http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=101767
ધૂમકેતુઓ જેટલા દેખાવમાં વિચિત્ર છે એટલા જ વર્તનમાં પણ વિચિત્ર છે
ધૂમકેતુ શબ્દ ભારતીયો માટે નવો નથી. ધૂમકેતુ એટલે કે જેની ધજા જ ધુમાડો છે. ભારતીયો પ્રાચીન સમયથી ધૂમકેતુઓનું નિરીક્ષણ અને અભ્યાસ કરતા આવ્યા છે. પુરાણોમાં નારદ, પરાશર, ગર્ગ વગેરે ઋષિ-મુનિઓનાં નામ પર ધૂમકેતુઓ છે. કદાચ એ ઋષિઓએ તેમને શોધ્યા હતા. પુરાણોમાં પૃથ્વીના આકાશમાં આવેલા ધૂમકેતુઓના આકારો, જગ્યા અને ગતિવિધિનાં બરાબર વર્ણન છે. વિખ્યાત વિદ્વાન ખગોળવિદ્ વરાહમિહિરે તેમની બૃહદ્સંહિતામાં પ્રાચીન ભારતીય ઋષિઓએ શોધેલા ૧૦૦૦ ધૂમકેતુઓનું વર્ણન કર્યું છે. અર્વાચીન સમય સુધી માનવીને ખબર ન હતી કે ધૂમકેતુઓ વાસ્તવમાં શું છે? ક્યાંથી આવે છે?, ક્યાં ગાયબ થઈ જાય છે?, ક્યાં જન્મે છે? અને શેના બનેલા છે. લોકોમાં ધૂમકેતુઓ વિષે જબ્બર અંધશ્રદ્ધા પ્રવર્તતી હતી. તેની પાછળ તેમનું ધૂમકેતુઓ વિષેનું અજ્ઞાન હતું અને એ સમયમાં અને એ સમયની ધૂમકેતુઓ વિષેની જાણકારી જે લોકોમાં અને ખગોળ વિજ્ઞાનીઓ અને વિદ્વાનોમાં હતા તે પ્રમાણે ઠીક પણ હતું.
લોકો માનતા કે ધૂમકેતુઓ પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં ઉત્પન્ન થાય છે. રાજાઓના જીવાત્મા છે વગેરે. સૌપ્રથમ એ ઑલ ટાઈમ ડચ ખગોળ નિરીક્ષક ટાયકો બ્રાહે હતો જેણે દર્શાવ્યું કે ધૂમકેતુઓ પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તે તો ઘણા દૂરના આકાશીપિંડો છે. તેમ છતાં ધૂમકેતુઓ વિષે ઉપરોક્ત પ્રશ્ર્નો તો ઊભા જ હતા.
૧૯૫૦માં બીજા ડચ ખગોળ વિજ્ઞાની જાન ઉર્ટે ૧૯ ધૂમકેતુઓનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો અને દર્શાવ્યું કે એ ધૂમકેતુઓ તો સૌરમંડળની બહારના પરિસરમાંથી આવે છે. સૌરમંડળના પાદરેથી આવે છે. તેણે ધારણા કરી કે સૌરમંડળની બહાર ધૂમકેતુઓની વસાહત છે. તેમના શિષ્યોએ ગુરુ ઉર્ટના માનમાં તેને ઉર્ટનું ધૂમકેતુઓનું વાદળ કહ્યું, ઉર્ટની ધૂમકેતુઓની વસાહતી કહી. તેમના શિષ્યો અને લોકોએ ઉર્ટને પ્રશ્ર્ન પૂછ્યો કે ધૂમકેતુઓ ત્યાં કેવી રીતે છે? ઉર્ટ પાસે તેનો જવાબ ન હતો એ પ્રશ્ર્નનો ઉર્ટ જવાબ શોધવા લાગ્યા. મંગળ અને ગુરુ વચ્ચે નાના નાના પિંડોનો એક પટ્ટો છે. ઉર્ટને લાગ્યું કે ત્યાં એક ગ્રહ હોવો જોઈએ અને તેનો વિસ્ફોટ થયો હોવો જોઈએ. આ વિસ્ફોટ સમયે નાના નાના ટુકડા સૂર્યમંડળને છેવાડેના અંતરીક્ષમાં ફેંકાયા હતા અને તે પાછા આવે છે. આ માત્ર ગુરુ ખગોળવિજ્ઞાનીનું વિધાન હતું. સાબિતી ન હતી. પણ પ્રશ્ર્નો પછી એ ઊભા થયા કે જો મંગળ અને ગુરુ વચ્ચે ગ્રહ હતો તેનો વિસ્ફોટ થઈ ગયો તે તેના વિસ્ફોટ પાછળનું કારણ કયું? હાલ સુધીની ૪.૬ અબજ વર્ષની સૌરમાળાની ઉંમરમાં માત્ર એક જ ગ્રહનો વિસ્ફોટ થયો? બીજા કોઈ ગ્રહો વિસ્ફોટ નથી પામ્યા? બીજું ધારો કે એ ગ્રહનો વિસ્ફોટ થયો હોય અને ૪૫ કરોડ કિલોમીટરના લઘુગ્રહ એના પટ્ટાના અંતરેથી તેના ટુકડા સૂર્યમાળાની બહાર છેક ૬૦૦ કરોડ કિલોમીટરના અંતરે ફેંકાયેલા હોય તો તે માત્ર પાંચીકા જ રહે, જ્યારે ધૂમકેતુઓની નાભિ તો બે, ત્રણ, પાંચ, દશ કિલોમીટરની કે તેથી પણ વધારે સાઈઝ ધરાવે છે, આ બધા પ્રશ્ર્નો ઊભા જ હતા.
ધૂમકેતુઓનો છેલ્લાં ૬૦ વર્ષથી અભ્યાસ થાય છે. તેમાં માલૂમ પડ્યું કે આ બધા ધૂમકેતુઓ ઉર્ટના ધૂમકેતુના વાદળમાંથી આવતા હોય તો સૂર્યમાળામાં માત્ર પ૦૦ કે વધારેમાં વધારે ૧૦૦૦ ધૂમકેતુઓ જ હોય, કારણ કે તેમને ત્યાંથી આવતાં જ હજારો વર્ષ લાગે. સૂર્યમાળામાં તો હજારો ધૂમકેતુઓ છે. તો એ ક્યાંથી આવ્યા હશે? તેમાં વળી ર વર્ષથી માંડી ૪૦૦ વર્ષના સમયચક્રવાળા ધૂમકેતુઓ છે, અને તેમાં પણ વળી ધૂમકેતુઓનાં સંગઠનો છે. અમુક ધૂમકેતુઓ પ્લુટો સુધી જાય છે અને પાછા સૂર્યની પરિક્રમા કરવા આવે છે. અમુક નેપ્ચૂન સુધી જાય છે, અમુક યુરેનસ સુધી જાય છે, અમુક શનિ સુધી જાય છે. તો આ બધાં અલગ અલગ ઓછાં સમયચક્રવાળા ધૂમકેતુઓનાં સંગઠનો શા માટે? આમ આ ધૂમકેતુઓએ તો વિજ્ઞાનીઓ સામે કેટલાય પ્રશ્ર્નો ખડા કહી દીધા હતા અને વિજ્ઞાનીઓને પડકાર ફેંકતા હતા કે તેમની માયાનો પાર પામવો સહેલો નથી. તેઓ દેખાવમાં જેટલા વિચિત્ર છે તેટલા વર્તનમાં પણ વિચિત્ર છે.
૧૯૫૦માં ધૂમકેતુઓના ઊંડા અભ્યાસુ ફ્રેડ વ્હિપલે દર્શાવ્યું કે ધૂમકેતુઓ તો ગંદા બરફના ગોળા છે. તેમાં કચરા સાથે પાણી, કાર્બનડાયોક્સાઈડ, અમોનિયા, મિથેન, ઈથેનના બરફો છે અને કેન્દ્રમાં સખત ચટ્ટાનોનું નાભિ છે. આ લેખના લેખકે ધારણા આપી સમજાવ્યું કે સૂર્યમાળા ગોળ ગોળ ફરતી સૌરનિહારિકાએ સમય સમયે પદાર્થનાં વલયો છોડ્યાં તેમાંથી બની છે. અને તેનું બહારનું વિશાળ વલય તે ઉર્ટનું ધૂમકેતુનું વાદળ, અને જેમ સૂર્યમાળા બની છે તેવી જ રીતે ગ્રહોની ઉપગ્રહમાળા બની છે અને ઉપગ્રહોનાં બહારનાં વલયોએ ગ્રહોના ધૂમકેતુઓ બનાવ્યા જે સૂર્યએ કબજે કરી લીધા. માટે ધૂમકેતુઓનાં સમયચક્રો બે વર્ષથી માંડી ૩૦૦ વર્ષનાં છે અને જે ધૂમકેતુઓ સૂર્યના ઉર્ટવાદળમાંથી આવે છે તેનાં સમયચક્રો હજારો વર્ષનાં હોય છે. આમ ધૂમકેતુઓના અસ્તિત્વ વિશે ઘણા પ્રશ્ર્નોના જવાબો આપણને મળ્યાં. છેલ્લાં ૬૦ વર્ષમાં ધૂમકેતુઓની દુનિયા વિષે આપણને સારું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું છે. તેઓ હવે તદ્દન અજનબી નથી રહ્યાં.
ધૂમકેતુઓ નાના પાંચ-દશ કિલોમીટરની સાઈઝના અપારદર્શક આકાશીપિંડો હોઈ જ્યારે તે દૂર હોય, મંગળની કક્ષા સુધી દૂર હોય ત્યારે દેખાતા નથી. પૃથ્વીની નજીક આવે ત્યારે અચાનક દેખાવા લાગે છે અને થોડા મહિના સુધી દેખાય છે અને પછી દૂર ચાલ્યા જાય છે અને તેથી અચાનક અદૃશ્ય થઈ જાય છે. તેઓ તેમના ૯૫ ટકા પ્રવાસ આપણી આંખને ઓઝલ થઈને કરે છે. તે દૂર હોય છે તેથી અંતરીક્ષની ઠંડીને કારણે તેમાંના બરફો ઢીમ થઈને રહે છે. તેઓ સૂર્યની નજીક આવે છે ત્યારે સૂર્યની ગરમીને લીધે તેમાંનો બરફ પીગળે છે અને તેઓ પૂંછડી કાઢે છે. સૂર્યમાંથી સૌરપવનો ભયંકર ઝડપથી ફૂંકાય છે જે ધૂમકેતુમાંથી નીકળતા ધુમાડાને સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં ઘસડી જાય છે. આમ તેઓની પૂંછડી સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં બને છે. કોઈક ધૂમકેતુને સૂર્ય તરફ પણ નાની પૂંછડી ઊગે છે. આ પૂંછડી નાની જ હોય છે. ધૂમકેતુઓની સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં રહેલ પૂંછડીઓ લાખો કિલોમીટર લાંબી હોય છે. ધૂમકેતુઓને આયનિક પૂંછડી પણ હોય છે અને સૂર્ય પરિક્રમા કરતી વખતે તેની સાથે ઘસડાતી પણ સારી એવી વાંકી પૂંછડી પણ હોય છે. કેટલાક ધૂમકેતુઓને વિશાળ ઝાડુ જેવી પહોળી પૂંછડી પણ હોય છે. કેટલાકને વળી તલવારની જેવી વાંકી પૂંછડી પણ હોય છે. પૃથ્વીના આકાશમાંથી છેલ્લાં ૬૦ વર્ષમાં ઘણા ધૂમકેતુઓ પસાર થઈ ગયા છે.
ધૂમકેતુઓ જેટલા દેખાવમાં વિચિત્ર છે એટલા જ વર્તનમાં પણ વિચિત્ર છે
ધૂમકેતુ શબ્દ ભારતીયો માટે નવો નથી. ધૂમકેતુ એટલે કે જેની ધજા જ ધુમાડો છે. ભારતીયો પ્રાચીન સમયથી ધૂમકેતુઓનું નિરીક્ષણ અને અભ્યાસ કરતા આવ્યા છે. પુરાણોમાં નારદ, પરાશર, ગર્ગ વગેરે ઋષિ-મુનિઓનાં નામ પર ધૂમકેતુઓ છે. કદાચ એ ઋષિઓએ તેમને શોધ્યા હતા. પુરાણોમાં પૃથ્વીના આકાશમાં આવેલા ધૂમકેતુઓના આકારો, જગ્યા અને ગતિવિધિનાં બરાબર વર્ણન છે. વિખ્યાત વિદ્વાન ખગોળવિદ્ વરાહમિહિરે તેમની બૃહદ્સંહિતામાં પ્રાચીન ભારતીય ઋષિઓએ શોધેલા ૧૦૦૦ ધૂમકેતુઓનું વર્ણન કર્યું છે. અર્વાચીન સમય સુધી માનવીને ખબર ન હતી કે ધૂમકેતુઓ વાસ્તવમાં શું છે? ક્યાંથી આવે છે?, ક્યાં ગાયબ થઈ જાય છે?, ક્યાં જન્મે છે? અને શેના બનેલા છે. લોકોમાં ધૂમકેતુઓ વિષે જબ્બર અંધશ્રદ્ધા પ્રવર્તતી હતી. તેની પાછળ તેમનું ધૂમકેતુઓ વિષેનું અજ્ઞાન હતું અને એ સમયમાં અને એ સમયની ધૂમકેતુઓ વિષેની જાણકારી જે લોકોમાં અને ખગોળ વિજ્ઞાનીઓ અને વિદ્વાનોમાં હતા તે પ્રમાણે ઠીક પણ હતું.
લોકો માનતા કે ધૂમકેતુઓ પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં ઉત્પન્ન થાય છે. રાજાઓના જીવાત્મા છે વગેરે. સૌપ્રથમ એ ઑલ ટાઈમ ડચ ખગોળ નિરીક્ષક ટાયકો બ્રાહે હતો જેણે દર્શાવ્યું કે ધૂમકેતુઓ પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. તે તો ઘણા દૂરના આકાશીપિંડો છે. તેમ છતાં ધૂમકેતુઓ વિષે ઉપરોક્ત પ્રશ્ર્નો તો ઊભા જ હતા.
૧૯૫૦માં બીજા ડચ ખગોળ વિજ્ઞાની જાન ઉર્ટે ૧૯ ધૂમકેતુઓનો ઊંડો અભ્યાસ કર્યો અને દર્શાવ્યું કે એ ધૂમકેતુઓ તો સૌરમંડળની બહારના પરિસરમાંથી આવે છે. સૌરમંડળના પાદરેથી આવે છે. તેણે ધારણા કરી કે સૌરમંડળની બહાર ધૂમકેતુઓની વસાહત છે. તેમના શિષ્યોએ ગુરુ ઉર્ટના માનમાં તેને ઉર્ટનું ધૂમકેતુઓનું વાદળ કહ્યું, ઉર્ટની ધૂમકેતુઓની વસાહતી કહી. તેમના શિષ્યો અને લોકોએ ઉર્ટને પ્રશ્ર્ન પૂછ્યો કે ધૂમકેતુઓ ત્યાં કેવી રીતે છે? ઉર્ટ પાસે તેનો જવાબ ન હતો એ પ્રશ્ર્નનો ઉર્ટ જવાબ શોધવા લાગ્યા. મંગળ અને ગુરુ વચ્ચે નાના નાના પિંડોનો એક પટ્ટો છે. ઉર્ટને લાગ્યું કે ત્યાં એક ગ્રહ હોવો જોઈએ અને તેનો વિસ્ફોટ થયો હોવો જોઈએ. આ વિસ્ફોટ સમયે નાના નાના ટુકડા સૂર્યમંડળને છેવાડેના અંતરીક્ષમાં ફેંકાયા હતા અને તે પાછા આવે છે. આ માત્ર ગુરુ ખગોળવિજ્ઞાનીનું વિધાન હતું. સાબિતી ન હતી. પણ પ્રશ્ર્નો પછી એ ઊભા થયા કે જો મંગળ અને ગુરુ વચ્ચે ગ્રહ હતો તેનો વિસ્ફોટ થઈ ગયો તે તેના વિસ્ફોટ પાછળનું કારણ કયું? હાલ સુધીની ૪.૬ અબજ વર્ષની સૌરમાળાની ઉંમરમાં માત્ર એક જ ગ્રહનો વિસ્ફોટ થયો? બીજા કોઈ ગ્રહો વિસ્ફોટ નથી પામ્યા? બીજું ધારો કે એ ગ્રહનો વિસ્ફોટ થયો હોય અને ૪૫ કરોડ કિલોમીટરના લઘુગ્રહ એના પટ્ટાના અંતરેથી તેના ટુકડા સૂર્યમાળાની બહાર છેક ૬૦૦ કરોડ કિલોમીટરના અંતરે ફેંકાયેલા હોય તો તે માત્ર પાંચીકા જ રહે, જ્યારે ધૂમકેતુઓની નાભિ તો બે, ત્રણ, પાંચ, દશ કિલોમીટરની કે તેથી પણ વધારે સાઈઝ ધરાવે છે, આ બધા પ્રશ્ર્નો ઊભા જ હતા.
ધૂમકેતુઓનો છેલ્લાં ૬૦ વર્ષથી અભ્યાસ થાય છે. તેમાં માલૂમ પડ્યું કે આ બધા ધૂમકેતુઓ ઉર્ટના ધૂમકેતુના વાદળમાંથી આવતા હોય તો સૂર્યમાળામાં માત્ર પ૦૦ કે વધારેમાં વધારે ૧૦૦૦ ધૂમકેતુઓ જ હોય, કારણ કે તેમને ત્યાંથી આવતાં જ હજારો વર્ષ લાગે. સૂર્યમાળામાં તો હજારો ધૂમકેતુઓ છે. તો એ ક્યાંથી આવ્યા હશે? તેમાં વળી ર વર્ષથી માંડી ૪૦૦ વર્ષના સમયચક્રવાળા ધૂમકેતુઓ છે, અને તેમાં પણ વળી ધૂમકેતુઓનાં સંગઠનો છે. અમુક ધૂમકેતુઓ પ્લુટો સુધી જાય છે અને પાછા સૂર્યની પરિક્રમા કરવા આવે છે. અમુક નેપ્ચૂન સુધી જાય છે, અમુક યુરેનસ સુધી જાય છે, અમુક શનિ સુધી જાય છે. તો આ બધાં અલગ અલગ ઓછાં સમયચક્રવાળા ધૂમકેતુઓનાં સંગઠનો શા માટે? આમ આ ધૂમકેતુઓએ તો વિજ્ઞાનીઓ સામે કેટલાય પ્રશ્ર્નો ખડા કહી દીધા હતા અને વિજ્ઞાનીઓને પડકાર ફેંકતા હતા કે તેમની માયાનો પાર પામવો સહેલો નથી. તેઓ દેખાવમાં જેટલા વિચિત્ર છે તેટલા વર્તનમાં પણ વિચિત્ર છે.
૧૯૫૦માં ધૂમકેતુઓના ઊંડા અભ્યાસુ ફ્રેડ વ્હિપલે દર્શાવ્યું કે ધૂમકેતુઓ તો ગંદા બરફના ગોળા છે. તેમાં કચરા સાથે પાણી, કાર્બનડાયોક્સાઈડ, અમોનિયા, મિથેન, ઈથેનના બરફો છે અને કેન્દ્રમાં સખત ચટ્ટાનોનું નાભિ છે. આ લેખના લેખકે ધારણા આપી સમજાવ્યું કે સૂર્યમાળા ગોળ ગોળ ફરતી સૌરનિહારિકાએ સમય સમયે પદાર્થનાં વલયો છોડ્યાં તેમાંથી બની છે. અને તેનું બહારનું વિશાળ વલય તે ઉર્ટનું ધૂમકેતુનું વાદળ, અને જેમ સૂર્યમાળા બની છે તેવી જ રીતે ગ્રહોની ઉપગ્રહમાળા બની છે અને ઉપગ્રહોનાં બહારનાં વલયોએ ગ્રહોના ધૂમકેતુઓ બનાવ્યા જે સૂર્યએ કબજે કરી લીધા. માટે ધૂમકેતુઓનાં સમયચક્રો બે વર્ષથી માંડી ૩૦૦ વર્ષનાં છે અને જે ધૂમકેતુઓ સૂર્યના ઉર્ટવાદળમાંથી આવે છે તેનાં સમયચક્રો હજારો વર્ષનાં હોય છે. આમ ધૂમકેતુઓના અસ્તિત્વ વિશે ઘણા પ્રશ્ર્નોના જવાબો આપણને મળ્યાં. છેલ્લાં ૬૦ વર્ષમાં ધૂમકેતુઓની દુનિયા વિષે આપણને સારું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું છે. તેઓ હવે તદ્દન અજનબી નથી રહ્યાં.
ધૂમકેતુઓ નાના પાંચ-દશ કિલોમીટરની સાઈઝના અપારદર્શક આકાશીપિંડો હોઈ જ્યારે તે દૂર હોય, મંગળની કક્ષા સુધી દૂર હોય ત્યારે દેખાતા નથી. પૃથ્વીની નજીક આવે ત્યારે અચાનક દેખાવા લાગે છે અને થોડા મહિના સુધી દેખાય છે અને પછી દૂર ચાલ્યા જાય છે અને તેથી અચાનક અદૃશ્ય થઈ જાય છે. તેઓ તેમના ૯૫ ટકા પ્રવાસ આપણી આંખને ઓઝલ થઈને કરે છે. તે દૂર હોય છે તેથી અંતરીક્ષની ઠંડીને કારણે તેમાંના બરફો ઢીમ થઈને રહે છે. તેઓ સૂર્યની નજીક આવે છે ત્યારે સૂર્યની ગરમીને લીધે તેમાંનો બરફ પીગળે છે અને તેઓ પૂંછડી કાઢે છે. સૂર્યમાંથી સૌરપવનો ભયંકર ઝડપથી ફૂંકાય છે જે ધૂમકેતુમાંથી નીકળતા ધુમાડાને સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં ઘસડી જાય છે. આમ તેઓની પૂંછડી સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં બને છે. કોઈક ધૂમકેતુને સૂર્ય તરફ પણ નાની પૂંછડી ઊગે છે. આ પૂંછડી નાની જ હોય છે. ધૂમકેતુઓની સૂર્યની વિરુદ્ધ દિશામાં રહેલ પૂંછડીઓ લાખો કિલોમીટર લાંબી હોય છે. ધૂમકેતુઓને આયનિક પૂંછડી પણ હોય છે અને સૂર્ય પરિક્રમા કરતી વખતે તેની સાથે ઘસડાતી પણ સારી એવી વાંકી પૂંછડી પણ હોય છે. કેટલાક ધૂમકેતુઓને વિશાળ ઝાડુ જેવી પહોળી પૂંછડી પણ હોય છે. કેટલાકને વળી તલવારની જેવી વાંકી પૂંછડી પણ હોય છે. પૃથ્વીના આકાશમાંથી છેલ્લાં ૬૦ વર્ષમાં ઘણા ધૂમકેતુઓ પસાર થઈ ગયા છે.
