યા. તેમના પર પહેલેથી કોઈ નિયંત્રણ ન રાખ્યું. પરિણામે પરધર્મીઓની જનસંખ્યા વધતી ગઈ. અને તેમાંના અનેક લોકોનો પાકિસ્તાન, અમેરિકા જેવા દેશોએ પોતાના સ્વાર્થ માટે ઉપયોગ કર્યો. ૧૯૮૭માં શાહબાનો કેસથી જે રાજીવ ગાંધીએ મુસ્લિમોનું તુષ્ટિકરણ શરૂ કર્યું તે આજે એટલી હદે વધી ગયું છે કે જો આજની સ્થિતિએ કોઈ પણ સંસ્થાનાં મૂળ વિચારને કડીબદ્ધ કરવાનો હોય તો તે સંસ્કૃતમાં સંભવ જ ન બને. એલઆઈસીનો મૂળ વિચાર છે- યોગ ક્ષેમં વહામ્યહમ્, ન્યાયાલયનો મૂળ વિચાર છે - યતો ધર્મસ્તતો જય:, આકાશવાણીનો મૂળ વિચાર છે- બહુજન હિતાય, બહુજન સુખાય. દૂરદર્શનનો મૂળ વિચાર છે-સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્ આ લોગોને દૂર કરી દેવાયો હતો. જોકે તેને પાછો લવાયો. સારું છે કે મૂળ આ સૂત્રો કોંગ્રેસના સમયમાં આવ્યાં. આ બધાં સૂત્રો હવે જો મોદી સરકાર લાવે તો ભગવાકરણના આરોપો લગાવી દેવામાં આવે!
ટૂંકમાં, ભારતની પડખે મજબૂતાઈથી ઊભાં રહે તેવાં રાષ્ટ્રો કોઈ નથી! આપણે રશિયાને વર્ષોથી સાચું ટેકેદાર માનતા આવ્યા છીએ, પણ તાશ્કંદ સમજૂતી વખતે પોતાને મહાસત્તા સાબિત કરવા રશિયાએ (તત્કાલીન સોવિયેત સંઘ) આપણને દગો દઈ દીધો હતો. આપણી આર્થિક શક્તિ ઘણી બધી રહી છે. આજે પણ છે. સાંસ્કૃતિક રીતે પણ આપણે હંમેશાં મહાન રહ્યા છીએ. પણ રાજકીય રીતે?
તો, આપણા મજબૂત અને મક્કમ સાથીદારો ન હોવાના કારણે આપણને વર્ષોથી તકલીફ પડતી રહી છે. પેલા સાપની વાર્તા જેવું થતું આવ્યું છે. સાપ અહિંસક હોવાથી તેને બધા પથ્થર મારતા. ઋષિએ તેને કહ્યું કે તને કરડવાની ના પાડી છે, ફૂંફાડો મારવાની નહીં. આપણે ક્યારેય કોઈ દેશ પર હુમલો ન કર્યો, પરંતુ તેનો અર્થ એવો થોડો છે કે આપણી પર કોઈ હુમલો ન કરે? તેના કારણે યુનાનીઓ, શક, હુણ, એલેક્ઝાન્ડર, તુર્કો, મોગલો એમ અનેક લોકોએ હુમલાઓ કર્યા. આ બધા હુમલામાં ક્યારેય આખું ભારત દાસ (ગુલામ) ન બન્યું, પરંતુ બ્રિટિશરો વખતે બની ગયું. અને બ્રિટિશરો આપણા ઇતિહાસ અને શિક્ષણમાં એવા ચેડાં કરતા ગયા કે આપણામાંના મોટા ભાગના માનસિક રીતે એમના ગુલામ થઈ ગયા.
આપણે માતૃદેવો ભવ, પિતૃદેવો ભવ ભૂલી ગયા પણ હવે મધર્સ ડે, ફાધર્સ ડે યાદ કરવા લાગ્યા. ભાદરવામાં શ્રાદ્ધ ભૂલતા ગયા પણ હવે હેલોવીનને ઘુસાડાઈ રહ્યું છે. ‘યત્ર નાર્યસ્તુ પૂજ્યંતે રમન્તે તત્ર દેવતા:’ ભૂલી ગયા ને વીમેન્સ ડે યાદ રાખવા માંડ્યા. વસંતપંચમી ભૂલી ગયા ને વેલેન્ટાઇન્સ ડેએ તેનું સ્થાન લઈ લીધું. ચૈત્ર સુદ એકમ કે કારતક સુદ એકમનું બેસતું વર્ષ ભૂલી ૩૧ ડિસેમ્બર ઉજવવા લાગ્યા.
ટૂંકમાં ૨૦૦ વર્ષમાં માનસિક રીતે પાંગળા બનાવવા તમામ પ્રયાસો અંગ્રેજોએ કર્યા ને તેમાં તેઓ સફળ રહ્યા. તેમને જેવા જોઈતા હતા તેવાના હાથમાં શાસન સોંપીને તેઓ ગયા. કેટલાક કાયદાઓ એવા ને એવા રાખ્યા. જેમ કે લંડનના સમાચારપત્ર ડેઇલી મેઇલના એક અહેવાલ પ્રમાણે, ૨૦૦ વર્ષથી ચાલ્યો આવતો કાયદો છે કે બ્રિટનના રાણી કે રાજા ભારતના કોઈ પણ ન્યાયાલયના નિર્ણયોની સમીક્ષા ધારે તો કરી શકે! નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાન બન્યા પછી આ જરીપુરાણા કાયદાઓને કાઢવાનું હાથમાં તો લીધું હતું પરંતુ જે રીતે છેલ્લા અનેક મહિનાઓથી કામકાજ ઠપ કરાયું છે તે જોતાં તે કેટલું આગળ વધ્યું હશે તે કલ્પના કરી શકાય છે. આ ઉપરાંત રાષ્ટ્રકુળ (કોમનવેલ્થ)માં હજુ પણ આપણે સભ્ય તરીકે ચાલુ છીએ. આ રાષ્ટ્રકુળ એવા દેશોનો સમૂહ છે જે એક સમયે બ્રિટનના દાસ હતા. પંડિત નહેરુએ તેમાં સભ્ય બનવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે જબરદસ્ત ઊહાપોહ થયો હતો. કોમનવેલ્થ નામ જ દાસત્વ (ગુલામી)નું સૂચક છે. બ્રિટિશની સામાન્ય સંપત્તિ એવો સામાન્ય અર્થ થાય. સ્વતંત્ર ભારતમાં બજેટ પણ અંગ્રેજોને અનુકૂળ સમયે રજૂ કરાતું!
સ્વતંત્ર ભારતમાં પણ કેન્દ્રીય અંદાજપત્ર સાંજે પાંચ વાગે શરૂ થતું. કેમ? તો કે, બ્રિટિશકાળથી પરંપરા ચાલી આવતી હતી. બ્રિટિશરોએ આ પરંપરા એટલે પાડી કે ભારતના બજેટ વિશે તે ત્યાં બેઠા તેના સમય પ્રમાણે જાણી શકે. આપણે ત્યાં પાંચ વાગ્યા હોય એટલે ત્યાં બ્રિટનમાં સવારના ૧૧.૩૦ આસપાસ સમય થયો હોય. આ પરંપરા છેક વર્ષ ૨૦૦૦ સુધી એટલે કે અટલ બિહારી વાજપેયીની બિનકોંગ્રેસી સરકારના શાસન સુધી ચાલુ રહી. આ સરકારને પણ આ પરંપરા બદલતાં ત્રણ વર્ષ થયાં! હજુ વકીલોના કાળા કોટ ને શિક્ષણ પછી પદવીદાન સમારંભમાં કાળા ગાઉનની પરંપરા જેવી ઘણી બુડથલ બ્રિટિશ પરંપરાઓ ચાલુ જ રહી છે.
આમ, આપણી પડખે મજબૂત રીતે ઊભો રહે તેવો કોઈ દેશ નથી. અને અંગ્રેજો આપણને સતત હેરાન કરતું રહે તેવું પાકિસ્તાન મૂકતા ગયા છે જેને અંગ્રેજો નબળા પડ્યા પછી અમેરિકા અને હવે ચીન પાળતું-પોષતું આવ્યું છે. તો બીજી તરફ, ચીન, બાંગલાદેશ, શ્રીલંકા, મ્યાનમાર જેવા દેશો પણ આપણા મિત્રો નથી. ઈઝરાયેલની જેમ આપણે ચોતરફ શત્રુ નહીં તોય વિરોધીઓથી તો ઘેરાયેલા છીએ જ અને કરુણતા એ છે કે ઇઝરાયેલની જેમ આપણી સરેરાશ પ્રજાની માનસિકતા લડાયક નથી. (આમ પાછી અંદરોઅંદર લડવામાં બહાદુર ખરી.)
એટલે કાશ્મીરમાં જે યુવાનો પાછા ફરેલા તેને પાકિસ્તાન, અમેરિકા અને ચીન એ ત્રણેયની મદદ મળતી હતી તે સાબિત થયું. કેમ કે તેમની પાસેથી ચીનનાં શસ્ત્રો મળ્યાં હતાં. તેમની તાલીમ પાકિસ્તાનમાં થઈ હતી અને અમેરિકા પાકિસ્તાનને મદદ કરતું હતું. પાકિસ્તાન સરકાર અને આઈએસઆઈની મદદથી બ્રિટનથી પ્રત્યર્પણ કરીને પાકિસ્તાન આવેલો જમ્મુ-કાશ્મીર લિબરેશન ફ્રન્ટનો નેતા અમાનુલ્લા ખાન કાશ્મીરના યુવાનોને ત્રાસવાદીઓ બનાવવાનું કામ કરી રહ્યો હતો. અને કાશ્મીરમાં રહેલા જમાત-એ-ઇસ્લામી જેવાં સંગઠનો, દિલ્હીની જામા મસ્જિદના ઈમામ બુખારી જેવાં પાકિસ્તાન તરફી તત્ત્વો કાશ્મીરના યુવાનોને ભારત વિરુદ્ધ સતત ભડકાવી રહ્યા હતા. કાશ્મીરની ફારુક અબ્દુલ્લાની કોંગ્રેસના સમર્થનવાળી સરકાર પણ ભ્રષ્ટ અને કોમવાદી હતી.
આવી પરિસ્થિતિમાં ૧૦ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૮ની મોડી સાંજે શ્રીનગરના રાણીબાગ મંદિર પર કેટલીક અજાણી વ્યક્તિઓએ અંધાધૂંધ ગોળીબાર શરૂ કરી દીધો. ૧૭ સપ્ટેમ્બરની મધરાતે કાશ્મીર રેન્જના ડીઆઈજી અલી મોહમ્મદ વતાલી અને તેમના પરિવારજનો પર અત્યાધુનિક શસ્ત્રોથી સજ્જ ચાર યુવાનોએ જીવલેણ હુમલો કર્યો. એક ત્રાસવાદી વળતા ગોળીબારમાં માર્યો ગયો. તેની પાસેથી રશિયાની બનાવટની ગન મળી આવી. આ સભ્યો જેકેએલએફ સંગઠનના હોવાનું મનાતું હતું અને તેમને પાકિસ્તાનમાં તાલીમ મળી હતી. ૨૨ સપ્ટેમ્બરે મકબૂલ બટને ફાંસીની સજા સંભળાવનાર નિવૃત્ત સેશન્સ જજ એન.કે. ગંજૂ પર ગોળીબાર થયો. ૨૩ સપ્ટેમ્બરે રાત્રે આઠ વાગે કાશ્મીરના ડીઆઈજી અને સીઆઈડીના આઈજી પર અંધાધૂંધ ગોળીબાર થયો. ૨૪ સપ્ટેમ્બરે શ્રીનગરના મ્યુઝિયમના સુરક્ષાકર્મી પર મોટરસાઇકલ પર આવેલા ત્રાસવાદીઓએ ગોળીબાર કર્યો.
અત્યારે કોંગ્રેસના ઈશારે સાહિત્યકારો, ફિલ્મકારો, ઇતિહાસકારો ને વૈજ્ઞાનિકો મંડી પડ્યા છે કે દેશમાં અસહિષ્ણુતા છે, પણ જ્યારે કાશ્મીરમાં ફારુક અબ્દુલ્લા સાથે કોંગ્રેસનું શાસન અને કેન્દ્રમાં પણ રાજીવ ગાંધી સરકાર હતી ત્યારે કાશ્મીરમાં કેવી અસહિષ્ણુતા હતી તેનો એક આ અજબ નમૂનો છે. ૨ ઑક્ટોબર, ૧૯૮૮ના રોજ મહાત્મા ગાંધીનો જન્મદિન હતો. શ્રીનગરમાં નવા બનેલા હાઇ કોર્ટના સંકુલમાં મહાત્મા ગાંધીજીની પ્રતિમા સ્થાપિત કરવાની હતી. ભારતના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ તેનું ઉદ્ઘાટન કરવાના હતા, પરંતુ ગણ્યાગાંઠ્યા મુસ્લિમ વકીલોએ તેનો વિરોધ કર્યો. તેમણે ધમકી આપી કે તેઓ ઉદ્ઘાટન સમારંભમાં તોફાન કરશે.
ફારુક અબ્દુલ્લા જેઓ પણ અત્યારે નરેન્દ્ર મોદી સામે ચાલતી અસહિષ્ણુતાની ઝુંબેશમાં કૂદી પડ્યા છે, તેમણે તે વખતે એ સમારંભ જ રદ્દ કરી નાખેલો! અત્રે બરાબર નોંધવા જેવું છે કે જે પ્રતિમા સ્થાપિત કરાવાની હતી તે કોઈ હિન્દુ દેવી-દેવતા ભગવાન રામ, કૃષ્ણ કે ભારત માતાની નહોતી, જેની સામે મુસ્લિમોને વાંધો હોય. તે તો મહાન સેક્યુલર મહાત્મા ગાંધીની પ્રતિમા હતી! જેઓ મહદંશે મુસ્લિમોના પક્ષે જ રહ્યા હતા, ચાહે તે ખિલાફત મૂવમેન્ટ હોય કે પછી ઝીણાને વડા પ્રધાન બનાવવાની ઓફર હોય કે પછી પાકિસ્તાનને તેના ભાગના ૫૫ કરોડ તેણે પચાવી પાડેલું કાશ્મીર પાછું લીધા વગર આપી દેવા માટે ઉપવાસ આદરવાની વાત હોય. અને તો પણ કાશ્મીરના મુસ્લિમ વકીલોએ વિરોધ કર્યો ને ફારુક માની ગયા. ખરી અસહિષ્ણુતા કોની?
(ક્રમશ:)
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=178221
15-11-2015
ધાર્મિક સંસ્થાઓના દુરુપયોગનો કાયદો કાશ્મીરમાં લાગુ ન કરાયો!
કાશ્મીરમાં ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા અને અલગાવવાદ સતત વધી રહ્યો હતો. જગમોહને કેન્દ્ર સરકારને પહેલાં જ ચેતવણીના સંકેતો આપી દીધા હતા જે રાજીવ ગાંધીની કેન્દ્ર સરકારે ધ્યાનમાં લીધા નહોતા. પણ જગમોહન પાસે હવે પ્રત્યક્ષ રજૂઆત કરવાનો સમય આવ્યો હતો. ૧૯૮૮ના ઑક્ટોબરની ૧૦ અને ૧૧ તારીખે નવી દિલ્હીમાં રાજ્યપાલોની પરિષદ હતી. તેમાં સ્વાભાવિક જ અધ્યક્ષ તરીકે રાષ્ટ્રપતિ જ હોય. જોકે આ પરિષદમાં ઉપરાષ્ટ્રપતિ, વડા પ્રધાન અને કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળના સભ્યો પણ હાજર હતા. જગમોહને અહીં પણ પોતાની વાત રજૂ કરી, પરંતુ છતાં કોઈ પગલાં લેવાયાં નહીં.
દરમિયાનમાં વઝીર કમિશને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં રિયાસી જિલ્લો રચવા ભલામણ કરી હતી. પરંતુ તે માટે ફારુક અબ્દુલ્લા અને કોંગ્રેસની સરકારે કોઈ પગલાં લીધાં નહીં. આથી સપ્ટેમ્બરથી આ જિલ્લાની રચના માટે આંદોલન શરૂ થયું હતું. જમ્મુથી માત્ર ૬૪ કિમી દૂર અને હિન્દુ બહુમતીવાળા વિસ્તારના વિકાસ માટે સરકારને કોઈ પડી જ નહોતી. અને આંદોલન શરૂ થયું એના પહેલા દસ દિવસ સુધી પણ સરકારે આંખ આડા કાન કર્યા. આથી આંદોલનકારીઓએ પોતે જ રિયાસીને જિલ્લો જાહેર કરી દીધો અને તેમની રીતે ડેપ્યુટી કમિશનર પણ નીમી દીધા. પરિણામે આંદોલનના નેતાઓની ધરપકડ કરાઈ. બે મહિના ચાલેલા આંદોલનમાં હડતાળ, ધરણા અને સરઘસ જેવાં ગાંધીચીંધ્યા માર્ગોનો સહારો લેવાયો હતો. છેવટે સરકારે બાંયધરી આપી એટલે આંદોલન અટકાવી દેવાયું હતું.
૨૭ ઑક્ટોબર, ૧૯૮૮. જમ્મુ-કાશ્મીર માટે આ દિવસ ખરેખર તો શુભ દિવસ હોવો જોઈએ કેમ કે આ દિવસે ભારતીય સેના પાકિસ્તાનના આક્રમણને ખાળવા શ્રીનગરના હવાઈ મથકે ઉતરી હતી અને જમ્મુ-કાશ્મીરનું ભારતમાં વિલીનીકરણ થયું હતું, પરંતુ કાશ્મીર ખીણમાં તેને શુભ દિવસ મનાતો નથી!
પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ, શેખ અબ્દુલ્લા અને તેમના સંતાનો- ઇન્દિરા ગાંધી, રાજીવ ગાંધી, ફારુક અબ્દુલ્લા-આ પાંચ જણા મારી દૃષ્ટિએ જમ્મુ-કાશ્મીરની દુર્દશા માટે સૌથી જવાબદાર છે. નહેરુ કલમ ૩૭૦ લાવ્યા. ઇન્દિરા ગાંધીએ કાશ્મીરના રાજકારણમાંથી સાવ ફેંકાઈ ગયેલા શેખ અબ્દુલ્લા સાથે સમજૂતી કરી અને તેમના પક્ષનો એક પણ ધારાસભ્ય ન હોવા છતાં તેમને મુખ્યપ્રધાન બનાવ્યા. રાજીવ ગાંધીએ પણ ફારુક અબ્દુલ્લાને પહેલાં રાષ્ટ્રવિરોધી કહ્યા અને પછી તેમની સાથે સમજૂતી કરી તેમની સાથે ભાગીદારીમાં સરકાર બનાવી. અને તે પછી આટલી રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રવૃત્તિ વિશે ગવર્નર જગમોહને ધ્યાન દોરવા છતાં કોઈ પગલાં લીધાં નહીં.
હવે આ કલમ ૩૭૦ કેટલી નડી ગઈ તે જુઓ. ૧, સપ્ટેમ્બર ૧૯૮૮ના રોજ કેન્દ્ર સરકાર એક સારો કાયદો લાવી હતી અને આ કાયદો મુખ્યત્વે શીખ અંતિમવાદી જર્નૈલસિંહ ભીંદરાનવાલે અમૃતસરના સુવર્ણમંદિરમાં છુપાઈ ગયો હતો તેને ધ્યાનમાં લઈને બનાવાયો હતો. આ કાયદાનું નામ હતું ધાર્મિક સ્થળોનો દુરૂપયોગ અટકાવવો. (રિલિજિયસ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન્સ પ્રિવેન્શન ઑફ મિસયુઝ ઍક્ટ, ૧૯૮૮). આ કાયદો ભારતનાં તમામ રાજ્યોમાં લાગુ કરાયો પરંતુ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં લાગુ ન કરાયો. કેમ? કારણ કે કાશ્મીરમાં કલમ ૩૭૦ લાગુ પડતી હતી અને આ કલમ મુજબ, જો ફારુક અબ્દુલ્લા-કોંગ્રેસ સરકાર ઈચ્છે તો જ આ કાયદો જમ્મુ-કાશ્મીરમાં લાગુ પડી શકે. આ કાયદાની સૌથી વધુ જરૂર અહીં હતી કેમ કે અહીં મસ્જિદ-મદરેસાઓનો સૌથી વધુ દુરૂપયોગ થતો હતો અને રાજકીય રીતે ઉશ્કેરણીઓ કરાતી હતી, પરંતુ ફારુક અબ્દુલ્લા-કોંગ્રેસ સરકારે તેને મંજૂરી ન આપી અને તે માટે કારણ શું આપ્યું? જમ્મુ-કાશ્મીર અલગ છે. તેનું વ્યક્તિત્વ, તેની ઓળખ જુદાં છે. કેટલું વાહિયાત કારણ! જ્યારે રોમ ભડકે બળતું હતું અને નીરો ફીડલ વગાડતા હતા તેમ કાશ્મીર ભડકે બળવા લાગ્યું હતું અને દિલ્હીમાં રાજીવ ગાંધી પોતાની આસપાસની ચમચા ચોકડીના ચડાવેલા નશામાં હતા. તેમને, સ્થાનિક કોંગ્રેસી નેતાઓ કે ફારુક અબ્દુલ્લાને ખબર નહોતી કે ઉપરોક્ત કાયદો જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ન લાગુ થવાથી નજીકના ભવિષ્યમાં જ કેવી ભયંકર વિષમ પરિસ્થિતિ સર્જાવાની છે.
નવેમ્બર ૧૯૮૮માં ફારુક અબ્દુલ્લા અને રાજીવ ગાંધીની સમજૂતીની બીજી વાર્ષિક તિથિ હતી પરંતુ રાજ્યની રાજધાનીમાં તેની કોઈ ઉજવણી થઈ નહીં. ખીણમાં હિંસા વધી રહી હતી. તો આ તરફ હવે નેશનલ કોન્ફરન્સ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેય ઝઘડા શરૂ થઈ ગયા હતા. વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીએ રૂ. ૧૧ અબજની સહાય (પેકેજ) આપવાની જાહેરાત કરી હતી પણ તે આપ્યું તો નહોતું. આથી ફારુક અબ્દુલ્લા હવે આ સહાય ન આપવા માટે રાજીવ ગાંધીની ટીકા કરવા લાગ્યા. તેમણે કહ્યું, મારી સહનશક્તિની કસોટીની કોઈ મર્યાદા તો હોય કે
નહીં? (ઇન્ડિયા ટુડે, તા.૧૫ જાન્યુઆરી ૧૯૮૯).
૬ નવેમ્બરના દિવસને પણ કાશ્મીરીઓ ઇતિહાસમાં કાળા દિવસ તરીકે મનાવે છે. પાકિસ્તાન તરફી કટ્ટર મુસ્લિમોનું માનવું છે કે આ દિવસે વર્ષ ૧૯૪૭માં ભારતીય સેનાએ કાશ્મીરમાં મુસ્લિમોની મોટા પાયે હત્યા કરી હતી. કેવું જૂઠાણું! જે સેના કાશ્મીર અને કાશ્મીરીઓને પાકિસ્તાનથી બચાવવા ગઈ હતી તેના વિશે આવી વાતો ફેલાવવાની?
આ તરફ પાકિસ્તાનમાં લશ્કરી પ્રમુખ ઝિયા ઉલ હકના કમૃત્યુ પછી શું સ્થિતિ હતી? ૧૭ ઑગસ્ટ ૧૯૮૮એ ઝિયાના મૃત્યુ પછી સેનેટના પૂર્વ અધ્યક્ષ ગુલામ ઈશાક ખાને વચગાળાના પ્રમુખ તરીકે સત્તા સંભાળી હતી. તેમણે નવેમ્બર ૧૯૮૮માં લોકશાહી ઢબે ચૂંટણી યોજવાનો આદેશ આપ્યો હતો. પાકિસ્તાનમાં એક પ્રકારના ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થતું રહે છે. જેમ કે ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોને હટાવીને ઝિયા ઉલ હક આવ્યા અને ઝુલ્ફીકારને ફાંસી અપાઈ. આથી ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોનાં પુત્રી બેનઝીર દેશબહાર ચાલ્યાં ગયાં. ઝિયા ઉલ હકે જ્યારે ૧૯૮૬માં લશ્કરી કાયદો (માર્શલ લો) ઉઠાવી લીધો ત્યારે તેઓ ફરી પાકિસ્તાનમાં આવ્યાં હતાં. તે પછી તેમની સામે ભ્રષ્ટાચારના આક્ષેપો થયા ત્યારે તેમણે વર્ષ ૧૯૯૯માં ફરી પાકિસ્તાન છોડવું પડ્યું હતું. આ જ વર્ષમાં લશ્કરી વડા જન. પરવેઝ મુશર્રફે બળવો કરી સત્તા કબજે કરી અને પછી નવાઝ શરીફને દસ વર્ષ દેશવટો ભોગવવો પડ્યો હતો.
તો, નવેમ્બર ૧૯૮૮માં પાકિસ્તાનમાં જે ચૂંટણી યોજાઈ તેમાં સ્વાભાવિક જ ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટો સાથે થયેલા વર્તન અને તેમને અપાયેલી ફાંસીની સહાનુભૂતિ બેનઝીર ભુટ્ટોને મળી અને માત્ર ૩૫ વર્ષની વયે તેઓ પાકિસ્તાનનાં પહેલાં વડાં પ્રધાન બન્યાં. હવે બંને દેશોમાં યુવાન વડા પ્રધાન હતા. બંને દેશોમાં એ વ્યક્તિઓ વડા પ્રધાન હતા જેમના માતાપિતાએ સીમલા સમજૂતી કરી શાંતિ માટે પાયો નાખવાની (એ વખતના દાવા મુજબ) ઐતિહાસિક પહેલ કરી હતી. આથી અપેક્ષા તો સ્વાભાવિક જ એવી થાય કે હવે ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો કાયમી ધોરણે સુધરી જશે અને બંને દેશો વચ્ચે શાંતિ સ્થપાઈ જશે.
બેનઝીરે સત્તાગ્રહણ કર્યાની શરૂઆતમાં તો ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે બગડેલા સંબંધો અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી અને તેને સુધારવા પ્રયાસો કરવા ખાતરી આપી. એક વાત નોંધવી જોઈએ કે ભારતીય માધ્યમોના એક મોટા વર્ગમાં પાકિસ્તાનના શાસકો પ્રત્યે ખબર નહીં કેમ કૂણો ભાવ અને આદરનો ભાવ હંમેશાં દેખાઈ આવે છે. દા.ત. પાકિસ્તાનના પૂર્વ શાસક પરવેઝ મુશર્રફ સ્વીકારી ચુક્યા છે કે તેમણે જ કારગિલ યુદ્ધ છેડ્યું હતું. તો પણ એનડીટીવીની બરખા દત્ત હોય કે રાજદીપ સરદેસાઈ (અત્યારે ઇન્ડિયા ટુડે ચેનલ, પહેલાં સીએનએન-આઈબીએન) કે રજત શર્મા યા અન્ય કોઈ ઇલે. મિડિયાના મોટાં માથાં ગણાતા પત્રકાર, મુશર્રફને સંબોધતી વખતે મુશર્રફ સાહબ જ કહેશે. જ્યારે ભારતના વડા પ્રધાનને મનમોહનસિંહ કે નરેન્દ્ર મોદી કહીને જ સંબોધશે. મનમોહનસિંહજી કે મોદીજી પણ નહીં કહે. તેમાંય બેનઝીર ભુટ્ટોના રૂપના કામણથી અનેક પત્રકારો પ્રભાવિત હોવાનું સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે. માત્ર બેનઝીર જ શું કામ, થોડા સમય પહેલાં પાકિસ્તાનનાં વિદેશ પ્રધાન હીના રબ્બાની ખાર માટેય આવો જ મામલો હતો.
આમ પણ અમેરિકાના પ્રમુખ કે બ્રિટનના રાજા કે રાણી કે તેમનાં સંતાનો આવે છે તો પણ આપણા માધ્યમો, તેઓ કેટલા વાગ્યે ઊઠ્યા, કેટલા વાગે પ્રાત:ક્રિયા કરીથી માંડીને કેટલી વાર છીંક ખાધી જેવી ક્ષુલ્લક વાતો અને તસવીરોથી પાનાં અને ટીવી પર સ્લોટ ભરી દેતા હોય છે. આ આપણી માનસિક ગુલામી સિવાય બીજું કંઈ દર્શાવતું નથી. આપણા વડા પ્રધાન કે રાષ્ટ્રપતિ ત્યાં જાય છે ત્યારે તેમની ખપ પૂરતી અને ઘણી વાર તો નેગેટિવ નોંધ વધુ લેવાતી હોય છે. આ તો ઠીક, હજુ પણ આપણાં માધ્યમો પૂર્વ રાજવીઓના વંશજોને પણ મહારાજા અને મહારાણી તરીકે સંબોધે છે- છાપે છે. શું તે લોકશાહીનું અપમાન નથી? શું તે આપણી માનસિક ગુલામીનું પ્રતીક નથી? પત્રકારોએ કોઈ પણ વ્યક્તિને આદર આપવો જોઈએ પરંતુ અહોભાવ કે મુગ્ધપણાથી મુક્ત રહેવું જોઈએ- ખાસ કરીને જ્યારે કેમેરા સામે તમે ઇન્ટરવ્યૂ કરતા હો.
આવું જ અત્યારના રાજકારણીઓ બાબતનું છે. વ્યક્તિઓ ચાહે તે નરેન્દ્ર મોદી હોય કે લાલુપ્રસાદ, શાહરુખ ખાન હોય કે સન્ની લિયોનને એટલા બધા ગ્લોરિફાય કરવામાં આવે છે, કે વાત ન પૂછો. અને અમુક ચેનલો પર તો વારંવાર કોઈ ને કોઈ બહાને દાઉદ ઇબ્રાહિમના ગુણગાન આડકતરી રીતે ગાવામાં આવતા હોય છે. આ બધું તો જવા દો, પટેલો માટે અનામત આંદોલન છેડનાર અને જેણે નક્સલી અને આતંકવાદી ભાષા બોલીને પોલીસોને મારી નાખવાની ઉશ્કેરણી કરી હતી, જેણે અનેક વર્ષો પછી ગામડેગામડે પહોંચેલા વીજળીના થાંભલાને ઉખાડી નાખવાની ઉશ્કેરણી કરી હતી તે હાર્દિક પટેલ જેવા હજુ ઉગતા અને નેતા બનવા મથતા વ્યક્તિ સાથે ફોટા પડાવીને કેટલાક પત્રકારો પોરસાતા હોય તેને કેવી વિટંબણા કહેવી! હાર્દિક પટેલના ઇન્ટરવ્યૂમાં પણ ઇન્ટરવ્યૂ લેતો મોટો પત્રકાર ચેનલનો હેડ હોય તે અત્યંત પ્રભાવિત દેખાતો હોય તો પછી ચોથી જાગીરના નામે ફાંકા મારવાનો આવા પત્રકારોને કોઈ હક નથી.
તો, પાકિસ્તાનમાં બેનઝીરના સત્તામાં આવ્યા પછી શું થયું? કાશ્મીર મુદ્દે સંબંધો સુધર્યા? ના. ઝિયાએ જે અપકૃત્યો શરૂ કર્યા હતાં અને કાશ્મીરમાં ત્રાસવાદ શરૂ કરાવ્યો હતો તે વધુ ને વધુ આગળ વધવાનો હતો!
(ક્રમશ:)
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=178734
22-11-2015
ન ઉદાસ દેખાજે, ન ખુશ: ઝુલ્ફીકારે બેનઝિરને સલાહ આપેલી
તો, ૧૯૮૮માં પાકિસ્તાનમાં બેનઝિર ભુટ્ટો સત્તામાં આવ્યાં હતાં. ત્રણ રીતે આ વાત ભારત માટે મહત્ત્વની હતી. સર્વ પ્રથમ તો પાકિસ્તાનમાં લોકશાહી રીતે ચૂંટાયેલી સરકાર લગભગ એક દાયકા પછી આવી હતી. બીજું, પાકિસ્તાનમાં સર્વ પ્રથમ વાર મહિલા વડાં પ્રધાન બન્યાં હતાં. ત્રીજું, તેઓ રાજકીય વારસો (લિગેસી) લઈને આવ્યાં હતાં. કયો રાજકીય વારસો? તેમના પિતા ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોનો રાજકીય વારસો, જેમાં તેમણે ૧૯૭૧નું ભારત સામેનું યુદ્ધ હાર્યા પછી ભારત સાથે સીમલા સમજૂતી કરી હતી.
આ સીમલા સમજૂતી જ્યારે થઈ ત્યારે પિતા સાથે બેનઝિર પણ ભારત આવ્યાં હતાં. આ મુલાકાત વખતની કેટલીક રસપ્રદ વાતો કરીએ જેથી તેઓ પોતે સત્તામાં આવ્યા તે પછી વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી સાથે ૧૯૮૮માં સમજૂતી કરી તેને આપણે સારી રીતે સમજી શકીએ.
બેનઝિર ભુટ્ટોએ પોતાની આત્મકથા ડોટર ઑફ ઇસ્ટ’માં પોતાની સીમલા મુલાકાતનું રસપ્રદ વર્ણન કરેલું છે. તે ઉપરાંત સીમલા સમજૂતી અંગે અન્ય અહેવાલોમાંથી પણ બેનઝીર વિશે માહિતી મળે છે. પહેલાં બેનઝીરનું વર્ઝન જોઈએ. તેમણે લખ્યું છે:
૨૮ જૂન, ૧૯૭૨. મારા પિતા અને ઈન્દિરા ગાંધી વચ્ચે શિખર પરિષદ થવાની હતી. આ સમગ્ર ઉપખંડનું ભાવિ તેના પરિણામ પર નિર્ભર હતું. મારા પિતા મને પણ સાથે લઈ જવા ઈચ્છતા હતા. હું જ્યારે હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના જુનિયર વર્ષમાંથી ઉનાળાના વેકેશન માટે પાછી ફરી તેના એક અઠવાડિયા પછી તેમણે (ઝુલ્ફીકાર) મને કહ્યું હતું, જે કંઈ પરિણામ આવે તે, આ બેઠક પાકિસ્તાનના ઇતિહાસમાં વળાંક સાબિત થશે. હું તને તેમાં હાજર રાખવા માગું છું. તે વખતે મારા પિતા ખાલી હાથે જઈ રહ્યા હતા જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધી પાસે સોદાબાજી માટેના હુકમનાં તમામ પત્તાં હતાં.
મારા પિતાએ મને વિમાનમાં જ સલાહ આપી દીધી, મુલાકાત કઈ રીતે પ્રગતિ કરે છે તેના સંકેતો પર બધાની નજર હશે, તેથી જરા વધુ ધ્યાન રાખજે. તારે હસવું નહીં અને એવી છાપ પણ ન ઊભી થવા દેવી કે આપણા સૈનિકો ભારતના કેદીઓ બન્યા છે ત્યારે તું મજા કરી રહી છે. તારે ઉદાસ પણ ન દેખાવું કારણકે લોકો તેનું અર્થઘટન નિરાશાના સંકેત તરીકે કરશે. તેમની પાસે એ કહેવાનું કારણ ન હોવું જોઈએ કે તેના ચહેરાને જુઓ. મંત્રણા નિષ્ફળ જ ગઈ છે. પાકિસ્તાનીઓ હારી
ગયા છે.
તો પછી મારે કેવા દેખાવું? બેનઝિરે પૂછ્યું.
મેં તને પહેલાં જ કહી દીધું. ન તો ઉદાસ દેખાજે કે ન તો ખુશ.
એ તો બહુ મુશ્કેલ છે.
જરા પણ નહીં.
તેઓ ખોટા હતા. જ્યારે અમે ચંડીગઢ ખાતે પ્રેસિડેન્શિયલ પ્લેનમાંથી હેલિકોપ્ટરમાં ગયાં જે અમને બ્રિટિશ રાજ વખતની ઉનાળાની રાજધાનીમાં લઈ જવાનું હતું ત્યાં આવો તટસ્થ દેખાવ રાખવો મુશ્કેલ હતો. એમાંય જ્યારે અમે ફૂટબોલ પિચ પર, ટેલિવિઝન કેમેરાઓની ચાંપતી નજર હેઠળ હેલિકોપ્ટરમાંથી ઊતર્યા ત્યારે શ્રીમતી ગાંધીએ પોતે અમને આવકાર્યાં ત્યારે આ (ન હસવું કે ન ઉદાસ રહેવું) ખૂબ જ મુશ્કેલ હતું. મેં તેમને કહ્યું, સલામ અલૈકુમ. જે મુસ્લિમોની અભિવાદન કરવાની રીત હતી. તેના જવાબમાં શ્રીમતી ગાંધીએ નમસ્તે કર્યા.
થોડી બ્રેક મારીને એક વાત કરી લઈએ. ઈન્દિરા ગાંધી વખત સુધી કોગ્રેસનું તુષ્ટીકરણ સાવ નીચી હદ સુધી ગયું નહોતું, જે રાજીવ ગાંધીના આવ્યા પછી જવા લાગ્યું, ખાસ કરીને શાહબાનો કેસ પછી. યાદ હોય તો જ્યારે પાકિસ્તાનના લશ્કરી શાસક પરવેઝ મુશર્રફ ૨૦૦૧માં કારગિલના યુદ્ધ પછી ૧૪ જુલાઈ, ૨૦૦૧એ ભારત આવ્યા ત્યારે માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રી સુષમા સ્વરાજે આદાબ કે કુર્નિશ જે કહેવાય તે કરીને તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું. આ શું યોગ્ય કહેવાય? આના કારણે પાકિસ્તાની મીડિયામાં આનંદ છવાઈ ગયો હતો. હિન્દુવાદી ગણાતા પક્ષ ભાજપનાં એક નેતા આ રીતે કુર્નિશ કરે અને તે પણ કારગિલ યુદ્ધ છેડનાર સામે!
ફરી સીમલા સમજૂતીની વાત પર પાછા ફરીએ. બેનઝિર આગળ લખે છે:
જ્યારે એક તરફ સમજૂતી અંગે સઘન વાટાઘાટો ચાલી રહી હતી ત્યારે બીજી તરફ, હું જ્યારે પણ હિમાચલ ભવન, જે પંજાબના બ્રિટિશ ગર્વનરોનું પૂર્વ નિવાસસ્થાન હતું, તેની બહાર જતી ત્યારે લોકો લાઇન લગાવીને ઊભા રહેતા જોવા મળતા. તેઓ મને તાક્યા કરતા. ચિચિયારી કરતાં ટોળાં મારી પાછળ પાછળ આવતાં. ભારતમાં આવવા માટે મને આવકારતા પત્રો અને તાર (ટેલિગ્રામ)નો ઢગલો થઈ ગયો. એકમાં તો સૂચન પણ કરાયું હતું કે મને મારા પિતાએ ભારતમાં દૂત તરીકે નિમવી જોઈએ! પત્રકારો અને લેખો લખનારાઓએ મારો ઇન્ટરવ્યૂ લેવા ધસારો કર્યો.
બેનઝિર લખે છે: મારાં કપડાં રાષ્ટ્રીય ફેશન થઈ ગઈ, પણ મારા માટે એ શરમજનક વાત હતી કેમ કે એ બધાં કપડાં મારી બહેનપણી સામિયાની બહેનના હતાં જે મેં પહેરવા માગ્યાં હતાં! મારા પોતાના કપડાંના કબાટમાં તો જીન્સ, સ્વીટશર્ટ, ઇન્ફોર્મલ ખમીઝ હતા. મને એમ હતું કે મને યુદ્ધ અને શાંતિ વિશે પ્રશ્ર્નો પુછાશે પરંતુ મને તો મારાં કપડાં અંગે પ્રશ્નો પુછાતા રહ્યા. છેવટે મેં જવાબ આપ્યો, ફેશન તો મધ્યમ વર્ગનો પાસ્ટાઇમ છે.
મારા પિતા અને પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિમંડળના અન્ય લોકો સમજી ન શક્યા કે મને શા માટે આટલું મહત્ત્વ મળી રહ્યું છે. ગંભીર મુદ્દાથી વાતને ફંટાવવા માટે તને મહત્ત્વ અપાઈ રહ્યું લાગે છે. મારા પિતાએ સમાચારપત્રમાં ટોળા સામે હાથ હલાવીને અભિવાદન કરતી પહેલા પૃષ્ઠ પર છપાયેલી મારી તસવીર જોઈને કહ્યું, સાવધ રહેજે. તેમણે મને
ચિડવી, તું મુસોલિની જેવી લાગે છે.
તેમની વાત સાચી હતી. મંત્રણાઓ સંપૂર્ણ ગુપ્ત રખાતી હતી. આના કારણે જે આંતરરાષ્ટ્રીય પત્રકારો ભેગા થયા હતા તેમને મારા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા સિવાય કોઈ છૂટકો જ નહોતો. પરંતુ મને લાગે છે કે મને જે અભૂતપૂર્વ સત્કાર મળતો હતો તેનું બીજું પણ કારણ હતું.
હું નવી પેઢીનું પ્રતીક હતી. હું ક્યારેય ભારતીય નહોતી. હું સ્વતંત્ર પાકિસ્તાનમાં જ જન્મી હતી. હું જટિલતાઓ અને પૂર્વગ્રહથી મુક્ત હતી. આ પૂર્વગ્રહોના કારણે તો વિભાજન વખતે ભારતીયો અને પાકિસ્તાનીઓ વચ્ચે લોહિયાળ રમખાણો થયાં હતાં. કદાચ લોકોને આશા હતી કે જે દુશ્મનીના કારણે ત્રણ-ત્રણ યુદ્ધો ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે થયાં છે તે આ નવી પેઢી અવગણી શકશે. માતાપિતા અને દાદા-દાદીનો કડવો ભૂતકાળ આ પેઢી ભૂલી જશે. મને લાગ્યું કે આ તદ્દન શક્ય છે. શું આપણે નફરતની દીવાલોથી વિભાજિત જ રહેવાનું છે કે પછી લડીને બાદમાં એક થયેલા યુરોપની જેમ આપણે એક થઈ શકીએ છીએ?
બેનઝિર ઈન્દિરા ગાંધી વિશે પોતાનો અનુભવ લખે છે:
૩૦ જૂને તેમણે યોજેલા ભોજન સમારંભમાં તેઓ સતત મને જોતાં રહ્યાં, જેના કારણે મને ચિંતા થઈ ગઈ. ઈન્દિરા ગાંધીની હું પ્રશંસક હતી...તેમના વિશે હું માહિતી જાણતી હતી...તેમને શરૂઆતમાં કોંગ્રેસીઓ ગૂંગી ગુડિયા સમજતા હતા, પરંતુ તેમણે બધાને પછાડી દીધા હતા. મેં તેમની સાથે વાત કરવા પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ તેઓ ખૂબ જ મિતભાષી હતાં. તેઓ અંતર્મુખી હતા. એક સતત તણાવ રહેતો જે તેઓ હસે ત્યાર જ દૂર થતો.
મને બીજી ચિંતા એ વાતની હતી કે મેં સિલ્કની સાડી પહેરી હતી જે મને મારી માતા (નૂસરત ભુટ્ટો)એ ઉછીની આપી હતી. જોકે તેમણે મને શીખવ્યું હતું કે શરીર ઢંકાઈ રહે તે રીતે તેને કેમ પહેરવી, પરંતુ મને ચિંતા હતી કે ક્યાંક સાડી ખૂલી ન જાય! મને મારી ફઈ મુમતાઝની વાત યાદ આવી ગઈ. તેઓ જર્મનીમાં હતાં ત્યારે એક સુપરમાર્કેટમાં એસ્કેલેટરમાં તેમની સાડીનો છેડો ફસાઈ ગયો હતો. સાડી ખૂલી ગઈ હતી. છેવટે એસ્કેલેટર બંધ કરાયું ત્યારે ફરી તે પહેરી શકાઈ. પણ આ યાદથી કોઈ મદદ ન મળી. શ્રીમતી ગાંધી (ઈન્દિરા) મારા સામું જોતાં જ રહ્યાં.
કદાચ તેઓ મને જોઈને ડિપ્લોમેટિક મિશનને યાદ કરતા હશે જ્યારે તેઓ પણ મારી જેમ તેમના પિતા સાથે ગયાં હતાં, તેમ મેં મારા મનમાં વિચાર્યું. શું તેમને મારામાં પોતાની જાત દેખાતી હશે? શું તેમને મારામાં અન્ય એક રાજનીતિજ્ઞની દીકરી દેખાતી હશે? શું તેઓ એક દીકરીનો પોતાના પિતા પ્રત્યેનો પ્રેમ યાદ કરતા હશે? તેઓ ખૂબ જ ઠીંગણા અને નાજુક હતાં. તો પછી પેલી જાણીતી સખ્તાઈ ક્યાંથી આવી હશે? તેમણે તેમના પિતા સામે બળવો કરીને એક પારસી રાજકારણી સાથે લગ્ન કર્યાં હતાં અને એ લગ્ન સફળ ન રહ્યાં અને બંને જણાં અલગ-અલગ રહેવા લાગ્યાં. હવે તેમના પિતા અને પતિ બંને મૃત્યુ પામ્યાં છે. શું તેઓ એકલતા અનુભવતાં હશે?
મને વિચાર આવ્યો કે કદાચ સિમલામાં પાકિસ્તાની પ્રતિનિધિમંડળથી કેટલીક ઐતિહાસિક સ્મૃતિઓ જીવંત બની હશે. આ એ જ શહેર હતું જ્યાં તેમના પિતા મોહમ્મદ અલી ઝીણા અને લિયાકત અલી ખાનને હિન્દુ ઇન્ડિયા (યાદ રાખો આ શબ્દો બેનઝિરના છે.)માંથી મુસ્લિમ પાકિસ્તાનનો નવો દેશ બનાવવા ભેગા થયા હતા. અને હવે વડાં પ્રધાન તરીકે પોતે પણ અલગ મુસ્લિમ દેશ ટકી રહે તે સુનિશ્ર્ચિત કરી શકે છે. અથવા તેઓ તેનો નાશ કરવા પ્રયાસ કરી શકે છે. તેઓ કયા રસ્તે જશે? તેનો જવાબ ચાર દિવસ પછી આવ્યો...
(ક્રમશ:)
http://www.bombaysamachar.com/frmSearch.aspx
29-11-2015
‘સહિષ્ણુ’ કોંગ્રેસના શાસનમાં કાશ્મીરમાં ગાંધીજીની પ્રતિમાનો વિરોધ થયેલો!
જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ખાસ કરીને કાશ્મીર ઘાટીમાં ઉકળતા ચરુ જેવી પરિસ્થિતિ નિર્માણ થઈ રહી હતી. રાજ્યપાલ જગમોહન કેન્દ્ર સરકારને મામલાની ગંભીરતા તેમના રિપોર્ટ દ્વારા આપી રહ્યા હતા, પરંતુ રાજીવ ગાંધી સરકાર અને રાજ્યમાં ફારુક સાથે સત્તા ભોગવતી કોંગ્રેસ ચૂપ હતાં. ઝિયાના મૃત્યુ પછી તોફાનો ફાટી નીકળ્યાં હતાં. તે પછી પાકિસ્તાનમાં જાણે કોઈ બાળક ઘરેથી નીકળે ને મેદાનમાં રમીને પાછો આવે એટલી સરળતાથી કાશ્મીરના યુવાનો જવા લાગ્યા. તેમનો હેતુ પ્રવાસ કે પર્યટનનો નહોતો. તેમને ત્યાં કાયદેસર શસ્ત્ર તાલીમ અપાઈ રહી હતી.
રાજ્યપાલ જગમોહને ઑગસ્ટ ૧૯૮૮ની તેમની ડાયરીમાં નોંધ્યું છે કે ૫૦ કાશ્મીરી યુવાનો ત્રાસવાદી પ્રવૃત્તિ માટેની તાલીમ લઈને પાછા ફર્યા હતા. તેઓ પાછા ફર્યા ત્યારે તેમાંના કેટલાક પાસે ચીનના આક્રમક હથિયારો હતાં. અહીં આપણે નોંધવું જોઈએ કે જ્યારે પણ દુનિયામાં યુદ્ધ જેવી હિલચાલ થાય છે કે કોઈ દેશ પર હુમલો કરવાની નોબત આવે છે ત્યારે અમેરિકા, બ્રિટન, ફ્રાન્સ, જર્મની વગેરે દેશો એક થઈને હુમલો કરે છે. એ પણ જાણીતી વાત છે કે આ દેશોમાં મુખ્યત્વે ખ્રિસ્તીઓની બોલબાલા છે. આ દેશોમાં ઇસ્લામી ત્રાસવાદી પ્રવૃત્તિ ચલાવી લેવાતી નથી. બીજી તરફ, પાકિસ્તાનને સાઉદી અરેબિયા, ઈરાક, ઈરાન સહિતના ઇસ્લામિક દેશોનો ટેકો મળતો રહે છે. ચીન બૌદ્ધ ધર્મી છે. ક્યારેક લોકશાહી દેશની નબળાઈ બની જતી હોય છે. એક જ પક્ષનું શાસન હોવાના કારણે ચીન પોતે જ શક્તિશાળી છે. ચીનની પડખે મહદંશે રશિયા ઊભું રહે છે.
ભારતની વાત કરીએ ત્યારે ભારતને કયા દેશનો ટેકો મળે છે? ભારત હિન્દુ બહુલ દેશ છે. પણ પહેલાં મહાત્મા ગાંધી-પં.નહેરુ-સરદારે અઘોષિત રીતે અને પછી ઈન્દિરા ગાંધીએ સત્તાવાર રીતે ભારતને સેક્યુલર દેશ બનાવી દીધો. આ વિશ્ર્વમાં એકમાત્ર નેપાળ હિન્દુ રાષ્ટ્ર હતું, પરંતુ ચીનની નીતિઓના કારણે આપણા શાસકો ઊંઘતા રહ્યા ને નેપાળ ચીનના ખોળામાં સરી પડ્યું. ત્યાં માઓવાદીઓ વર્ષ ૨૦૦૮માં શાસનમાં આવ્યા. તાજેતરમાં યોજાયેલી ચૂંટણીમાં માઓવાદીઓ ત્રીજી સૌથી મોટી તાકાત બનીને ઉભરી આવ્યા છે. હમણાં ડીઝલ-પેટ્રોલનું જે થયું તે નેપાળનું ભારતને બ્લેકમેઇલિંગ જ હતું. નેપાળના તાજા બંધારણમાં પણ તેને હિન્દુ રાષ્ટ્ર જાહેર કરાયું નથી. જોકે નેપાળ હિન્દુ રાષ્ટ્ર હતું ત્યારે પણ અને આજે નથી રહ્યું ત્યારે પણ ખાસ શક્તિશાળી નથી રહ્યું. તે ભારત પર જ મહદંશે આધારિત રહ્યું છે અને એક રીતે ભારતના એક અઘોષિત રાજ્ય જેવું જ રહ્યું છે.
ક્યાંક ને ક્યાંક હિન્દુઓની એ નબળાઈ રહી કે ધર્મના નામે રીતિરિવાજો-કર્મકાંડોને જેટલું પ્રાધાન્ય આપ્યું તેટલું સત્તાને નહીં. ખોટા કર્મકાંડો, ખોટી પ્રતિજ્ઞાઓ ને ખોટા લાગણીવેડાના કારણે સત્તાથી હંમેશાં દૂર રહ્યા. ત્યાગને વધારે પડતું પ્રાધાન્ય આપી દેવાયું. દેશમાં અન્ય પંથ-ધર્મોને આવવા દેવાયા. તેમના પ્રત્યે વધુ પડતા ઉદાર રહ્યા. તેમના પર પહેલેથી કોઈ નિયંત્રણ ન રાખ્યું. પરિણામે પરધર્મીઓની જનસંખ્યા વધતી ગઈ. અને તેમાંના અનેક લોકોનો પાકિસ્તાન, અમેરિકા જેવા દેશોએ પોતાના સ્વાર્થ માટે ઉપયોગ કર્યો. ૧૯૮૭માં શાહબાનો કેસથી જે રાજીવ ગાંધીએ મુસ્લિમોનું તુષ્ટિકરણ શરૂ કર્યું તે આજે એટલી હદે વધી ગયું છે કે જો આજની સ્થિતિએ કોઈ પણ સંસ્થાનાં મૂળ વિચારને કડીબદ્ધ કરવાનો હોય તો તે સંસ્કૃતમાં સંભવ જ ન બને. એલઆઈસીનો મૂળ વિચાર છે- યોગ ક્ષેમં વહામ્યહમ્, ન્યાયાલયનો મૂળ વિચાર છે - યતો ધર્મસ્તતો જય:, આકાશવાણીનો મૂળ વિચાર છે- બહુજન હિતાય, બહુજન સુખાય. દૂરદર્શનનો મૂળ વિચાર છે-સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્ આ લોગોને દૂર કરી દેવાયો હતો. જોકે તેને પાછો લવાયો. સારું છે કે મૂળ આ સૂત્રો કોંગ્રેસના સમયમાં આવ્યાં. આ બધાં સૂત્રો હવે જો મોદી સરકાર લાવે તો ભગવાકરણના આરોપો લગાવી દેવામાં આવે!
ટૂંકમાં, ભારતની પડખે મજબૂતાઈથી ઊભાં રહે તેવાં રાષ્ટ્રો કોઈ નથી! આપણે રશિયાને વર્ષોથી સાચું ટેકેદાર માનતા આવ્યા છીએ, પણ તાશ્કંદ સમજૂતી વખતે પોતાને મહાસત્તા સાબિત કરવા રશિયાએ (તત્કાલીન સોવિયેત સંઘ) આપણને દગો દઈ દીધો હતો. આપણી આર્થિક શક્તિ ઘણી બધી રહી છે. આજે પણ છે. સાંસ્કૃતિક રીતે પણ આપણે હંમેશાં મહાન રહ્યા છીએ. પણ રાજકીય રીતે?
તો, આપણા મજબૂત અને મક્કમ સાથીદારો ન હોવાના કારણે આપણને વર્ષોથી તકલીફ પડતી રહી છે. પેલા સાપની વાર્તા જેવું થતું આવ્યું છે. સાપ અહિંસક હોવાથી તેને બધા પથ્થર મારતા. ઋષિએ તેને કહ્યું કે તને કરડવાની ના પાડી છે, ફૂંફાડો મારવાની નહીં. આપણે ક્યારેય કોઈ દેશ પર હુમલો ન કર્યો, પરંતુ તેનો અર્થ એવો થોડો છે કે આપણી પર કોઈ હુમલો ન કરે? તેના કારણે યુનાનીઓ, શક, હુણ, એલેક્ઝાન્ડર, તુર્કો, મોગલો એમ અનેક લોકોએ હુમલાઓ કર્યા. આ બધા હુમલામાં ક્યારેય આખું ભારત દાસ (ગુલામ) ન બન્યું, પરંતુ બ્રિટિશરો વખતે બની ગયું. અને બ્રિટિશરો આપણા ઇતિહાસ અને શિક્ષણમાં એવા ચેડાં કરતા ગયા કે આપણામાંના મોટા ભાગના માનસિક રીતે એમના ગુલામ થઈ ગયા.
આપણે માતૃદેવો ભવ, પિતૃદેવો ભવ ભૂલી ગયા પણ હવે મધર્સ ડે, ફાધર્સ ડે યાદ કરવા લાગ્યા. ભાદરવામાં શ્રાદ્ધ ભૂલતા ગયા પણ હવે હેલોવીનને ઘુસાડાઈ રહ્યું છે. ‘યત્ર નાર્યસ્તુ પૂજ્યંતે રમન્તે તત્ર દેવતા:’ ભૂલી ગયા ને વીમેન્સ ડે યાદ રાખવા માંડ્યા. વસંતપંચમી ભૂલી ગયા ને વેલેન્ટાઇન્સ ડેએ તેનું સ્થાન લઈ લીધું. ચૈત્ર સુદ એકમ કે કારતક સુદ એકમનું બેસતું વર્ષ ભૂલી ૩૧ ડિસેમ્બર ઉજવવા લાગ્યા.
ટૂંકમાં ૨૦૦ વર્ષમાં માનસિક રીતે પાંગળા બનાવવા તમામ પ્રયાસો અંગ્રેજોએ કર્યા ને તેમાં તેઓ સફળ રહ્યા. તેમને જેવા જોઈતા હતા તેવાના હાથમાં શાસન સોંપીને તેઓ ગયા. કેટલાક કાયદાઓ એવા ને એવા રાખ્યા. જેમ કે લંડનના સમાચારપત્ર ડેઇલી મેઇલના એક અહેવાલ પ્રમાણે, ૨૦૦ વર્ષથી ચાલ્યો આવતો કાયદો છે કે બ્રિટનના રાણી કે રાજા ભારતના કોઈ પણ ન્યાયાલયના નિર્ણયોની સમીક્ષા ધારે તો કરી શકે! નરેન્દ્ર મોદીએ વડા પ્રધાન બન્યા પછી આ જરીપુરાણા કાયદાઓને કાઢવાનું હાથમાં તો લીધું હતું પરંતુ જે રીતે છેલ્લા અનેક મહિનાઓથી કામકાજ ઠપ કરાયું છે તે જોતાં તે કેટલું આગળ વધ્યું હશે તે કલ્પના કરી શકાય છે. આ ઉપરાંત રાષ્ટ્રકુળ (કોમનવેલ્થ)માં હજુ પણ આપણે સભ્ય તરીકે ચાલુ છીએ. આ રાષ્ટ્રકુળ એવા દેશોનો સમૂહ છે જે એક સમયે બ્રિટનના દાસ હતા. પંડિત નહેરુએ તેમાં સભ્ય બનવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે જબરદસ્ત ઊહાપોહ થયો હતો. કોમનવેલ્થ નામ જ દાસત્વ (ગુલામી)નું સૂચક છે. બ્રિટિશની સામાન્ય સંપત્તિ એવો સામાન્ય અર્થ થાય. સ્વતંત્ર ભારતમાં બજેટ પણ અંગ્રેજોને અનુકૂળ સમયે રજૂ કરાતું!
સ્વતંત્ર ભારતમાં પણ કેન્દ્રીય અંદાજપત્ર સાંજે પાંચ વાગે શરૂ થતું. કેમ? તો કે, બ્રિટિશકાળથી પરંપરા ચાલી આવતી હતી. બ્રિટિશરોએ આ પરંપરા એટલે પાડી કે ભારતના બજેટ વિશે તે ત્યાં બેઠા તેના સમય પ્રમાણે જાણી શકે. આપણે ત્યાં પાંચ વાગ્યા હોય એટલે ત્યાં બ્રિટનમાં સવારના ૧૧.૩૦ આસપાસ સમય થયો હોય. આ પરંપરા છેક વર્ષ ૨૦૦૦ સુધી એટલે કે અટલ બિહારી વાજપેયીની બિનકોંગ્રેસી સરકારના શાસન સુધી ચાલુ રહી. આ સરકારને પણ આ પરંપરા બદલતાં ત્રણ વર્ષ થયાં! હજુ વકીલોના કાળા કોટ ને શિક્ષણ પછી પદવીદાન સમારંભમાં કાળા ગાઉનની પરંપરા જેવી ઘણી બુડથલ બ્રિટિશ પરંપરાઓ ચાલુ જ રહી છે.
આમ, આપણી પડખે મજબૂત રીતે ઊભો રહે તેવો કોઈ દેશ નથી. અને અંગ્રેજો આપણને સતત હેરાન કરતું રહે તેવું પાકિસ્તાન મૂકતા ગયા છે જેને અંગ્રેજો નબળા પડ્યા પછી અમેરિકા અને હવે ચીન પાળતું-પોષતું આવ્યું છે. તો બીજી તરફ, ચીન, બાંગલાદેશ, શ્રીલંકા, મ્યાનમાર જેવા દેશો પણ આપણા મિત્રો નથી. ઈઝરાયેલની જેમ આપણે ચોતરફ શત્રુ નહીં તોય વિરોધીઓથી તો ઘેરાયેલા છીએ જ અને કરુણતા એ છે કે ઇઝરાયેલની જેમ આપણી સરેરાશ પ્રજાની માનસિકતા લડાયક નથી. (આમ પાછી અંદરોઅંદર લડવામાં બહાદુર ખરી.)
એટલે કાશ્મીરમાં જે યુવાનો પાછા ફરેલા તેને પાકિસ્તાન, અમેરિકા અને ચીન એ ત્રણેયની મદદ મળતી હતી તે સાબિત થયું. કેમ કે તેમની પાસેથી ચીનનાં શસ્ત્રો મળ્યાં હતાં. તેમની તાલીમ પાકિસ્તાનમાં થઈ હતી અને અમેરિકા પાકિસ્તાનને મદદ કરતું હતું. પાકિસ્તાન સરકાર અને આઈએસઆઈની મદદથી બ્રિટનથી પ્રત્યર્પણ કરીને પાકિસ્તાન આવેલો જમ્મુ-કાશ્મીર લિબરેશન ફ્રન્ટનો નેતા અમાનુલ્લા ખાન કાશ્મીરના યુવાનોને ત્રાસવાદીઓ બનાવવાનું કામ કરી રહ્યો હતો. અને કાશ્મીરમાં રહેલા જમાત-એ-ઇસ્લામી જેવાં સંગઠનો, દિલ્હીની જામા મસ્જિદના ઈમામ બુખારી જેવાં પાકિસ્તાન તરફી તત્ત્વો કાશ્મીરના યુવાનોને ભારત વિરુદ્ધ સતત ભડકાવી રહ્યા હતા. કાશ્મીરની ફારુક અબ્દુલ્લાની કોંગ્રેસના સમર્થનવાળી સરકાર પણ ભ્રષ્ટ અને કોમવાદી હતી.
આવી પરિસ્થિતિમાં ૧૦ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૮૮ની મોડી સાંજે શ્રીનગરના રાણીબાગ મંદિર પર કેટલીક અજાણી વ્યક્તિઓએ અંધાધૂંધ ગોળીબાર શરૂ કરી દીધો. ૧૭ સપ્ટેમ્બરની મધરાતે કાશ્મીર રેન્જના ડીઆઈજી અલી મોહમ્મદ વતાલી અને તેમના પરિવારજનો પર અત્યાધુનિક શસ્ત્રોથી સજ્જ ચાર યુવાનોએ જીવલેણ હુમલો કર્યો. એક ત્રાસવાદી વળતા ગોળીબારમાં માર્યો ગયો. તેની પાસેથી રશિયાની બનાવટની ગન મળી આવી. આ સભ્યો જેકેએલએફ સંગઠનના હોવાનું મનાતું હતું અને તેમને પાકિસ્તાનમાં તાલીમ મળી હતી. ૨૨ સપ્ટેમ્બરે મકબૂલ બટને ફાંસીની સજા સંભળાવનાર નિવૃત્ત સેશન્સ જજ એન.કે. ગંજૂ પર ગોળીબાર થયો. ૨૩ સપ્ટેમ્બરે રાત્રે આઠ વાગે કાશ્મીરના ડીઆઈજી અને સીઆઈડીના આઈજી પર અંધાધૂંધ ગોળીબાર થયો. ૨૪ સપ્ટેમ્બરે શ્રીનગરના મ્યુઝિયમના સુરક્ષાકર્મી પર મોટરસાઇકલ પર આવેલા ત્રાસવાદીઓએ ગોળીબાર કર્યો.
અત્યારે કોંગ્રેસના ઈશારે સાહિત્યકારો, ફિલ્મકારો, ઇતિહાસકારો ને વૈજ્ઞાનિકો મંડી પડ્યા છે કે દેશમાં અસહિષ્ણુતા છે, પણ જ્યારે કાશ્મીરમાં ફારુક અબ્દુલ્લા સાથે કોંગ્રેસનું શાસન અને કેન્દ્રમાં પણ રાજીવ ગાંધી સરકાર હતી ત્યારે કાશ્મીરમાં કેવી અસહિષ્ણુતા હતી તેનો એક આ અજબ નમૂનો છે. ૨ ઑક્ટોબર, ૧૯૮૮ના રોજ મહાત્મા ગાંધીનો જન્મદિન હતો. શ્રીનગરમાં નવા બનેલા હાઇ કોર્ટના સંકુલમાં મહાત્મા ગાંધીજીની પ્રતિમા સ્થાપિત કરવાની હતી. ભારતના મુખ્ય ન્યાયમૂર્તિ તેનું ઉદ્ઘાટન કરવાના હતા, પરંતુ ગણ્યાગાંઠ્યા મુસ્લિમ વકીલોએ તેનો વિરોધ કર્યો. તેમણે ધમકી આપી કે તેઓ ઉદ્ઘાટન સમારંભમાં તોફાન કરશે.
ફારુક અબ્દુલ્લા જેઓ પણ અત્યારે નરેન્દ્ર મોદી સામે ચાલતી અસહિષ્ણુતાની ઝુંબેશમાં કૂદી પડ્યા છે, તેમણે તે વખતે એ સમારંભ જ રદ્દ કરી નાખેલો! અત્રે બરાબર નોંધવા જેવું છે કે જે પ્રતિમા સ્થાપિત કરાવાની હતી તે કોઈ હિન્દુ દેવી-દેવતા ભગવાન રામ, કૃષ્ણ કે ભારત માતાની નહોતી, જેની સામે મુસ્લિમોને વાંધો હોય. તે તો મહાન સેક્યુલર મહાત્મા ગાંધીની પ્રતિમા હતી! જેઓ મહદંશે મુસ્લિમોના પક્ષે જ રહ્યા હતા, ચાહે તે ખિલાફત મૂવમેન્ટ હોય કે પછી ઝીણાને વડા પ્રધાન બનાવવાની ઓફર હોય કે પછી પાકિસ્તાનને તેના ભાગના ૫૫ કરોડ તેણે પચાવી પાડેલું કાશ્મીર પાછું લીધા વગર આપી દેવા માટે ઉપવાસ આદરવાની વાત હોય. અને તો પણ કાશ્મીરના મુસ્લિમ વકીલોએ વિરોધ કર્યો ને ફારુક માની ગયા. ખરી અસહિષ્ણુતા કોની?
(ક્રમશ:)
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=178221
15-11-2015
ધાર્મિક સંસ્થાઓના દુરુપયોગનો કાયદો કાશ્મીરમાં લાગુ ન કરાયો!
કાશ્મીરમાં ધાર્મિક અસહિષ્ણુતા અને અલગાવવાદ સતત વધી રહ્યો હતો. જગમોહને કેન્દ્ર સરકારને પહેલાં જ ચેતવણીના સંકેતો આપી દીધા હતા જે રાજીવ ગાંધીની કેન્દ્ર સરકારે ધ્યાનમાં લીધા નહોતા. પણ જગમોહન પાસે હવે પ્રત્યક્ષ રજૂઆત કરવાનો સમય આવ્યો હતો. ૧૯૮૮ના ઑક્ટોબરની ૧૦ અને ૧૧ તારીખે નવી દિલ્હીમાં રાજ્યપાલોની પરિષદ હતી. તેમાં સ્વાભાવિક જ અધ્યક્ષ તરીકે રાષ્ટ્રપતિ જ હોય. જોકે આ પરિષદમાં ઉપરાષ્ટ્રપતિ, વડા પ્રધાન અને કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળના સભ્યો પણ હાજર હતા. જગમોહને અહીં પણ પોતાની વાત રજૂ કરી, પરંતુ છતાં કોઈ પગલાં લેવાયાં નહીં.
દરમિયાનમાં વઝીર કમિશને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં રિયાસી જિલ્લો રચવા ભલામણ કરી હતી. પરંતુ તે માટે ફારુક અબ્દુલ્લા અને કોંગ્રેસની સરકારે કોઈ પગલાં લીધાં નહીં. આથી સપ્ટેમ્બરથી આ જિલ્લાની રચના માટે આંદોલન શરૂ થયું હતું. જમ્મુથી માત્ર ૬૪ કિમી દૂર અને હિન્દુ બહુમતીવાળા વિસ્તારના વિકાસ માટે સરકારને કોઈ પડી જ નહોતી. અને આંદોલન શરૂ થયું એના પહેલા દસ દિવસ સુધી પણ સરકારે આંખ આડા કાન કર્યા. આથી આંદોલનકારીઓએ પોતે જ રિયાસીને જિલ્લો જાહેર કરી દીધો અને તેમની રીતે ડેપ્યુટી કમિશનર પણ નીમી દીધા. પરિણામે આંદોલનના નેતાઓની ધરપકડ કરાઈ. બે મહિના ચાલેલા આંદોલનમાં હડતાળ, ધરણા અને સરઘસ જેવાં ગાંધીચીંધ્યા માર્ગોનો સહારો લેવાયો હતો. છેવટે સરકારે બાંયધરી આપી એટલે આંદોલન અટકાવી દેવાયું હતું.
૨૭ ઑક્ટોબર, ૧૯૮૮. જમ્મુ-કાશ્મીર માટે આ દિવસ ખરેખર તો શુભ દિવસ હોવો જોઈએ કેમ કે આ દિવસે ભારતીય સેના પાકિસ્તાનના આક્રમણને ખાળવા શ્રીનગરના હવાઈ મથકે ઉતરી હતી અને જમ્મુ-કાશ્મીરનું ભારતમાં વિલીનીકરણ થયું હતું, પરંતુ કાશ્મીર ખીણમાં તેને શુભ દિવસ મનાતો નથી!
પંડિત જવાહરલાલ નહેરુ, શેખ અબ્દુલ્લા અને તેમના સંતાનો- ઇન્દિરા ગાંધી, રાજીવ ગાંધી, ફારુક અબ્દુલ્લા-આ પાંચ જણા મારી દૃષ્ટિએ જમ્મુ-કાશ્મીરની દુર્દશા માટે સૌથી જવાબદાર છે. નહેરુ કલમ ૩૭૦ લાવ્યા. ઇન્દિરા ગાંધીએ કાશ્મીરના રાજકારણમાંથી સાવ ફેંકાઈ ગયેલા શેખ અબ્દુલ્લા સાથે સમજૂતી કરી અને તેમના પક્ષનો એક પણ ધારાસભ્ય ન હોવા છતાં તેમને મુખ્યપ્રધાન બનાવ્યા. રાજીવ ગાંધીએ પણ ફારુક અબ્દુલ્લાને પહેલાં રાષ્ટ્રવિરોધી કહ્યા અને પછી તેમની સાથે સમજૂતી કરી તેમની સાથે ભાગીદારીમાં સરકાર બનાવી. અને તે પછી આટલી રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રવૃત્તિ વિશે ગવર્નર જગમોહને ધ્યાન દોરવા છતાં કોઈ પગલાં લીધાં નહીં.
હવે આ કલમ ૩૭૦ કેટલી નડી ગઈ તે જુઓ. ૧, સપ્ટેમ્બર ૧૯૮૮ના રોજ કેન્દ્ર સરકાર એક સારો કાયદો લાવી હતી અને આ કાયદો મુખ્યત્વે શીખ અંતિમવાદી જર્નૈલસિંહ ભીંદરાનવાલે અમૃતસરના સુવર્ણમંદિરમાં છુપાઈ ગયો હતો તેને ધ્યાનમાં લઈને બનાવાયો હતો. આ કાયદાનું નામ હતું ધાર્મિક સ્થળોનો દુરૂપયોગ અટકાવવો. (રિલિજિયસ ઇન્સ્ટિટ્યૂશન્સ પ્રિવેન્શન ઑફ મિસયુઝ ઍક્ટ, ૧૯૮૮). આ કાયદો ભારતનાં તમામ રાજ્યોમાં લાગુ કરાયો પરંતુ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં લાગુ ન કરાયો. કેમ? કારણ કે કાશ્મીરમાં કલમ ૩૭૦ લાગુ પડતી હતી અને આ કલમ મુજબ, જો ફારુક અબ્દુલ્લા-કોંગ્રેસ સરકાર ઈચ્છે તો જ આ કાયદો જમ્મુ-કાશ્મીરમાં લાગુ પડી શકે. આ કાયદાની સૌથી વધુ જરૂર અહીં હતી કેમ કે અહીં મસ્જિદ-મદરેસાઓનો સૌથી વધુ દુરૂપયોગ થતો હતો અને રાજકીય રીતે ઉશ્કેરણીઓ કરાતી હતી, પરંતુ ફારુક અબ્દુલ્લા-કોંગ્રેસ સરકારે તેને મંજૂરી ન આપી અને તે માટે કારણ શું આપ્યું? જમ્મુ-કાશ્મીર અલગ છે. તેનું વ્યક્તિત્વ, તેની ઓળખ જુદાં છે. કેટલું વાહિયાત કારણ! જ્યારે રોમ ભડકે બળતું હતું અને નીરો ફીડલ વગાડતા હતા તેમ કાશ્મીર ભડકે બળવા લાગ્યું હતું અને દિલ્હીમાં રાજીવ ગાંધી પોતાની આસપાસની ચમચા ચોકડીના ચડાવેલા નશામાં હતા. તેમને, સ્થાનિક કોંગ્રેસી નેતાઓ કે ફારુક અબ્દુલ્લાને ખબર નહોતી કે ઉપરોક્ત કાયદો જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ન લાગુ થવાથી નજીકના ભવિષ્યમાં જ કેવી ભયંકર વિષમ પરિસ્થિતિ સર્જાવાની છે.
નવેમ્બર ૧૯૮૮માં ફારુક અબ્દુલ્લા અને રાજીવ ગાંધીની સમજૂતીની બીજી વાર્ષિક તિથિ હતી પરંતુ રાજ્યની રાજધાનીમાં તેની કોઈ ઉજવણી થઈ નહીં. ખીણમાં હિંસા વધી રહી હતી. તો આ તરફ હવે નેશનલ કોન્ફરન્સ અને કોંગ્રેસ વચ્ચેય ઝઘડા શરૂ થઈ ગયા હતા. વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધીએ રૂ. ૧૧ અબજની સહાય (પેકેજ) આપવાની જાહેરાત કરી હતી પણ તે આપ્યું તો નહોતું. આથી ફારુક અબ્દુલ્લા હવે આ સહાય ન આપવા માટે રાજીવ ગાંધીની ટીકા કરવા લાગ્યા. તેમણે કહ્યું, મારી સહનશક્તિની કસોટીની કોઈ મર્યાદા તો હોય કે
નહીં? (ઇન્ડિયા ટુડે, તા.૧૫ જાન્યુઆરી ૧૯૮૯).
૬ નવેમ્બરના દિવસને પણ કાશ્મીરીઓ ઇતિહાસમાં કાળા દિવસ તરીકે મનાવે છે. પાકિસ્તાન તરફી કટ્ટર મુસ્લિમોનું માનવું છે કે આ દિવસે વર્ષ ૧૯૪૭માં ભારતીય સેનાએ કાશ્મીરમાં મુસ્લિમોની મોટા પાયે હત્યા કરી હતી. કેવું જૂઠાણું! જે સેના કાશ્મીર અને કાશ્મીરીઓને પાકિસ્તાનથી બચાવવા ગઈ હતી તેના વિશે આવી વાતો ફેલાવવાની?
આ તરફ પાકિસ્તાનમાં લશ્કરી પ્રમુખ ઝિયા ઉલ હકના કમૃત્યુ પછી શું સ્થિતિ હતી? ૧૭ ઑગસ્ટ ૧૯૮૮એ ઝિયાના મૃત્યુ પછી સેનેટના પૂર્વ અધ્યક્ષ ગુલામ ઈશાક ખાને વચગાળાના પ્રમુખ તરીકે સત્તા સંભાળી હતી. તેમણે નવેમ્બર ૧૯૮૮માં લોકશાહી ઢબે ચૂંટણી યોજવાનો આદેશ આપ્યો હતો. પાકિસ્તાનમાં એક પ્રકારના ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થતું રહે છે. જેમ કે ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોને હટાવીને ઝિયા ઉલ હક આવ્યા અને ઝુલ્ફીકારને ફાંસી અપાઈ. આથી ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોનાં પુત્રી બેનઝીર દેશબહાર ચાલ્યાં ગયાં. ઝિયા ઉલ હકે જ્યારે ૧૯૮૬માં લશ્કરી કાયદો (માર્શલ લો) ઉઠાવી લીધો ત્યારે તેઓ ફરી પાકિસ્તાનમાં આવ્યાં હતાં. તે પછી તેમની સામે ભ્રષ્ટાચારના આક્ષેપો થયા ત્યારે તેમણે વર્ષ ૧૯૯૯માં ફરી પાકિસ્તાન છોડવું પડ્યું હતું. આ જ વર્ષમાં લશ્કરી વડા જન. પરવેઝ મુશર્રફે બળવો કરી સત્તા કબજે કરી અને પછી નવાઝ શરીફને દસ વર્ષ દેશવટો ભોગવવો પડ્યો હતો.
તો, નવેમ્બર ૧૯૮૮માં પાકિસ્તાનમાં જે ચૂંટણી યોજાઈ તેમાં સ્વાભાવિક જ ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટો સાથે થયેલા વર્તન અને તેમને અપાયેલી ફાંસીની સહાનુભૂતિ બેનઝીર ભુટ્ટોને મળી અને માત્ર ૩૫ વર્ષની વયે તેઓ પાકિસ્તાનનાં પહેલાં વડાં પ્રધાન બન્યાં. હવે બંને દેશોમાં યુવાન વડા પ્રધાન હતા. બંને દેશોમાં એ વ્યક્તિઓ વડા પ્રધાન હતા જેમના માતાપિતાએ સીમલા સમજૂતી કરી શાંતિ માટે પાયો નાખવાની (એ વખતના દાવા મુજબ) ઐતિહાસિક પહેલ કરી હતી. આથી અપેક્ષા તો સ્વાભાવિક જ એવી થાય કે હવે ભારત-પાકિસ્તાનના સંબંધો કાયમી ધોરણે સુધરી જશે અને બંને દેશો વચ્ચે શાંતિ સ્થપાઈ જશે.
બેનઝીરે સત્તાગ્રહણ કર્યાની શરૂઆતમાં તો ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે બગડેલા સંબંધો અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી અને તેને સુધારવા પ્રયાસો કરવા ખાતરી આપી. એક વાત નોંધવી જોઈએ કે ભારતીય માધ્યમોના એક મોટા વર્ગમાં પાકિસ્તાનના શાસકો પ્રત્યે ખબર નહીં કેમ કૂણો ભાવ અને આદરનો ભાવ હંમેશાં દેખાઈ આવે છે. દા.ત. પાકિસ્તાનના પૂર્વ શાસક પરવેઝ મુશર્રફ સ્વીકારી ચુક્યા છે કે તેમણે જ કારગિલ યુદ્ધ છેડ્યું હતું. તો પણ એનડીટીવીની બરખા દત્ત હોય કે રાજદીપ સરદેસાઈ (અત્યારે ઇન્ડિયા ટુડે ચેનલ, પહેલાં સીએનએન-આઈબીએન) કે રજત શર્મા યા અન્ય કોઈ ઇલે. મિડિયાના મોટાં માથાં ગણાતા પત્રકાર, મુશર્રફને સંબોધતી વખતે મુશર્રફ સાહબ જ કહેશે. જ્યારે ભારતના વડા પ્રધાનને મનમોહનસિંહ કે નરેન્દ્ર મોદી કહીને જ સંબોધશે. મનમોહનસિંહજી કે મોદીજી પણ નહીં કહે. તેમાંય બેનઝીર ભુટ્ટોના રૂપના કામણથી અનેક પત્રકારો પ્રભાવિત હોવાનું સ્પષ્ટ દેખાઈ આવે. માત્ર બેનઝીર જ શું કામ, થોડા સમય પહેલાં પાકિસ્તાનનાં વિદેશ પ્રધાન હીના રબ્બાની ખાર માટેય આવો જ મામલો હતો.
આમ પણ અમેરિકાના પ્રમુખ કે બ્રિટનના રાજા કે રાણી કે તેમનાં સંતાનો આવે છે તો પણ આપણા માધ્યમો, તેઓ કેટલા વાગ્યે ઊઠ્યા, કેટલા વાગે પ્રાત:ક્રિયા કરીથી માંડીને કેટલી વાર છીંક ખાધી જેવી ક્ષુલ્લક વાતો અને તસવીરોથી પાનાં અને ટીવી પર સ્લોટ ભરી દેતા હોય છે. આ આપણી માનસિક ગુલામી સિવાય બીજું કંઈ દર્શાવતું નથી. આપણા વડા પ્રધાન કે રાષ્ટ્રપતિ ત્યાં જાય છે ત્યારે તેમની ખપ પૂરતી અને ઘણી વાર તો નેગેટિવ નોંધ વધુ લેવાતી હોય છે. આ તો ઠીક, હજુ પણ આપણાં માધ્યમો પૂર્વ રાજવીઓના વંશજોને પણ મહારાજા અને મહારાણી તરીકે સંબોધે છે- છાપે છે. શું તે લોકશાહીનું અપમાન નથી? શું તે આપણી માનસિક ગુલામીનું પ્રતીક નથી? પત્રકારોએ કોઈ પણ વ્યક્તિને આદર આપવો જોઈએ પરંતુ અહોભાવ કે મુગ્ધપણાથી મુક્ત રહેવું જોઈએ- ખાસ કરીને જ્યારે કેમેરા સામે તમે ઇન્ટરવ્યૂ કરતા હો.
આવું જ અત્યારના રાજકારણીઓ બાબતનું છે. વ્યક્તિઓ ચાહે તે નરેન્દ્ર મોદી હોય કે લાલુપ્રસાદ, શાહરુખ ખાન હોય કે સન્ની લિયોનને એટલા બધા ગ્લોરિફાય કરવામાં આવે છે, કે વાત ન પૂછો. અને અમુક ચેનલો પર તો વારંવાર કોઈ ને કોઈ બહાને દાઉદ ઇબ્રાહિમના ગુણગાન આડકતરી રીતે ગાવામાં આવતા હોય છે. આ બધું તો જવા દો, પટેલો માટે અનામત આંદોલન છેડનાર અને જેણે નક્સલી અને આતંકવાદી ભાષા બોલીને પોલીસોને મારી નાખવાની ઉશ્કેરણી કરી હતી, જેણે અનેક વર્ષો પછી ગામડેગામડે પહોંચેલા વીજળીના થાંભલાને ઉખાડી નાખવાની ઉશ્કેરણી કરી હતી તે હાર્દિક પટેલ જેવા હજુ ઉગતા અને નેતા બનવા મથતા વ્યક્તિ સાથે ફોટા પડાવીને કેટલાક પત્રકારો પોરસાતા હોય તેને કેવી વિટંબણા કહેવી! હાર્દિક પટેલના ઇન્ટરવ્યૂમાં પણ ઇન્ટરવ્યૂ લેતો મોટો પત્રકાર ચેનલનો હેડ હોય તે અત્યંત પ્રભાવિત દેખાતો હોય તો પછી ચોથી જાગીરના નામે ફાંકા મારવાનો આવા પત્રકારોને કોઈ હક નથી.
તો, પાકિસ્તાનમાં બેનઝીરના સત્તામાં આવ્યા પછી શું થયું? કાશ્મીર મુદ્દે સંબંધો સુધર્યા? ના. ઝિયાએ જે અપકૃત્યો શરૂ કર્યા હતાં અને કાશ્મીરમાં ત્રાસવાદ શરૂ કરાવ્યો હતો તે વધુ ને વધુ આગળ વધવાનો હતો!
(ક્રમશ:)
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=178734
22-11-2015
ન ઉદાસ દેખાજે, ન ખુશ: ઝુલ્ફીકારે બેનઝિરને સલાહ આપેલી
તો, ૧૯૮૮માં પાકિસ્તાનમાં બેનઝિર ભુટ્ટો સત્તામાં આવ્યાં હતાં. ત્રણ રીતે આ વાત ભારત માટે મહત્ત્વની હતી. સર્વ પ્રથમ તો પાકિસ્તાનમાં લોકશાહી રીતે ચૂંટાયેલી સરકાર લગભગ એક દાયકા પછી આવી હતી. બીજું, પાકિસ્તાનમાં સર્વ પ્રથમ વાર મહિલા વડાં પ્રધાન બન્યાં હતાં. ત્રીજું, તેઓ રાજકીય વારસો (લિગેસી) લઈને આવ્યાં હતાં. કયો રાજકીય વારસો? તેમના પિતા ઝુલ્ફીકાર અલી ભુટ્ટોનો રાજકીય વારસો, જેમાં તેમણે ૧૯૭૧નું ભારત સામેનું યુદ્ધ હાર્યા પછી ભારત સાથે સીમલા સમજૂતી કરી હતી.
આ સીમલા સમજૂતી જ્યારે થઈ ત્યારે પિતા સાથે બેનઝિર પણ ભારત આવ્યાં હતાં. આ મુલાકાત વખતની કેટલીક રસપ્રદ વાતો કરીએ જેથી તેઓ પોતે સત્તામાં આવ્યા તે પછી વડા પ્રધાન રાજીવ ગાંધી સાથે ૧૯૮૮માં સમજૂતી કરી તેને આપણે સારી રીતે સમજી શકીએ.
બેનઝિર ભુટ્ટોએ પોતાની આત્મકથા ડોટર ઑફ ઇસ્ટ’માં પોતાની સીમલા મુલાકાતનું રસપ્રદ વર્ણન કરેલું છે. તે ઉપરાંત સીમલા સમજૂતી અંગે અન્ય અહેવાલોમાંથી પણ બેનઝીર વિશે માહિતી મળે છે. પહેલાં બેનઝીરનું વર્ઝન જોઈએ. તેમણે લખ્યું છે:
૨૮ જૂન, ૧૯૭૨. મારા પિતા અને ઈન્દિરા ગાંધી વચ્ચે શિખર પરિષદ થવાની હતી. આ સમગ્ર ઉપખંડનું ભાવિ તેના પરિણામ પર નિર્ભર હતું. મારા પિતા મને પણ સાથે લઈ જવા ઈચ્છતા હતા. હું જ્યારે હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના જુનિયર વર્ષમાંથી ઉનાળાના વેકેશન માટે પાછી ફરી તેના એક અઠવાડિયા પછી તેમણે (ઝુલ્ફીકાર) મને કહ્યું હતું, જે કંઈ પરિણામ આવે તે, આ બેઠક પાકિસ્તાનના ઇતિહાસમાં વળાંક સાબિત થશે. હું તને તેમાં હાજર રાખવા માગું છું. તે વખતે મારા પિતા ખાલી હાથે જઈ રહ્યા હતા જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધી પાસે સોદાબાજી માટેના હુકમનાં તમામ પત્તાં હતાં.
મારા પિતાએ મને વિમાનમાં જ સલાહ આપી દીધી, મુલાકાત કઈ રીતે પ્રગતિ કરે છે તેના સંકેતો પર બધાની નજર હશે, તેથી જરા વધુ ધ્યાન રાખજે. તારે હસવું નહીં અને એવી છાપ પણ ન ઊભી થવા દેવી કે આપણા સૈનિકો ભારતના કેદીઓ બન્યા છે ત્યારે તું મજા કરી રહી છે. તારે ઉદાસ પણ ન દેખાવું કારણકે લોકો તેનું અર્થઘટન નિરાશાના સંકેત તરીકે કરશે. તેમની પાસે એ કહેવાનું કારણ ન હોવું જોઈએ કે તેના ચહેરાને જુઓ. મંત્રણા નિષ્ફળ જ ગઈ છે. પાકિસ્તાનીઓ હારી
ગયા છે.
તો પછી મારે કેવા દેખાવું? બેનઝિરે પૂછ્યું.
મેં તને પહેલાં જ કહી દીધું. ન તો ઉદાસ દેખાજે કે ન તો ખુશ.
એ તો બહુ મુશ્કેલ છે.
જરા પણ નહીં.
તેઓ ખોટા હતા. જ્યારે અમે ચંડીગઢ ખાતે પ્રેસિડેન્શિયલ પ્લેનમાંથી હેલિકોપ્ટરમાં ગયાં જે અમને બ્રિટિશ રાજ વખતની ઉનાળાની રાજધાનીમાં લઈ જવાનું હતું ત્યાં આવો તટસ્થ દેખાવ રાખવો મુશ્કેલ હતો. એમાંય જ્યારે અમે ફૂટબોલ પિચ પર, ટેલિવિઝન કેમેરાઓની ચાંપતી નજર હેઠળ હેલિકોપ્ટરમાંથી ઊતર્યા ત્યારે શ્રીમતી ગાંધીએ પોતે અમને આવકાર્યાં ત્યારે આ (ન હસવું કે ન ઉદાસ રહેવું) ખૂબ જ મુશ્કેલ હતું. મેં તેમને કહ્યું, સલામ અલૈકુમ. જે મુસ્લિમોની અભિવાદન કરવાની રીત હતી. તેના જવાબમાં શ્રીમતી ગાંધીએ નમસ્તે કર્યા.
થોડી બ્રેક મારીને એક વાત કરી લઈએ. ઈન્દિરા ગાંધી વખત સુધી કોગ્રેસનું તુષ્ટીકરણ સાવ નીચી હદ સુધી ગયું નહોતું, જે રાજીવ ગાંધીના આવ્યા પછી જવા લાગ્યું, ખાસ કરીને શાહબાનો કેસ પછી. યાદ હોય તો જ્યારે પાકિસ્તાનના લશ્કરી શાસક પરવેઝ મુશર્રફ ૨૦૦૧માં કારગિલના યુદ્ધ પછી ૧૪ જુલાઈ, ૨૦૦૧એ ભારત આવ્યા ત્યારે માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રી સુષમા સ્વરાજે આદાબ કે કુર્નિશ જે કહેવાય તે કરીને તેમનું સ્વાગત કર્યું હતું. આ શું યોગ્ય કહેવાય? આના કારણે પાકિસ્તાની મીડિયામાં આનંદ છવાઈ ગયો હતો. હિન્દુવાદી ગણાતા પક્ષ ભાજપનાં એક નેતા આ રીતે કુર્નિશ કરે અને તે પણ કારગિલ યુદ્ધ છેડનાર સામે!
ફરી સીમલા સમજૂતીની વાત પર પાછા ફરીએ. બેનઝિર આગળ લખે છે:
જ્યારે એક તરફ સમજૂતી અંગે સઘન વાટાઘાટો ચાલી રહી હતી ત્યારે બીજી તરફ, હું જ્યારે પણ હિમાચલ ભવન, જે પંજાબના બ્રિટિશ ગર્વનરોનું પૂર્વ નિવાસસ્થાન હતું, તેની બહાર જતી ત્યારે લોકો લાઇન લગાવીને ઊભા રહેતા જોવા મળતા. તેઓ મને તાક્યા કરતા. ચિચિયારી કરતાં ટોળાં મારી પાછળ પાછળ આવતાં. ભારતમાં આવવા માટે મને આવકારતા પત્રો અને તાર (ટેલિગ્રામ)નો ઢગલો થઈ ગયો. એકમાં તો સૂચન પણ કરાયું હતું કે મને મારા પિતાએ ભારતમાં દૂત તરીકે નિમવી જોઈએ! પત્રકારો અને લેખો લખનારાઓએ મારો ઇન્ટરવ્યૂ લેવા ધસારો કર્યો.
બેનઝિર લખે છે: મારાં કપડાં રાષ્ટ્રીય ફેશન થઈ ગઈ, પણ મારા માટે એ શરમજનક વાત હતી કેમ કે એ બધાં કપડાં મારી બહેનપણી સામિયાની બહેનના હતાં જે મેં પહેરવા માગ્યાં હતાં! મારા પોતાના કપડાંના કબાટમાં તો જીન્સ, સ્વીટશર્ટ, ઇન્ફોર્મલ ખમીઝ હતા. મને એમ હતું કે મને યુદ્ધ અને શાંતિ વિશે પ્રશ્ર્નો પુછાશે પરંતુ મને તો મારાં કપડાં અંગે પ્રશ્નો પુછાતા રહ્યા. છેવટે મેં જવાબ આપ્યો, ફેશન તો મધ્યમ વર્ગનો પાસ્ટાઇમ છે.
મારા પિતા અને પાકિસ્તાનના પ્રતિનિધિમંડળના અન્ય લોકો સમજી ન શક્યા કે મને શા માટે આટલું મહત્ત્વ મળી રહ્યું છે. ગંભીર મુદ્દાથી વાતને ફંટાવવા માટે તને મહત્ત્વ અપાઈ રહ્યું લાગે છે. મારા પિતાએ સમાચારપત્રમાં ટોળા સામે હાથ હલાવીને અભિવાદન કરતી પહેલા પૃષ્ઠ પર છપાયેલી મારી તસવીર જોઈને કહ્યું, સાવધ રહેજે. તેમણે મને
ચિડવી, તું મુસોલિની જેવી લાગે છે.
તેમની વાત સાચી હતી. મંત્રણાઓ સંપૂર્ણ ગુપ્ત રખાતી હતી. આના કારણે જે આંતરરાષ્ટ્રીય પત્રકારો ભેગા થયા હતા તેમને મારા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા સિવાય કોઈ છૂટકો જ નહોતો. પરંતુ મને લાગે છે કે મને જે અભૂતપૂર્વ સત્કાર મળતો હતો તેનું બીજું પણ કારણ હતું.
હું નવી પેઢીનું પ્રતીક હતી. હું ક્યારેય ભારતીય નહોતી. હું સ્વતંત્ર પાકિસ્તાનમાં જ જન્મી હતી. હું જટિલતાઓ અને પૂર્વગ્રહથી મુક્ત હતી. આ પૂર્વગ્રહોના કારણે તો વિભાજન વખતે ભારતીયો અને પાકિસ્તાનીઓ વચ્ચે લોહિયાળ રમખાણો થયાં હતાં. કદાચ લોકોને આશા હતી કે જે દુશ્મનીના કારણે ત્રણ-ત્રણ યુદ્ધો ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે થયાં છે તે આ નવી પેઢી અવગણી શકશે. માતાપિતા અને દાદા-દાદીનો કડવો ભૂતકાળ આ પેઢી ભૂલી જશે. મને લાગ્યું કે આ તદ્દન શક્ય છે. શું આપણે નફરતની દીવાલોથી વિભાજિત જ રહેવાનું છે કે પછી લડીને બાદમાં એક થયેલા યુરોપની જેમ આપણે એક થઈ શકીએ છીએ?
બેનઝિર ઈન્દિરા ગાંધી વિશે પોતાનો અનુભવ લખે છે:
૩૦ જૂને તેમણે યોજેલા ભોજન સમારંભમાં તેઓ સતત મને જોતાં રહ્યાં, જેના કારણે મને ચિંતા થઈ ગઈ. ઈન્દિરા ગાંધીની હું પ્રશંસક હતી...તેમના વિશે હું માહિતી જાણતી હતી...તેમને શરૂઆતમાં કોંગ્રેસીઓ ગૂંગી ગુડિયા સમજતા હતા, પરંતુ તેમણે બધાને પછાડી દીધા હતા. મેં તેમની સાથે વાત કરવા પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ તેઓ ખૂબ જ મિતભાષી હતાં. તેઓ અંતર્મુખી હતા. એક સતત તણાવ રહેતો જે તેઓ હસે ત્યાર જ દૂર થતો.
મને બીજી ચિંતા એ વાતની હતી કે મેં સિલ્કની સાડી પહેરી હતી જે મને મારી માતા (નૂસરત ભુટ્ટો)એ ઉછીની આપી હતી. જોકે તેમણે મને શીખવ્યું હતું કે શરીર ઢંકાઈ રહે તે રીતે તેને કેમ પહેરવી, પરંતુ મને ચિંતા હતી કે ક્યાંક સાડી ખૂલી ન જાય! મને મારી ફઈ મુમતાઝની વાત યાદ આવી ગઈ. તેઓ જર્મનીમાં હતાં ત્યારે એક સુપરમાર્કેટમાં એસ્કેલેટરમાં તેમની સાડીનો છેડો ફસાઈ ગયો હતો. સાડી ખૂલી ગઈ હતી. છેવટે એસ્કેલેટર બંધ કરાયું ત્યારે ફરી તે પહેરી શકાઈ. પણ આ યાદથી કોઈ મદદ ન મળી. શ્રીમતી ગાંધી (ઈન્દિરા) મારા સામું જોતાં જ રહ્યાં.
કદાચ તેઓ મને જોઈને ડિપ્લોમેટિક મિશનને યાદ કરતા હશે જ્યારે તેઓ પણ મારી જેમ તેમના પિતા સાથે ગયાં હતાં, તેમ મેં મારા મનમાં વિચાર્યું. શું તેમને મારામાં પોતાની જાત દેખાતી હશે? શું તેમને મારામાં અન્ય એક રાજનીતિજ્ઞની દીકરી દેખાતી હશે? શું તેઓ એક દીકરીનો પોતાના પિતા પ્રત્યેનો પ્રેમ યાદ કરતા હશે? તેઓ ખૂબ જ ઠીંગણા અને નાજુક હતાં. તો પછી પેલી જાણીતી સખ્તાઈ ક્યાંથી આવી હશે? તેમણે તેમના પિતા સામે બળવો કરીને એક પારસી રાજકારણી સાથે લગ્ન કર્યાં હતાં અને એ લગ્ન સફળ ન રહ્યાં અને બંને જણાં અલગ-અલગ રહેવા લાગ્યાં. હવે તેમના પિતા અને પતિ બંને મૃત્યુ પામ્યાં છે. શું તેઓ એકલતા અનુભવતાં હશે?
મને વિચાર આવ્યો કે કદાચ સિમલામાં પાકિસ્તાની પ્રતિનિધિમંડળથી કેટલીક ઐતિહાસિક સ્મૃતિઓ જીવંત બની હશે. આ એ જ શહેર હતું જ્યાં તેમના પિતા મોહમ્મદ અલી ઝીણા અને લિયાકત અલી ખાનને હિન્દુ ઇન્ડિયા (યાદ રાખો આ શબ્દો બેનઝિરના છે.)માંથી મુસ્લિમ પાકિસ્તાનનો નવો દેશ બનાવવા ભેગા થયા હતા. અને હવે વડાં પ્રધાન તરીકે પોતે પણ અલગ મુસ્લિમ દેશ ટકી રહે તે સુનિશ્ર્ચિત કરી શકે છે. અથવા તેઓ તેનો નાશ કરવા પ્રયાસ કરી શકે છે. તેઓ કયા રસ્તે જશે? તેનો જવાબ ચાર દિવસ પછી આવ્યો...
(ક્રમશ:)
http://www.bombaysamachar.com/frmSearch.aspx
29-11-2015
