તરુ કજારિયા - ભારતીય ડિપ્લોમેટ્સના કામવાળાઓની ડિપ્લોમસી!

ન્યૂ યોર્ક સ્થિત ભારતીય કોન્સુલેટમાં ડેપ્યુટી કોન્સલ જનરલના હોદ્દા પર ફરજ બજાવતાં દેવયાની ખોબ્રાગડેની કામવાળી સંગીતા રિચર્ડ્સની ફરિયાદને પગલે અમેરિકી પોલીસતંત્રે દેવયાની સાથે બિનજરૂરી કડક વર્તાવ કર્યો અને અમેરિકી તંત્રના આ અયોગ્ય વ્યવહાર સંદર્ભે ભારત સરકારે અસામાન્ય ઉગ્ર પ્રતિક્રિયા આપી. આ મુદ્દાઓ થોડા સમયથી મીડિયામાં ગાજી રહ્યા છે. દેવયાની ખોબ્રાગડેને પોતાના હોદ્દાની રૂએ પોતાના માટે હાઉસહોલ્ડ હેલ્પ દેશમાંથી અમેરિકા લઈ જવાની છૂટ છે. એ માટે તેઓ પોતાના સર્વન્ટ્સ કે મેઇડ્સને એક વિશિષ્ટ કેટેગરીના વિઝા હેઠળ અમેરિકા લઈ જઈ શકે તેવી જોગવાઈ છે. એ રીતે જ સંગીતાને તેઓ ભારતથી ન્યુ યોર્ક લઈ ગયાં હતાં. થોડા સમય પહેલાં સંગીતા તેમનું કામ છોડીને ચાલી ગઈ હતી અને ત્યાર બાદ દેવયાની વિરુદ્ધ તેણે ફરિયાદ કરી હતી કે તે મારી પાસે નિયમ કરતાં વધુ કામ કરાવતી હતી અને નિયમ કરતાં ઓછો પગાર આપતી હતી. અમેરિકામાં આવું વર્તન ‘ઇલ ટ્રીટમેન્ટ’ની કેટેગરીમાં આવે છે. આ બધા આક્ષેપોને પગલે અમેરિકામાં દેવયાનીની ધરપકડ કરાઈ. ત્યાર બાદ તેને મોટી રકમની બેઇલ લઈને છોડવામાં આવી છે. ડિપ્લોમેટ હોવાને આધારે તેમને કાનૂનની જોગવાઇઓમાંથી અમુક પ્રકારની છૂટનો અધિકાર (ઇમ્યુનિટી) હોય છે તે પણ તેમને નથી અપાયો! જો કે આ વખતે ભારત સરકારે અમેરિકાની દાદાગીરી ચૂપચાપ સહેવાને બદલે સામો પડકાર કર્યો અને તરત યુ.એન. પરમેનન્ટ મિશનમાં દેવયાનીની નિમણૂક કરી દીધી છે એટલે દેવયાનીને આ સ્થિતિમાં એટલી રાહત થઈ હશે. દરમિયાન દેવયાનીના કહેવા મુજબ સંગીતા તેને ત્યાં કામ કરતી હતી ત્યારે જ તેણે બીજી જગ્યાએ કામ કરવા જવું હતું પણ દેવયાનીએ તેને એ માટે રજા નહોતી આપી, કેમકે તે ડિપ્લોમેટના હાઉસકીપર માટેના વિશિષ્ટ વિઝા ઉપર ત્યાં ગઈ હતી. પછી એક દિવસ સંગીતા દેવયાનીને છોડીને ભાગી ગઈ હતી! આપણે ત્યાં તો છાશવારે કામવાળીઓ શેઠાણીઓને લટકાવીને ભાગી જાય છે અને બીજાનું કામ પકડી લે છે, પરંતુ ન્યુ યોર્કના ભૂતપૂર્વ ભારતીય કોન્સલ જનરલ પ્રભુ દયાલે જુગલ પુરોહિત સાથે કરેલી વાત વાંચીએ તો લાગે કે અમેરિકામાં જઈને પોતાના શેઠ- શેઠાણીઓને છોડીને ભાગી જવાની ઘટના ડિપ્લોમેટિક અધિકારીઓના જીવનમાં કંઇક વધુ પડતી નિયમિતતાથી બની રહી છે! પ્રભુ દયાલ સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૮થી ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૩ દરમિયાન ન્યુયોર્કમાં ભારતીય કોન્સલ જનરલ હતા. અને દેવયાની ત્યાં આવી પછી તેમના જ ડિપાર્ટમેન્ટમાં કામ કરતી હતી. પ્રભુએ જણાવ્યું છે કે દેવયાની સાથે તેની કામવાળીએ જે કર્યું એ કંઇ નવી વાત નથી. તેમણે પોતાનો અને એક બીજા ભારતીય કોન્સલના અનુભવો વર્ણવ્યા છે તે વાંચતા એમ લાગે કે આ તો એક સરખી પેટર્ન છે! પ્રભુ જણાવે છે કે તેમને ત્યાં ભારતમાં સંતોષ ભારદ્વાજ નામની મહિલા ઘરકામ કરતી હતી. પ્રભુની મોરોક્કોમાં પોસ્ટિંગ હતી ત્યારે પણ પોતાના પરિવાર સાથે સંતોષને ડોમેસ્ટિક આસિસ્ટન્ટ તરીકે લઈ ગયા હતા. ત્યાં ચાર વરસ તેણે તેમને માટે કામ કર્યું હતું. ત્યાર બાદ અમેરિકામાં ન્યુ યોર્કમાં તેમને પોસ્ટિંગ મળ્યું તો સંતોષને ન્યુ યોર્ક પણ બોલાવી અને ૨૦૦૯ના ફેબ્રુઆરીમાં તે ન્યુ યોર્ક તેમના ઘરે આવી હતી. કોન્સ્યુલેટના મકાનમાં જ તેને રહેવા માટે એક ફેલટ આપ્યો હતો. પરંતુ અગિયાર મહિના પછી એ ત્યાંથી ભાગી ગઈ! અને સત્તર મહિના પછી ૨૦૧૧માં સંતોષે પ્રભુ દયાલ ઉપર કેસ કર્યો! દેવયાની ઉપર થયા છે એવા જ ‘ઓછા પગાર, વધુ કામ, જબરદસ્તી કામ કરાવવા’ના આક્ષેપો તેમની સામે કરાયા હતા. એટલું જ નહીં, પોતાને સ્ટોરેજ એરિયામાં સૂવું પડતું હતું એવી ફરિયાદ પણ તેણે કરી હતી. ઉપરાંત પ્રભુ સામે સેક્સ્યુઅલ હેરેસમેન્ટનો પણ આરોપ પણ મૂક્યો હતો. મીડિયામાં આ વિશે જબરો ઊહાપોહ જાગ્યો. દોઢ મહિના પછી સંતોષના વકિલે એક સુધારેલી પિટિશન ફાઇલ કરી જેમાંથી પેલા સેક્સ્યુઅલ હેરેસમેન્ટ અને સ્ટોરેજ એરિયાવાળા આરોપ સ્વેચ્છાએ કાઢી નખાયા હતા! પ્રભુ ઉમેરે છે કે એના બધા જ આક્ષેપો તદ્દન ખોટા હતા. તેને અપાતો પગાર અને રહેવા માટે અપાયેલી સગવડો (હિટિંગ અને એર કન્ડિશનિંગની સવલત સાથેનો વન બેડરુમનો ફ્લેટ, ટીવી અને અન્ય સવલતો)ની વેલ્યુ નિયમ મુજબ આપવાના પગાર કરતાં વધારે હતી. અને અમારે ત્યાં વરસોથી કામ કરતી હતી ત્યારે તેને અમે ગુલામી કરાવીએ છીએ એમ ન લાગ્યું અને અચાનક ન્યુયોર્કમાં આવીને એવું કેમ લાગવા માંડ્યું? પ્રભુ કહે છે કે અમેરિકામાં કાનૂની કારવાહી બહુ જ મોંધીદાટ છે અને મોટા ભાગના કેસીસમાં આક્ષેપોનો સ્વીકાર કર્યા વગર જ આઉટ ઓફ કોર્ટ સેટલમેન્ટ થાય છે. મારે પણ એમ જ સેટલમેન્ટ કરવું પડ્યું હતું. તેઓ ઉમેરે છે કે ભારતના અનેક ડિપ્લોમેટ્સ સાથે અમેરિકા આવતા અનેક કામવાળા અને સિક્યોરિટી કર્મચારીઓ લાપતા થવાની ફરિયાદો થાય છે પણ અમેરિકી તંત્ર એ અંગે કંઇ જ નથી કરતું! બહુ નવાઇ લાગે તેવી વાત છે પણ પાછળથી આમાંના ઘણા ખરા ટી વિઝા લઈને ત્યાં રહી જાય છે. એટલું જ નહીં, પોતાના ઘરવાળાને પણ બોલાવી લે છે. શું છે આ ટી વિઝા? પ્રભુ જણાવે છે કે ૨૦૦૦ના ઑક્ટોબરમાં અમેરિકામાં ‘વિક્ટિમ્સ ઑફ ટ્રાફિકિંગ ઍન્ડ વાયોલન્સ પ્રોટેક્શન ઍક્ટ’ ઘડાયો છે. આ કાયદાનો ભરપૂર લાભ આવા ડોમેસ્ટિક વર્કર્સ એટલે કે કામવાળાઓ ઊઠાવે છે. તેઓ આ કાયદા હેઠળ ટી વિઝા મેળવે છે. આમાં તેઓ પોતે ટ્રાફિકિંગનો અને વાયલન્સનો ભોગ બન્યા છે તેવા આક્ષેપો કરીને અમેરિકામાં રહેવા માટે વિઝા માગે છે અને તેમને એ મળી પણ જાય છે! ટી વિઝા હેઠળ તેઓ ત્રણ વરસ સુધી અમેરિકામાં રહી શકે છે અને પછી તેનું સ્થાયી નિવાસમાં પણ રૂપાંતર થઇ શકે છે! હા, આશ્ર્ચર્યચિહ્ન પૂરી સભાનતાથી કર્યું છે. દેવયાનીની કામવાળી સંગીતાએ પણ પોતે પાછી ઇન્ડિયા જાય તો તેને અને તેના પૂરા પરિવારને માથે જોખમ છે એવી રજૂઆત કરી છે. અને દેવયાનીની ધરપકડ કરાઈ તેના ત્રણ દિવસ પહેલાં જ સંગીતાના પતિ અને બાળકો અમેરિકા પહોંચી ગયા હતા! ૨૦૧૦માં અમેરિકામાં ‘ડોમેસ્ટિક વર્કર્સ બિલ ઓફ રાઇટ’ નામક કાયદો પસાર થયો ત્યાર બાદ તો આવા કિસ્સાઓ બહુ જ વધી ગયા છે. ત્રીજો કિસ્સો ડૉ. નીના મલ્હોત્રા નામના કોન્સલની કામવાળી શાંતિ ગુરંગનો છે. પ્રભુ કહે છે કે ડૉ. નીના મલ્હોત્રા ત્રણ વરસથી વધુ સમય સુધી કોન્સલ હતાં અને તે દરમિયાન તેમને કોન્સ્યુલેટમાં અનેક ફેસ્ટિવલ્સ દરમિયાન મળવાનું થતું. તેમની ડોમેસ્ટિક હેલ્પ શાંતિ ગુરંગ પણ ત્યારે સાથે રહેતી. અને એ ખૂબ જ ખુશ અને સંતુષ્ટ જણાતી. પણ ડૉ. નીનાની ન્યુ યોર્કથી ટ્રાન્સફર થઈ અને તેઓ જ્વાના હતાં એના આગલા જ દિવસે શાંતિ ક્યાંક ભાગી ગઈ! મને એ જાણીને ખૂબ જ નવાઈ લાગી હતી. પણ એનાથીય વધુ આઘાતજનક વાત તો હવે આવે છે: શાંતિએ એક વરસ પછી ડૉ. નીના મલ્હોત્રા વિરુદ્ધ કેસ કર્યો જેમાં તેણે આક્ષેપો કર્યા કે તે મારી પાસે ગુલામી કરાવતાં, મને પૂરી રાખતાં, પરાણે કામ કરાવતાં અને મને ઇલટ્રીટ કરતાં! કેટલી સમાનતા છે આ બધા કિસ્સાઓમાં! ટી વિઝા મેળવવા માટે જ પોતાના એમ્પ્લોયર્સની વિરુદ્ધમાં આવા કેસ દાખલ કરાતા હોય તેવી એક વ્યવસ્થિત ભાત નથી ઉપસતી? નવાઈ લાગે તેવી વાત છે! માત્ર ફરવા માટે અમેરિકા જવા ઇચ્છુક અનેક ભારતીય પ્રવાસીઓની ટુરિસ્ટ વિઝાની એપ્લિકેશન્સ કેટલીય વાર રીજેક્ટ થઈ જાય છે અને નજીવા ટેક્નિકલ કારણોસર કેટલાક પ્રવાસીઓને અમેરિકા પહોંચ્યા પછી પણ એરપોર્ટથી જ પાછા મોકલી દેવાય છે. તો બીજી બાજુ આ ડિપ્લોમેટ્સના કામવાળા કે પટ્ટાવાળાઓ ગેરકાયદે અમેરિકામાં રહી જાય અને પછી પોતાના બોસિસ વિરુદ્ધ ફરિયાદો કરીને ટી વિઝા મેળવી અમેરિકામાં રહેવાની કાનૂની પરમિશન મેળવી લે છે! અમેરિકાના ડોલરિયા આકર્ષણથી કદાચ આ વર્કર્સ આમ કરતાં હોય એવું સમજી શકાય. પણ તેમના પ્રત્યેની અમેરિકન સરકારની ઉદારતામાં જળવાતા સાતત્યનું કારણ? ક્યાંક વાંચ્યું હતું કે અન્ય દેશોમાં પોસ્ટિંગ થાય ત્યારે ભારતીય ડિપ્લોમેટ્સ ભારતના જ મદદનીશો લઇ જવાનું પસંદ કરે છે તે માટે એક કારણ સિક્યોરિટીનું અપાય છે. હા, ડિપ્લોમેટિક મિશનના સ્તરે કેટલીક માહિતી કે બાબતો ગોપિત રાખવી કે જાહેરમાં ચર્ચવી યોગ્ય ન હોય. ઘરકામ માટે પોતાના દેશના નાગરિક્ને રાખવા પાછળ કદાચ એક ગણતરી એ ગુપ્તતા જાળવી રાખવાની પણ હોઇ શકે! સવાલ થાય છે કે ક્યાંક એમની એ વિશિષ્ટતા(એક્સેસ ટુ ઇન્ફર્મેશન) જ કદાચ તેમની અમેરિકન વિઝા માટેની પાત્રતા નહીં બનતી હોય?!!!

Editorial -- Mumbai Samachar- 28-12-2013

નિરર્થક તપાસ પંચો: નાણાંની બરબાદી કરે છે

કમિશન ઓફ ઈન્કવાયરી ઍક્ટ, ૧૯૫૨ હેઠળ ગુજરાતમાં કથિત જાસૂસી બાબતે તપાસ પંચ નીમવા કેન્દ્ર સરકારનો નિર્ણય ખુદ કૉંગ્રેસ પક્ષને માટે ઘાતક પુરવાર થવાનો છે. સસ્પેન્ડ થયેલા પોલીસ અધિકારીની વાત પરથી હોબાળો મચાવનાર આ બાબતમાં છેલ્લે તો દળી દળીને ઢાંકણીમાં એવું બનવાનું છે.

કેન્દ્ર સરકારના અકાર્યક્ષમ ગૃહમંત્રી સુશીલકુમાર શિંદેએ ગૃહ વિભાગની નોંધ પ્રધાનમંડળને મોકલી હતી. તેના આધારે તપાસપંચ નીમવા નિર્ણય થયો છે. હવે સુપ્રીમ કોર્ટના એક નિવૃત્ત ન્યાયધીશને "કામ મળી જશે!! તેઓ જુદી - જુદી રીતે ચૂંથણા ચૂંથ્યે રાખશે અને રિંછના મોઢામાં લાકડું આપ્યું હોય અને તે ચગળ્યે રાખે તેમ આવા કોઈ "ધંધા વગરના ન્યાયધીશ વાતનું પુનરાવર્તન કર્યે રાખશે!!

પ્રજાને આવી બાબતમાં તલભાર પણ રસ નથી કારણ કે આટલા તપાસપંચ અને કોર્ટ કચેરી પછી પણ કંઈ જ ભલીવાર થતી નથી તો આ મુદ્દે હવે શું થઈ શકે? આશ્ર્ચર્યની વાત એ છે કે જાસૂસી કેસમાં કોઈએ ફરિયાદ કરી નથી - કોઈએ કાયદા હેઠળ કંઈ માગણી કરી નથી છતાં કેન્દ્ર સરકારે આ તપાસ પંચ નીમી દીધું છે તે ગૃહમંત્રાલયની "કાર્યક્ષમતા દર્શાવે છે!!

મહારાષ્ટ્રમાં નારાયણ દાભોલકરની હત્યા થઈ તેના આરોપી પડકાયા નથી - અંગ્રેજી દૈનિકના પત્રકાર જે. ડેની હત્યા ધોળે દિવસે થઈ તેના ગુનેગાર હાથ આવ્યા નથી, પરંતુ જાસૂસીકાંડમાં આવા તપાસ પંચ નીમવામાં આવે છે અને તપાસ કરવા સુપ્રીમ કોર્ટના નિવૃત્ત ન્યાયમૂર્તિ તૈયાર પણ થઈ જાય છે. તેના પ્રત્યાઘાત પ્રજામાં કેવા હોય છે તેની કોઈને પરવા નથી.

ગુજરાતના પૂર્વ ગૃહમંત્રી અમિત શાહ સામે સુપ્રીમ કોર્ટમાં ચાલતા એક કેસમાં સીબીઆઈએ ધારાશાસ્ત્રી કે. ટી. એસ. તુલસીની નિમણૂક કરી હતી. અગાઉ તે જ ધારાશાસ્ત્રી ગુજરાતના પ્રતિનિધિ તરીકે તે જ કેસમાં હતા. જ્યારે કાયદા પ્રમાણે એડવોકેટ ઍક્ટ, ૧૯૬૧ કલમ - ૩૫ હેઠળ ફરિયાદી અને સામાવાળા એમ બન્ને રીતે વારાફરતી એડવોકેટ બની શકે નહિ છતાં આ બખડજંતર સુપ્રીમ કોર્ટમાં ચાલ્યું હતું.

જે "સાહેબનો ઉલ્લેખ ટેપમાં આવે છે તેનું નામ લેવામાં આવ્યું નથી. કેન્દ્ર સરકાર આ બાબત નરેન્દ્ર મોદીને જ લાગુ પડે છે તે કઈ રીતે કહી શકે છે? શું તેમણે નિર્ણય કરી લીધો છે? પહેલા ગુજરાતમાં ટેપ થયાની વાત પ્રસિદ્ધ થઈ અને હવે કહે છે કે બીજા રાજ્યોમાં પણ જાસૂસી થઈ!! કાલે અમેરિકા અને રશિયાની વાતનો ઉમેરો પણ વેબસાઈટ કરશે કે જેની કોઈ જવાબદારી નથી.

ક્રિમિનલ પ્રોસીજર કોડ કલમ ૪૪ અને ૧૪૯ જો અલગ અલગ રીતે વાંચવામાં આવે તો પોલીસને તકેદારીના પગલાં લેવાનો અધિકાર છે. આમાં કાયદાના કે વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યના ભંગની વાત ક્યાંથી આવી? વર્ષ ૨૦૧૪ની ચૂંટણી પૂર્વે કૉંગ્રેસ પાસે કોઈ જ મુદ્દા રહ્યા નથી. દિલ્હીમાં ઉંધા માથે પડવા છતાં કૉંગ્રેસ પક્ષ સુધરવાનું નામ લેતો નથી.

ભૂતકાળમાં ઈન્દિરા ગાંધીએ કટોકટી દરમ્યાન ઘણાના ફોન ટેપ કરાવ્યા હતા. બહુ દૂર જવાની જરૂર નથી. ૨૬/૧૧ના મુંબઈ પરના હુમલા બાદ ગૃહમંત્રી બનેલા પી. ચિદમ્બરમે હાલના રાષ્ટ્રપતિ અને તે વખતના નાણાપ્રધાન પ્રણવ મુખરજીની ઓફિસમાં જાસૂસી માટેના સાધનો ગોઠવ્યાં હતાં!! આ બાબતે ત્યારબાદ દેકારો થવાથી પ્રકરણ ભીનુ સંકેલાયું હતું તેની જાણકારી સુશીલકુમાર શિંદેને અવશ્યપણે છે.

તપાસ પંચની રેવડી કરવા માટે કૉંગ્રેસ પક્ષનો ઈતિહાસ જાણીતો છે. કટોકટી દરમ્યાન થયેલા જોર-જુલ્મ સામે તપાસ કરવા નીમવામાં આવેલા શાહ તપાસ પંચના શું હાલહવાલ થયા હતા? આદર્શ તપાસ પંચનો અહેવાલ કોણે નકારી કાઢ્યો છે? જરા અરીસામાં ચહેરો જોવાની જરૂર છે. કાયદાને ઠોકરે મારનારા વિશે પ્રજાને કંઈ જ સમજાવવાની જરૂર નથી.

દિલ્હીમાં આટલો ખરાબ દેખાવ થવા છતાં કૉંગ્રેસ પક્ષના નેતૃત્વને કેમ પૂર્વ જાણકારી નહોતી? માત્ર આઠ બેઠક મળી તેમાંથી પાંચ તો અલ્પસંખ્યક વિસ્તારની છે. છેલ્લા ૧૫ વર્ષથી ત્યાં કૉંગ્રેસનું જ શાસન હતું. કારણ એક જ છે કે સત્તાના ગુમાનમાં કૉંગ્રેસ પક્ષ છકી ગયો હોવાથી કોઈની વાત સાંભળવાની પરવા રહી નથી.

હવે આવા જાસૂસીકાંડ જેવી નિરર્થક બાબતમાં કે જ્યાં કોઈ ને કોઈ જ બાબતે લાભ થવાની વાત નથી. તે મુદ્દે તપાસમાં સમય અને શક્તિ બરબાદ કરી નાખવાની વાત થાય છે. પરિણામલક્ષી કામગીરી કે રોજગાર વધે તેવી તો કોઈ વાત કૉંગ્રેસના પ્રધાનો દ્વારા થતી નથી. માત્ર નકારાત્મક અને ખંડનાત્મક બાબતોમાં વ્યસ્ત રહીને પગ પર કુહાડો મારી રહ્યા છે.

વર્તમાન કેન્દ્ર સરકારમાં ભેગી થયેલી ટોળકી અસુરોની છે. તેમની પાસે કોઈ સારો વિચાર, બાબત કે પ્રજાને રાહત થાય તેવી કોઈ જ વાત હોતી નથી. કોઈએ જાસૂસીની વાત અંગે ફરિયાદ કરી નથી અને માગણી કરી નથી તો પછી કોઈ રાજ્યની બાબતમાં કેન્દ્રને તપાસ કરવાનો અધિકાર છે ખરો? જસ્ટિસ બેનરજીએ ગોધરાકાંડ રેલવે કંપાર્ટમેન્ટમાં આગ બાબતે આવા જ લોચા માર્યા હતા અને ખુદ સુપ્રીમ કોર્ટે તપાસને ગેરકાયદે ગણાવી હતી.

Madhu kishwar

Narendra Modi through the Eyes of Gujarati Muslims, Christians and… When some pockets of Gujarat were convulsed by violent riots in February 2002, I too accepted the version presented by the national media as well as our activist friends and assumed that Modi was complicit in the Gujarat riots of 2002. Therefore, I too signed statements against Modi, published articles sent to Manushi indicting Gujarat government. We also raised funds for riot victims. However, I refrained from writing anything under my name because I did not get the time to visit Gujarat and experience and assess the situation first hand. My earlier experience of covering various riots as well as conflict situations in Kashmir and Punjab had taught me that media reports cannot be trusted enough to take a definitive stand on such issues since they are often coloured by the ideological prism used by the writer.  Therefore, I refrained from making statements on Gujarat. Having spent a lot of time covering major riots—including the 1984 massacre of Sikhs, series of riots in Meerut, Malliana in the 1980’s, Bombay 1993, Jammu 1989 and having closely studied several others like Biharsharif, Bhiwandi, Jamshedpur, and series of riots in Ahmedabad, Surat, etc, I knew that barring Delhi 1984 all others were jointly orchestrated by the BJP and Congress. Even in the communal polarisation due to Babri Masjid demolition the Congress Party had been an equal partner in crime with the BJP. This dubious role of the Congress Party –at total variance with the ideological grounding of the grand old Party crafted by Mahatma Gandhi—played an important role in marginalizing the Congress in large parts of India. Knowledgeable Gujaratis told me that even in 2002 Congressmen avidly joined Sangh Parivar mobsters in carrying out communal killings, arson and loot. One also knew from earlier reports and later heard through informal networks that there was a lot of retaliatory violence by the Muslims which led to thousands of Hindus also suffering substantial losses and ending up in refugee camps. Therefore, when BJP in general and Modi in particular, began to be singled out for attacks and demonised as no other politician before or after in known history, one felt an instinctive uneasiness about Hate and Oust Modi campaign. This uneasiness grew as it became obvious over the years that most of the NGOs, activists, journalists, academics involved in Modi’s demonisation enjoyed active patronage of the Congress Party and some even got huge financial support for carrying out a sustained campaign against Modi. Even during the  anti-Sikh massacre of 1984 in North India the slogan of those of us who worked with victims and documented the unprecedented massacre was-- “Punish the Guilty”-- though the complicity of the then Prime Minister Rajiv Gandhi, Home Minister Narasimha Rao, Lt Governor of Delhi P.G Gavai was brazen. But neither the PM nor the Home Minister or the Lt Governor were personally demonised. But in the case of Gujarat riots of 2002 the entire discourse came to centre around just one man! In a recent interview with me, film script writer Salim Khan made an interesting comment: “Does anyone remember who the chief minister of Maharashtra was during Mumbai riots which were no less deadly than the Gujarat riots of 2002? Does anyone recall the name of the chief minister of UP during Malliana and Meerut riots or Bihar CM when the Bhagalpur or Jamshedpur riots under Congress regimes took place? Do we hear the names of earlier chief ministers of Gujarat under whose charge hundreds of riots took place in post-Independence India? Some of these riots were far more deadly than the 2002 outburst.  The state used to explode into violence every second month? Does anyone remember who was in-charge of Delhi’s security when the 1984 massacre of Sikhs took place in the capital of India How come Narendra Modi has been singled out as Devil Incarnate as if he personally carried out all the killings during the riots of 2002?” Why just distant riots, does anyone remember the fate of hundreds of thousands of Bodos and Muslims who were uprooted from their villages in July 2012 because their homes were torched and destroyed?  As of 8 August 2012, over 400,000 people had taken shelter in 270 relief camps, after being displaced from almost 400 villages.The Assam chief minister delayed deployment of the Army by 4 days even though large number of Army units are stationed right there Assam.  Thousands are still living under sub human conditions in refugee camps. Why are those riots already forgotten? I also found it puzzling that almost all of those who have led the Hate Modi campaign are neither Muslim nor residents of Gujarat. Three of the most prominent figures of anti Modi Brigade from within Gujarat are not Muslims. Whenever a Gujarati Muslim has tried to speak in a different voice, he has been attacked viciously and made to pay such a heavy price that people just shut up in terror. The highly respected and eminent Muslim scholar, Maulana Vastanvi was forced to resign as Vice Chancellor of Deobandh simply because he said Gujarati Muslims had benefited from the inclusive development policies of Modi’s government. Shahid Siddiqui, the editor of Urdu daily, Nai Duniya was attacked and abused endlessly for simply doing an interview with Modi in which Modi defends himself against various charges leveled against his government. Siddiqui fell in line within no time and began singing anti Modi songs on TV. The political discourse in India is so vitiated by Modi phobia that even if you express happiness at the quality of roads in rural Gujarat or 24x7 power supply in the villages and towns of Gujarat, you are branded a “supporter of fascism.” It is politically fashionable to defend Kashmiri secessionists, press for peaceful engagement with the Pakistani establishment which sends terror brigades to India and project murderous Maoists as saviours of the poor. But to say a word in appreciation of governance reforms in Gujarat is to commit political hara-kiri—you are forever tainted and tarred with the colours of fascism. This intellectual terror created by the anti Modi Brigade pushed me to find out for myself why this obsessive anxiety about Modi? Why do “secularists” not want to be reminded that Gujarat has been riot free since 2002? Why don’t they want to document what made Gujarat—a state that witnessed hundreds of riots post-Independence leading to deep mutual estrangement between Hindus and Muslims—experience its first riot free decade after Independence under Modi’s rule? What do Gujarat Muslims have to say about it? Why they are not allowed to speak for themselves?   The demonization of Modi is based on the following charges: Modi is Anti-Muslim and anti-Christian;  Modi allowed Muslims to be massacred in order to consolidate the Hindu vote bank. Religious minorities live under terror under Modi’s regime as second or third class citizens;  Muslims are being ghettoized and impoverished through discriminatory state action; They have begun voting for Modi because of fear of reprisals by Hindutva forces. I began my study of Gujarat riots driven by the following questions: What is unique about Gujarat riots? What was Modi’s personal role during those riots? What do Muslims of Gujarat have to say about those riots? If Modi critics are right about Gujarat being a deeply communalized society with Muslims living as a terrorized minority, how come the state has witnessed no riots since 2002? Why is the percentage of Muslims voting for Modi increasing with every election? Is it out of terror? How come hundreds of Muslims have won panchayat, zilla parishad and municipal elections on BJP tickets? My study of Gujarat will also cover an analysis of Modi’s Development Model which would include studying the nature of governance reforms, including police reforms since they are supposed to be intrinsic to his economic development model.  Modi claims his Gujarat development model is “Inclusive” while his critics reject it as “pro-corporate and anti- poor”, “pro-elite and anti farmer” as well as “majoritarian and anti minorities”, I will be looking closely at how the hitherto excluded or marginalized populations – small farmers, tribals, Dalits, Muslims, Christians – view it.  Has it facilitated inclusion and upward mobility for them or are they being further marginalized? The accounts I share in the following pages provide very small glimpses of this.  I intend to study them in depth. I began my Gujarat journey by talking to a section of Gujarati Muslims and visiting their homes and neighbourhoods. This is a modest beginning in sharing what I learnt from my first visit to Gujarat and studying the court cases against Modi.  What I have unravelled thus far is just the tip of the iceberg. I plan multiple visits to Gujarat in the coming months to study all this in depth. I start with an account of 2002 riots because the stigma of those days has stuck to Modi like a leech casting a dark shadow over all else he does. It is based on interviews with key people whose experiences and statements deserve to be taken seriously. I am well aware this will upset many of those who have convinced themselves or have been persuaded by others they trust that Modi is the Devil Incarnate. However, my appeal to those well-meaning people who have caught the anti Modi virus because it is in the air is simply this: I am sharing with you factual accounts by people who are widely respected in Gujarat. They are providing concrete evidence of why they find the demonization of Modi unacceptable. Please challenge me on facts instead of countering me with ideological attacks. I am only too willing to be corrected, if better counter facts are brought to my notice. After the 2002 riots, Zafar Sareshwala – A Gujarati Muslim – was among those who led an international campaign against Modi. He became a celebrity when he announced his intention to take Modi to the International Court of Justice.  But very soon he decided to change track. At a time when Modi had been made into a national and international hate object, Zafar had the courage to  start the process of engagement with Modi. He did this despite the fact that his own family suffered huge losses in the riots of 2002. Their factory was totally gutted. They had also suffered similar losses in numerous earlier riots as well in the 1960’s, 1970’s, 1980’s, and 1990’s. Every time their business establishment was burnt down and they had to start afresh. Zafar paid heavily for this “politically incorrect” step. He was attacked not only by fellow Muslims but also the national and international media as well as activist networks for having “sold out” and betrayed his community. The very same people who treated him as a hero for having led the anti Modi campaign defamed him with ferocity. I had heard small sound bytes of Zafar on TV debates on Gujarat in recent months. But  our TV anchors were  determined to prove Modi a mass butcher and a fascist, so they rarely allowed Zafar to finish his sentences. It was clear he was being brought in as a token voice to make the Hate Modi campaign appear more “balanced”. I met Zafar on January 11, 2013 in Ahmedabad at the Gujarat Summit. I  attended it to check out for myself whether the systematic trashing of the Gujarat development model by Modi haters was justified. But a chance meeting with Zafar and his willingness to spare time to talk to me shook me to the core.  It presented a diametrically opposed picture of Modi based on first-hand experience than the one presented by the Hate Modi Brigade—almost all of whom have never exchanged a sentence with Modi, leave alone engaged with Modi in a serious manner.  My video recorded conversations with Zafar Sareshwala run into several hours. They did not end with the two sessions we had in Ahmedabad, one in Mumbai and one in Delhi. I recorded several conversations on skype and took notes during several phone conversations from Delhi. The factual and perceptive account provided by Zafar forced me to look closely at official records and the SIT report. I double checked the facts of his narration with several other sources. I did not find a single inaccuracy in Zafar’s account. Zafar Sareshwala has set into motion a new phase of Muslim politics in Gujarat. I believe it has historic implications for Muslim politics in all of India. I have interspersed his narrative with supporting evidence from other people. The text below is a mix of conversations with Mahesh Bhatt, Rajat Sharma, Salim Khan, Asifa Khan, V.V. Augustine, Rais Khan Pathan and select bureaucrats of the Gujarat government who for understandable reasons prefer to remain anonymous. Most of these persons, spoke in a mixture of Hindustani and English. VV Augustine spoke only in English while Rais Khan spoke in Hindustani. I have translated each of these accounts personally to ensure accuracy of meaning even while I took liberties  with rephrasing and rearranging sentences to make the text more readable. At one time I was curious to meet and talk to Narendra Modi. But as I started with this study, I decided to avoid meeting or talking to him, till such time as I have got a good grasp of the ground reality. I would rather get to know him through his work and how his work and persona is perceived by officers of the Gujarat Government, his political colleagues, and ordinary Gujaratis, especially Muslims and Christians. This is a small beginning in what promises to be a long journey. Portions marked in blue italics are either my questions or comments. I begin with Zafar Sareshwala's account because it is he who triggered in me a deep interest in trying to understand the Modi phenomenon in depth. “I belong to the Sunni Bohra community which had migrated from Saudi Arabia about 250 years back. Sunni Bohras are not to be confused with Daudi Bohras who constitute a very small insignificant part of the Muslim population. By contrast, Sunni Bohras are a huge community spread all over Gujarat. Sunni Bohras are very orthodox Muslims. But we are successful as small and medium entrepreneurs. Most of the madarasas in Gujarat are run by the Sunni Bohras. Islamic scholar Maulana Vastanwi, is also a Sunni Bohra. People only talk of Deoband, but there is an equally old madrasa of Sunni Bohras in Dabhel, which was set up almost more than 100 years back.         Zafar's wife Asiya  “We are absolutely puritan Sunni Muslims. This is a norm among the Sunni Bohras community that we pray five times a day and our ladies are in burkas. But despite being religious, we are highly educated as a community. My physical appearance and “image” is that of a stereotypical Muslim. I have a beard, my wife wears a burkha, we pray 5 times a day, we’ve done Hajj and we follow every Islamic tradition. But our views are enlightened precisely because we take the teachings of Islam seriously. “People who go on and on about the 2002 riots choose to forget that it was a culmination of an endless series of riots.  The worst riot in post partition India happened in 1969 in Ahmedabad; more than 5000 Muslims were killed in that massacre. But because there was no 24x7 media, no one outside got to know because those earlier riots were not documented. It was a small incident involving a cow but it led to a shocking outburst. At that time, Gujarat was under the Congress Party’s Hitendrabhai Desai’s regime while Indira Gandhi was in power at the Centre. During the 1969 riots our office, factory, everything was burnt down. There is an area called “Kalupur which is the heart of Muslims neighbourhoods. In that locality, the police station is situated on Relief Road.  Right opposite that police station, there is a mosque and several Muslim shops. That mosque and the shops were burnt down. When Mrs Indira Gandhi visited the riot affected area, she visited that spot. I still remember, I was 5 years old, my grandfather was present when Indira Gandhi got down from her car and said, ‘Here is a police station, and 40 metres away, a mosque and Muslim shops are set on fire. She got down from her car, called her sentries and told them to measure the distance. How on earth is it possible that right opposite the police station Muslim shops were burnt? In the 1969 riots Muslims were systematically massacred. “Forget about punishment, not even a single charge sheet was filed. The Jagmohan Commission report is there for everyone to see. Whole communities were wiped out, without a trace. Why are people not talking about those victims? In 1969, 5000 Muslims were massacred in Ahmedabad alone. Has anyone documented where these 5000 families have gone? “Then there was another major riot in 1985 preceded by several smaller ones. It went on for months on end. Again my factory was set on fire as also our house. In 1985 Madhavji Solanki of Congress Party was in power in Gujarat and Rajiv Gandhi at the Centre. Between 1985 and 2002, people came to expect that after every 2-3 months there would inevitably be a riot. There was curfew for 200 days. During the 1987 riots also Amar Singh Chaudhury of the Congress party was the CM.  This was followed by the 1990 riot.  At that time again Congress Party’s Chimanbhai Patel was the Chief Minister. Again our factory was burnt down. In 1992 also it was burnt, Chimanbhai Patel was the Chief Minister even at that time. “Every Dalit riot was converted into an anti-Muslim riot whether in 1981 or in 1985.  In every riot, our office and factory was burnt down and we were subjected to great indignities because the police would not even accept our F.I.R. In those days a Muslim could never get an FIR registered. After that we were humiliated by the insurance company. I remember in 1992, my business was almost in ‘full bloom’. But our entire factory was reduced to ashes.  We had an insurance of Rs 1.5 crores in 1998.The insurance company gave us a cheque for Rs.9 lakh. Has anyone documented what happens to the Muslim establishments that are burnt down? Was every insurance company run by Narendra Modi? “After each riot, it is the same Hindus who help the rehabilitation of Muslims. I always say this, if the Gujarati Hindus were 100% communal, the Muslims would have been destroyed long ago.  It is because these Hindus are not communal that Muslims continue to prosper in Gujarat.  “After the 2002 riot, we were financially wiped out because we were in the stock market. Financial losses  to a Muslim, who employs 250 people, is not a joke. At least 250 families receive their ration through me. We couldn’t square the position, our bank guarantee was encashed. The nationalized or private banks that refuse loans to Muslims are not run by Narendra Modi. “For example, after the riot, in order to rebuild ourselves, I approached ICICI bank and was ready to mortgage my house for a loan. At the last minute, the relationship manager tells me, ‘Zafarbhai, the letter “M” will bite you. There’s an unwritten law to not give loans to ‘Ms’. He said there are negative lists. Does Narendra Modi make those lists? Only Muslim areas come under negative lists like for living in areas Kalupur, Jamalpur. If you have a house there, you are in the negative list. In Paldi, they only kept Faiz Mohammed Society in the negative list because that’s a Muslim colony. They did not give us a loan although we fulfilled all other qualifications. “Even though I was in England at the time of 2002 riots, our main family business is in Ahmedabad and we suffered heavy losses.  One felt a sense of despair that there is no one to speak for us.  I used to live in Dewsbury.  Three Gujarati Muslims from Dewsbury were murdered near Himmat Nagar during those riots along with two others.  They had gone to visit their ancestral village in Surat district and did not know about the riots.  So they got caught in the frenzy of that fateful night of 27th February near Himmat Nagar. They were dragged out, brutally killed and badly mutilated. One of them named Aswal was my neighbour in England. People were shaken and horrified and we thought that now was the time that we do something. We decided to take Gujarat government to the International Court of Justice. In fact, at that time Mr L.K. Advani who was then the Home Minister, was due to come to the U.K, I filed a case against Advani in the London High Court that this man should not be allowed to enter U.K because those days Louis Farrakhan, of the Nation of Islam -- an ultra-right wing black movement -- was scheduled to come to UK but UK government did not allow him entry. “I said that when you can stop the entry of Farrakhan, Advani should not be allowed either. My case was admitted in the London High Court. Mr Advani went back from Spain because he did not want to face the embarrassment. That case was dismissed, but I wanted to make a point. It was not about Modi, it was about the administration. “We hired a leading British law firm to present our case, we spent money, and we were building a case against Modi. As the matter proceeded, I realized I was becoming a hero.  I felt uneasy and I asked myself: suppose we file this in the International Court of Justice, Ok, it will come on TV and I will become a poster boy of the anti-Modi movement.  But what is the likely outcome? At that time Intefada movement was at its peak. But a peace movement between Palestinians and Israelis was being initiated by the US. At that point of time, the Palestinians were going to sit down with Sharon, Perez and this whole meeting was to be organized by George Bush. The Palestinian issue had been dragging on for at least 60 years.  But what did they achieve? We were also watching the condition of Muslims in the rest of the world.  We fought wars, did everything we could. What did we get from it all?  I used to be very disappointed when I used to see the fate of Palestinian. There were 3 million refugees in Lebanon living in terribly squalid conditions. Even Bharatnagar or the slums of Mumbai were heaven compared to these poor Palestinian camps. “I thought, if they had entered into negotiations earlier, these 3 million refugees could have lived settled lives. And who decides what Palestinians or Gujarati Muslims should do?  These armchair critics?  They are sitting in their plush offices in 9 to 5 jobs getting 7 figure salaries.  All they do is sending off emails.  It is we who have to live and die in Gujarat. And these guys control us. They don’t want to come to India, they don’t want to visit Ahmedabad, and they don’t care to do anything concrete. It also broke my myth about Pan-Islamisation. I used to think Islam is one.  But I came to realize Arabs are Arabs and Pakistanis are Pakistanis.  Forget Gujarat, even within India, Lucknow Muslims are Lucknawi.  They don’t care if Gujarati Muslims die.  The worst was when I realized that if you are Ahmedabadis, even Surat Muslims will not come to save you.  “I used to go from mosque to mosque in England to beg money for 2002 riot victims telling them, you don’t need to give me money.  Send it directly to victims or community NGOs working for them. People need money, we need to build houses. My immediate reaction at that point of time also was that we should not make beggars of our community. When I used to hear about refugee camps, I used to tell my brother, For God’s sake, do something to get these refugee camps closed. Don’t allow Muslims to become a beggar community. “It is not that I could not have gone on with my cushy life living in England. I was running a financial services company. I was part of the team along with a renowned Shariah scholar in creating financial products regulated by the Financial Services Authority (FSA) of the UK. I set up the first Islamic Equity Fund in the world. I was lecturing in Harvard and at the Islamic Institute of Finance in London. I had given this whole idea of the Islamic finance, Islamic funds. That was my field. But when I saw the apathy, it hit me very badly. Nobody cared about those dead, or those whose dear ones died.  The rest were happy in their own world. Gujarat had become a topic of drawing room conversations over kebabs. And I was horrified with that. I told myself, we don’t want such people; we don’t want their sympathy. But I had already waged this war against Modi. I could not even return to Gujarat.  With that as backdrop, I thought whether it is Gujarat or any other issue, unless and until we sit down and talk, the problem can’t be solved. Then I asked myself, if one has to start the dialogue, who do we begin with?  Why not Modi himself? “I discussed this with 2-3 prominent Muslim scholars.  At that very time we got to know that Modi sahib was coming to England on 17 August 2003 in connection with the first Vibrant Gujarat Summit. I thought let’s meet him and ask, ‘What is your problem with us? You are yourself from Vadnagar where you have lived with Muslims.’ I put forward this idea to some wise Islamic scholars in England. They said:  “If you want to solve the problem, then you must talk to Modi.  If you don’t care to solve it, then keep fighting.  But remember you are going to face a lot of trouble – you can’t even imagine the extent of it.”  I said: “Forget all others.  What do you think is the right thing to do Islamically?  Guide me on the basis of Quran and Hadith.  They recited 10 Hadith to me and read aayats from the Quran to say ‘yes you should have a dialogue in the interest of peace.  One of them quoted Suleh Hudaybiyyah and asked me, “What is your intent behind this move?”  I said: “Maulana, I have no other intention except finding a solution.  In the post-riot situation, Muslims have lost all connection with the administration. You can’t live in an environment where you are totally cut off from the administration. You have schools to run, you have hospitals, and you have madarasas.  At every single step we need the government to talk to. Whom do you talk to?’ “These wise maulanas gave me courage. Then I asked myself how to bell the cat? How does one meet Modi? I was already notorious for leading anti Modi campaign and taking the matter to the International Court of Justice. So I approached my friend Mahesh Bhatt- a prominent Indian film director, producer and screenwriter, who is actively involved in democratic rights issues, especially the rights of Muslims in India]. He is one man who reached Ahmedabad on the very third day of the riot and stood consistently by the Muslim community. He said to my brother, “it is my deepest desire that you once again become financially strong. For this whatever help you need, I am ready to give”.              Mahesh Bhatt and Zafar Sareshwala “I have seen over the years, Bhatt sahib is an honest man. So I told Bhatt sahib of the new developments and said, “Narendra Modi sahib is coming to England. It is my desire that we meet and talk to him.” Bhatt sahib said, “Sure you must meet. All problems have been finally solved on the dialogue table. They had World War I, World War II. Ultimately, all decisions were taken on the negotiating table.” “Then I asked Bhatt sahib, but how do we meet Modi? He replied, “If you want to meet him with the intention of finding solutions, let me figure out how to help you.”  Some days later, Bhatt sahib called back saying, “My friend Rajat Sharma is very close to Modi. I’ve talked to him. Rajat Sharma says you should send him an email stating why you want to meet Modi.” “So I sent an email. I was not apologetic about anything.  I wrote plainly, “Yes we had fought Modi. But now we feel that we have exhausted all the battle options and realize nothing will come out of it. I will become a hero in the process but I don’t want to become a hero. Therefore, I want to meet Modi and ask him, what is your problem with Muslims?” He forwarded my email to Modi sahib. I am told at first Modi got very agitated saying ‘Zafar Sareshwala has created so much gadar against me, led so many demonstrations against me.’ But I think he must have also looked into my family background and found that we are good people. I had stated very clearly that we have no agenda. We just want to meet and talk about 2002. “Please note that we met Modi when he was not yet a hero. Modi was the most hated figure; he was called Milosevic, Hitler and so on.  You have to understand that background. There was no question of  asking for any favours from him. Now, there is a long line of people waiting to meet Modi sahib and competing with each other to praise him to the skies. “So this meeting was fixed through Rajat Sharma who told us that Modi was coming to London on the 17th of August. I then told Rajat, “Sir, why you don’t also come along?” He said, why do you want to drag me into this mess? I told him, if you are there it will be good for us. So Rajat Sharma flew with Modi from Delhi to London. "Modi sahib asked us to come and meet him in some hall in Wembley. I replied saying we want to meet you in private. He agreed and called us at 5 p.m. to St James Court where he was staying. Here we were praying in anxiety about our first meeting with Modi when bang came the first headline against me: Zafar Sareshwala takes a U-turn on Modi.” I was attacked furiously by the very same people who treated me as a hero earlier. "I said to my critics: Look, if you are so opposed to Modi, then you should have found a way to defeat him in elections. After all, Modi has won the election with 2/3rd majority. This election was not rigged. People have voted for him. If you are so clever then you should have defeated Modi. You can’t defeat him in elections but sit here opposing him? You will not let others even talk to Modi! "I issued a statement saying: ‘We welcome Narendra Modi who is the democratically elected Chief Minister of Gujarat’. All hell broke loose on me after that one statement. All the newspapers went after me. And suddenly from a hero, I became a villain. Many of the big shots of England came to dissuade me from meeting Modi. I did not listen to any one. I told them I consider this path right. I have no personal agenda.  When the Palestinians can sit down with Sharon, why can’t we sit down with Modi? And you cannot call Modi Sharon by any yardstick! "The maulanas told me, when we can talk to our enemies, Modi is after all our own. We can catch him by the collar (girehbaan) because he is one of us. It was the courage of these 2-3 maulanas and the guidance from Quaran and Hadith that gave me the strength to say, even if 100 crore Muslims are against me, I am not going to give up this path. But I faced hell even before I met Modi. I received 1100 hate mails from across the world. I thought this is my Jehad. "We were to meet Modi sahib at 5 p.m. Five minutes before that I get a phone call from Mahesh Bhatt. In his inimitable style he said: “Zafar bhai, you are going to meet Modi. If you cannot look at him straight in the eye and say that there cannot be peace without justice, then don’t go.” I said, Bhatt sahib, he is the chief minister, he is in power. I have no idea whether he will give us 2 minutes or 5. He might just say, “Give your petition and goodbye” He said: “OK we will pray that you get to say it all. Just go.” So I, my brother and a renowned Muslim scholar went to meet Modi. Because I am a businessman, I could absorb the onslaught. But the poor Maulana, oh my God, he was branded as kaafir, bahut zaleel kiya unko. He was humiliated no end!" Since Mahesh Bhatt has been one of the fiercest critics of Modi in the media, I found it hard to believe that he had encouraged Zafar bhai to start the process of engagement with Modi. Therefore, I took a special trip to Mumbai to confirm the version of Zafar and also find out whether he had come to assess Modi differently after a new process of engagement between Modi and the Gujarat Muslim community began following Zafar’s historic first meeting in August 2003. Mahesh Bhatt endorsed every word of Zafar’s account.  This is how Zafar describes his first ever meeting with Modi. “See how Modi met us!  He kept track of what time we arrived in the building and came to the elevator to receive us. I was really nervous about the outcome of this meeting. He shook my hand and broke the ice saying in Hindi: “Aayo yaar!” Inside, there was a jhoola (swing). He made me sit next to him on the jhoola. Because at that time Modiji used to talk of Gujarati asmita (identity),I said to Mr Modi you are a slightly diluted Gujarati than me. He said: How come? I replied: You know that I am an Ahemadabadi and Ahmedabadis by all accounts are the purest of all Gujaratis while you are from Vadnagar. You are a very impure Gujrati. He said: “Yes, you have a point.”  "About 8-10 people were present during that meeting, including Rajat Sharma. I began by saying, ‘you have come here for Vibrant Gujarat, for the economic progress of Gujarat. But this economic progress will remain empty without justice. The West rules the world because these countries ensure justice to their citizens. And our country is in a mess—here I am not talking of Muslims alone—because every one of us faces injustice in our country. There cannot be peace without justice.’ "After that the Maulana gave a long sermon to Modi on the value of justice. A very top notch industrialist from Gujarat was also sitting there. He kept looking at his watch. Modi had some other big program fixed for that evening. But he told him, “Stop looking at your watch. I am going to spend time with these people now”. He then told us, “Take all the time you want, and say all that you want to tell me.” "Then we began talking of all the riots and asked him: what were you doing on the morning of 27 February 2002? Why did you not call your police and the army? Why did you not go to Juhapura? Why did you not visit refugee camps? The questions that the SIT asked of Modi much later, we asked him all those questions that day. And yet we were accused of going to meet Modi to curry personal favours with him! Can there be a bigger lie than that?   Maulana Isa Mansuri "Maulana Isa Mansuri was very tough on Modi, but Modi treated him with great respect because the Maulana is a great scholar. Modi kept listening, which was least expected from the “Hindu Hriday Samrat” (The Emperor of Hindu Hearts).Maulana said to him, “Modi sahib, forget everything else, help us get justice. If you do that you will automatically surge ahead. We are not talking of justice only in relation to the Muslims who are only 15 % of the population. Hindus are bigger victims of injustice. Make justice available to all.” Maulana literally made Modi stand in the dock. It is Modi’s maturity that even after winning the election with a thumping majority, he listened to all of that. "My younger brother Talha was there for that meeting, he had come from India for it. Talha had seen it all and was actively involved in relief work. I told Modi, “Look, no one can deny that a 1000 plus Muslims were killed. I only ask you, whatever happens between Palamapur and Vapi, between Bharuch and Jamnagar—good or bad- the buck will stop with you. You are our chief minister. Whenever there is a problem, whoever is in put in trouble—whether Hindu or Muslim- it is your responsibility. We will always have the right to ask you: why did this happen under your charge? "To this Modi replied: Yes, this blot

મુઝફ્ફર હુસેન - શાકાહારનો જયજયકાર

 

 મુઝફ્ફર હુસેન

શાકાહારનો જયજયકાર

આ સૃષ્ટિના રચયિતાએ દુનિયાની દરેક વસ્તુને અચ્છાઇ અને બૂરાઇ સાથે જોડી દીધી છે. જોકે, માનવ એની શ્રેષ્ઠ કૃતિ છે માટે બુદ્ધિ આપીને એને અધિકાર આપ્યો છે કે એણે કોની પસંદગી કરવી અને કોનાથી દૂર રહેવું. માનવ પોતાના સતત ઉપયોગ તેમ જ પ્રયોગથી કોઇપણ વસ્તુના લાભ અને નુકસાનને સમજવામાં સફળ રહે છે. તેમ છતાં પોતાના સ્વભાવનુસાર એ હઠીલો બનીને પોતાની પેલી ખામીને વારંવાર ફરીથી કરે છે.

માંસાહાર પણ એક એવી વૃત્તિ છે જેનો એ અજાણતાં જ શિકાર બને છે, પરંતુ દુનિયાનો કોઇ પણ માણસ હોય ક્યારેક ને કયારેક એને એ વિચાર જરૂર સતાવે છે કે જે હાંડ-માંસનો એ બનેલો છે, એના જેવો જ બનેલ કોઇ જીવ શું એટલા માટે અસ્તિત્વમાં આવ્યો છે કે એને એ ગળી જાય અને પોતાના જઠરાગ્નિનું એને સાધન બનાવે? જો આજે એ કોઇને ગળે છે તો ભવિષ્યમાં એને પણ કોઇ ગળવાવાળું મળી જશે? માટે એક દિવસમાં આ સુવિચાર જરૂર જન્મ લે છે કે હું જે રીતે જીવવા માગું છું એ રીતે સામેવાળો પણ જીવવાનો અધિકાર ધરાવે છે, જેને હું મારો કોળિયો બનાવવા જાઉં છું. આ સુવિચારે એ શું ખાય અને શું ન ખાય એને ધર્મદર્શન અને નીતિશાસ્ત્રથી જોડી દીધો છે, જ્યારે એનામાં ચિંતનનો પ્રવાહ વહેવા માંડ્યો ત્યારે એને પોતાના કરેલા પર પશ્ર્ચાતાપ થવા લાગ્યો. આ એજ બિંદુ હતું જ્યાં એણે વિચારવાનું શરૂ કર્યું કે શું જીવવા માટે માંસના લોચા જ જરૂરી છે? એ કુદરતના સાંનિધ્યમાં ઉત્પન્ન થનાર અનંત વસ્તુનો ઉપભોગ કરીને પોતાનું જીવન ન જીવી શકે? એના આ ચિંતને એને શાકાહાર તરફ વાળ્યો. આ ઉક્ત વિચાર ફક્ત એક દેશ અને એક ધર્મના અનુયાયીઓમાં જ નથી જન્મ્યો, પણ આખા વિશ્ર્વમાં વિચારનો આ પ્રવાહ દોડવા લાગ્યો છે, જેનું પરિણામ એ આવ્યું કે એક-બે દેશ નહીં પરંતુ દુનિયાના અનેક વિભાગોમાં શાકાહાર પર વિચાર થવા લાગ્યો. અહિંસા સાથે સંકળાયેલા ધર્મોએ એને વિચાર કરવા પર મજબૂર કર્યો. સમયની સાથે જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનની સરિતા પણ પ્રવાહિત થવા લાગી જેણે એના અહિંસાવાદી વિચારોને સમર્થન આપ્યું, જે કારણસર સદીઓથી એ માંસાહારી હતો જો અત્યારે એ હાજર નથી તો પછી આ પાપનું પોટલું પોતાના માથે શા માટે રાખે? માણસનું ભોજન તો પોતાને જીવિત રહેવા માટે અનિવાર્ય છે, ના કે પરમેશ્ર્વરે બનાવેલ દુનિયાને ગળવા માટે. એનું આ સતત ચિંતન ચાલુ છે માટે એણે શાકાહારી બનવાનો સંકલ્પ લીધો છે. ૨૧મી સદી સુધી આ યુદ્ધ ચાલુ રહેશે, પરંતુ ૨૨મી સદીમાં કોઇ પોતાને માંસાહારી કહેનારું મળશે તો એ એક આશ્ર્ચર્યચકિત ઉદાહરણ હશે? જ્યારે દુનિયા બની હતી ત્યારે આદમે સફરજન જ ખાધું હતું. કોઇ પશુ-પક્ષીનું ભક્ષણ નહોતું કર્યું. માટે કુદરત એને ફરીથી એ જ કહેશે કે તું જ્યાંથી ચાલ્યો હતો ત્યાં ફરી પાછો વળી જા નહીં તો તારા અસ્તિત્વના સામે પ્રશ્ર્નાર્થ લાગવામાં સમય નહીં લાગે?

આને આંકડામાં જણાવવું હોય તો વનસ્પતિ ૧:૧૦૦૦ના દરે વધે છે, જ્યારે કે ખાવા યોગ્ય પશુ-પક્ષીના દર ૧:૧૦થી વધુ નથી. કરોડોમાં ઉત્પન્ન થતાં કીડા-મકોડાનો કોઇ સંદર્ભ આપે તો આ વાત સભ્ય દુનિયાનો માણસ નહીં કરી શકે. વન અને વનસ્પતિની સરખામણીએ પશુ-પક્ષી જે ઝડપથી ઘટી રહ્યાં છે એને જોતાં માંસાહારીએ વિચાર કરવો પડશે કે એમની આવનાર કાલ કેટલી ભયાનક હશે? જંગલને જે ઝડપથી કુદરત મોટાં કરે છે એ ગતિ પશુ-પક્ષીને ઉત્પન્ન કરવામાં નથી થઇ શકતી. જો કોઇ કૃત્રિમ રીતે હાઇબ્રીડ પશુ-પક્ષીનું માંસ તૈયાર કરે તો પણ વૈજ્ઞાનિક તેમ જ પાકૃતિક રીતે અસંભવ છે. માટે ૨૧મી સદીનો માનવી જાગરૂક થઇને આ પ્રકારનું આંદોલન ચલાવી રહ્યો છે, જેનાથી દુનિયા શાકાહાર તરફ વળે. નવેમ્બરનો મહિનો વિશ્ર્વ શાકાહારી મહિનો મનાવવાની પરંપરા શરૂ છે. પહેલી નવેમ્બરના દિવસને ‘વિશ્ર્વ શાકાહારી દિવસ’ તરીકે ઊજવવામાં આવ્યો હતો. એ સિવાય ફાર્મ એનિમલ રાઇટ્સ આંદોલનમાં દર વર્ષે ૨૦મી માર્ચે મીટ આઉટ ડે મનાવવામાં આવે છે. અમેરિકામાં મીટલેસ સંડેનું ચલણ વધ્યું છે. એટલે કે રવિવારે ફક્ત શાકાહારી ભોજન.

અમુક લોકો એમ માની બેઠાં છે કે શાકાહારીનો ક્ટ્ટર રક્ષક ફક્ત ભારત જ છે. ભારતીય પરંપરા અને જ્ઞાનવિજ્ઞાન અગાઉથી જ સાત્વિક હોવાને કારણે માંસાહારથી દૂર રહ્યાં હતાં. ભારતના પ્રાચીન ધર્મોએ શાકાહારનો પ્રચાર કર્યો છે અને મનુષ્ય સમાજ માટે એને અત્યંત અનિવાર્ય ગણ્યો છે, પરંતુ એનો અર્થ એ નથી કે અન્ય દેશની સંસ્કૃતિઓમાં પણ આના પર વિચાર નથી થયો. ગ્રીકના વિશ્ર્વવિખ્યાત ગણિતશાસ્ત્રી તેમ જ દાર્શનિક પાયથાગોરસે ઇસાની છઠ્ઠી શતાબ્દી અગાઉ શાકાહારનો પ્રચાર-પ્રસાર કર્યો હતો. બેબીલોન અને ઇજિપ્તની પ્રાચીન સભ્યતામાં પણ શાકાહારની પ્રવૃત્તિ જોવામાં આવી છે. ઇસાથી ૩૨૦૦ વર્ષ પૂર્વે ઇજિપ્તમાં કેટલાય એવા ધાર્મિક સમૂહો હતા જે માંસાહાર નહોતા કરતા. અનેક પ્રાચીન ઇસાઇ સંત ક્લિમેન્ટ, એલેક્જેંડિયા અને જોન ક્રિસાસ્ટમ સંપૂર્ણપણે શાકાહારી હતા. રેવેંડ વિલિયમ કાર્વડે સન ૧૮૦૯માં ધ બાઇબલ ક્રિશ્ર્ચિયન ચર્ચની સ્થાપના ફક્ત શાકાહારના પ્રચાર-પ્રસાર માટે કરી હતી.

શાકાહાર ના તો કોઇ આંદોલન છે અને ના તો કોઇ વાદવિવાદ અથવા વિચારધારા. આ તો સહજ રીતે મનુષ્યે અપનાવેલ વૃત્તિ છે. માટે જ્યારથી માણસ આ ધરતી પર આવ્યો છે એણે પોતાના ઉદરપૂર્તિ માટે કુદરતની આ અમૂલ્ય ભેટનો ઉપયોગ કર્યો છે. એણે ખેતીને વિકસાવીને આ વિસ્તારને એટલો ધનધાન્ય બનાવ્યો કે ધરતીમાતા એના માટે અન્નદાતા બની ગઇ. માટે ભારતમાં નવો પાક આવતાંની સાથે અનેક તહેવારોને ઊજવવાની પરંપરા શરૂ થઇ છે. શાકાહારી પદાર્થ આ તહેવારોના સૂચક બન્યા છે. શાકાહાર માનવ સમાજના મોટા ભાગને પોતાની મુઠ્ઠીમાં દબાવીને બેઠો છે, માટે આપણે જોઇએ છીએ કે, વિશ્ર્વના ખૂણે ખૂણે એનું સામ્રાજ્ય છે. એને કારણે ખાનપાનની દુનિયામાં જે સહજતા, સરલતા અને સર્વમાન્યતા શાકાહારી પદાર્થોની છે એ બીજા કોઇની ન હોઇ શકે. ધર્મના આધારે બનેલા સમાજમાં ભલે માંસાહારનું ચલણ હોય, પરંતુ ઉસના તહેવાર અને શુભ અવસરે તો ફક્ત અને ફક્ત શાકાહારી પદાર્થોની જ બોલબાલા નજરે ચઢે છે. ઇસ્લામમાં ઇદનો તહેવાર હોય કે પછી પોતાના પ્રિયજનના મોત પછીના આદરાંજલિના કાર્યક્રમમાં આપણે જોઇએ છીએ કે ખીર અને ક્ષીરખૂરમાનું જ વર્ચસ્વ હોય છે. રમજાનના દરેક ઉપવાસનો અંત ખજૂર અથવા કોઇ અન્ય ફળ દ્વારા જ કરવામાં આવે છે, માંસથી નહીં. અજમેરના ખ્વાજા સાહેબની દરગાહમાં માનતામાં પકવાતી નાની અને મોટી દેગડો ફક્ત શાકાહારી પદાર્થની જ કેમ હોય છે? એશિયામાં જ્યારે સભ્યતા અવિકસિત હતી ત્યારે માણસ માંસાહારી બન્યો તો સાથે જ ધર્મો અને વિભિન્ન દર્શનોની ભૂમિ પણ એશિયા જ રહ્યું છે માટે એનું આ ભોજન કેટલું લાભકારક અને કેટલું હાનિકારક છે એનું ચિંતન પણ અહીંથી શરૂ થયું. માટે શાકાહારનો પ્રથમ સંદેશ એશિયાથી આખા વિશ્ર્વમાં ગૂંજ્યો અને સમયની સાથે દુનિયાના અન્ય મહાદ્વીપોમાં પહોંચ્યો.

સન ૨૦૧૦માં ચીનના વડા પ્રધાને પર્યાવરણ સુરક્ષાની દૃષ્ટિએ અઠવાડિયામાં એક દિવસ શાકાહારનું સૂત્ર આપ્યું. તાઇવાનમાં શાકાહારીઓની સંખ્યા લાખોમાં છે. સન ૨૦૦૬ પછી ચીનમાં પશુ સંરક્ષણ તેમ જ ક્રૂરતાની વિરુદ્ધ આંદોલન શરૂ થઇ ગયું. આ શતાબ્દીની પહેલી ડિસેમ્બરે રશિયન વેજિટેરિયન સોસાયટીએ પીટસબર્ગમાં પોતાની સ્થાપનાની શતાબ્દી મનાવી. ૧૯૮૮ પછી રશિયામાં ૧૦૮ શાકાહાર કલબની સ્થાપના થઇ છે. દર વર્ષે ૨૨થી ૨૮ જુલાઇ સુધી રશિયાનાં અનેક નગરોમાં આંતરરાષ્ટ્રીય વેજ ઉત્સવનું આયોજન ધામધૂમથી થાય છે. ન્યૂ ઝીલેન્ડમાં વેજિટેરિયન સોસાયટીની સ્થાપના ૧૯૪૩માં થઇ. રાજધાની ઑકલેન્ડમાં એમની પોતાની ઓનલાઇન શોપ પણ છે. અત્યાર સુધી ત્યાંની ભાષામાં એ લોકો શાકાહાર પર બે હજાર પુસ્તકો પ્રકાશિત કરી ચૂક્યા છે. ન્યૂ ઝીલેન્ડમાં રહેનારાને માવરીની ભાષામાં ઓક ગાય કહેવામાં આવે છે. ૧૯૦૮માં આંતરરાષ્ટ્રીય શાકાહાર યુનિયન(આઇવીવી)નો ઉદય થયો સન ૨૦૧૩માં આઇવીવી વર્લ્ડ વેજ ફેસ્ટિવલ મલેશિયામાં સમ્પન્ન થયો. દુનિયાનો દરેક પ્રગતિશીલ સમાજ પોતાને શાકાહારી ગણાવવામાં અભિમાન અનુભવે છે એ ભાવના જ આ આંદોલનની સફળતાનું સો ટકાનું પ્રમાણ છે.

Editorial - એક જ દેશમાં બે બંધારણ! દોષ આર્ટિકલ-૩૭૦માં છે

 

Editorial

એક જ દેશમાં બે બંધારણ! દોષ આર્ટિકલ-૩૭૦માં છે

જમ્મુ-કાશ્મીરને બંધારણના અનુચ્છેદ-૩૭૦ હેઠળ આપવામાં આવેલા વિશેષ દરજ્જાની જાહેર ચર્ચા કરવાનો સમય પાકી ગયો છે. એક જ દેશમાં બે બંધારણ ચાલે ખરા? આ વિષય પર ચર્ચા થવી જોઈએ, કારણ કે જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ભારતના કાયદા ચાલતા નથી અને તે માટે કોઈ ચર્ચા આટલા વર્ષમાં થઈ નથી.

અનુચ્છેદ-૩૭૦માં જે પરિસ્થિતિ હેઠળ જમ્મુ-કાશ્મીરને વિશેષ અધિકાર અપાયા હતા તે બાબત આજે સાવ અપ્રસ્તુત છે. સમય અને સંજોગો અનુસાર કાયદા-બંધારણ બદલવા જોઈએ. હાલના બંધારણમાં ઘણી બાબતો સમય બહારની છે. આવે વખતે હવે ૩૭૦ની જરૂર શું છે? વળી તે અનુચ્છેદ હેઠળ જમ્મુ-કાશ્મીરને જે બાબતોનું આરક્ષણ મળ્યું છે તેનાથી તો સમગ્ર કાશ્મીર મુખ્ય પ્રવાહમાં ભળી શકતું નથી.

વળી જે વિશેષાધિકાર મળ્યા તેનાથી માત્ર કાશ્મીરી રાજકારણીઓનાં ઘર ભરાયાં છે. તેમને પાકિસ્તાન પાસેથી પણ અઢળક નાણાં મળ્યાં છે. હજુ પણ તે પ્રક્રિયા ચાલુ છે. કાશ્મીરના અલગતાવાદી નેતાઓના પુત્ર-પુત્રી બેંગલોર-દિલ્હી-ભુવનેશ્ર્વર ખાતે અભ્યાસ કરે છે અને તેઓ સમગ્ર રાજ્યને બદનામ પણ કરી રહ્યા છે. જ્યારે પોતાનો મતલબ પૂરો ન થાય તો કાશ્મીરની પ્રજાને અન્યાયનાં ગાણાં શરૂ થઈ જાય છે.

હુર્રિયતના નેતાઓ અલગતાવાદી છે. તેમને બંધારણના અનુચ્છેદ-૩૭૦ હેઠળ તો ભારે સુવિધા થઈ ગઈ છે. કંઈક થાય તો ભારત અન્યાય કરે છે તેનો ગોકીરો બોલાવે છે!, પરંતુ તેઓ ભારત સરકારના કોઈ કરવેરા ભરે છે ખરા? આવકવેરો કે અન્ય કર ભરવામાં આવે છે? એક્સાઈઝ કે અન્ય વેરા કાશ્મીરમાં કોઈ ભરે છે ખરા?

જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ઈલેક્ટ્રિસીટીના બિલ કોઈ ભરતું નથી, ગેસ સિલિન્ડર તદ્દન રાહતના ભાવે પૂરાં પાડવામાં આવે છે, કેન્દ્ર સરકારને કરવેરાની કોઈ આવક થતી નથી- આ તમામનો સરવાળો એટલે જમ્મુ-કાશ્મીરની બરબાદી છે. ત્યાર બાદ સ્થાનિક યુવાનોને રાજકીય પક્ષો અને ખાસ કરીને હુર્રિયતના આગેવાનો બહેકાવી રહ્યા છે.

હુર્રિયતના નેતાઓ છેલ્લાં ૧૦-૧૫ વર્ષમાં અબજપતિ થઈ ગયા છે. તેમની પાસે આટલાં નાણાં ક્યાંથી આવ્યાં? જમ્મુ-કાશ્મીરમાં એવો કયો વેપાર-ઉદ્યોગ છે કે જેથી તેઓની પાસે અઢળક સંપતિ આવી ગઈ છે? આ બધા પાછળ અનુચ્છેદ-૩૭૦ની ઈજારાશાહી છે. બીજા કોઈને આવવા દેવા નથી અને તેમના હાથ નીચેથી જ પસાર થવું પડે છે. જેમાં લાંચ-રુશ્વત થકી જ પરવાનગી મળે છે.

શેખ અબ્દુલ્લા અને તેમના ત્યારબાદના વારસદારોએ જમ્મુ-કાશ્મીરને જે રીતે બેહાલ કર્યું છે તે જોતાં જાહેર ચર્ચાનો સમય પાકી ગયો છે, કારણ કે ૧૯૮૫થી કાશ્મીર ખીણમાં આતંકવાદની ઘટનામાં અંદાજે ૭૦ હજાર નાગરિકો-સુરક્ષા કર્મી અને લશ્કરના જવાનો, અધિકારીઓના મૃત્યુ થયાં છે, પરંતુ અબ્દુલ્લાઓને કોઈ જ વાંધો આવ્યો નથી. તેઓ શાસનમાં પણ છે- પૈસા બનાવે છે અને સુરક્ષા હેઠળ ફરી રહ્યા છે.

કાશ્મીર ખીણમાં હવે પૂરા ૫ હજાર હિન્દુ પંડિતો રહ્યા નથી. ત્યાં સુપ્રીમ કોર્ટની કોઈ "સીટ નીમવામાં આવી નથી તેમજ માનવ અધિકાર પંચ દ્વારા કોઈ તપાસ કરવામાં આવી નથી- આ સઘળું આર્ટિકલ-૩૭૦ના પાપને કારણે થયું છે. જ્યાં સુધી સમગ્ર ઈતિહાસ બહાર આવે નહીં ત્યાં સુધી આ ચર્ચા ચાલવી જોઈએ, કારણ કે હિન્દુ-મુસ્લિમ ભાગલા પાછળ આર્ટિકલ-૩૭૦ નો નોંધપાત્ર ફાળો છે.

કાશ્મીરી પંડિતોની અબજો રૂપિયાની પ્રોપર્ટી જમ્મુ-કાશ્મીરના લુચ્ચા રાજકારણીઓ હડપ કરી ગયા છે. આવા ચોર-ડાકુઓને આર્ટિકલ-૩૭૦ હેઠળ આરક્ષણ મળી રહ્યું છે. તેને નાબૂદ કરવાનો સમય ક્યારનોય પાકી ગયો છે. જમ્મુ-કાશ્મીરની લોકસભાની પાંચ બેઠકો પૈકી કોઈ બેઠક ભાજપને મળે નહીં તો પણ સત્યનો આગ્રહ રાખીને આર્ટિકલ ૩૭૦ નાબૂદ કરવાની વાતને આગળ કરવાની જરૂર છે.

જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પ્રતિ વર્ષ અબજો રૂપિયાનો ખર્ચ સુરક્ષા દળોની જાળવણી માટે થઈ રહ્યો છે. ત્રાસવાદ છતાં એક ઇંચ જમીન કોઈ મેળવી શક્યું નથી. ભારત કોઈ પણ સંજોગોમાં જમ્મુ-કાશ્મીર મુદ્દે નમતું જોખવાનું નથી, કારણ કે ૧૯૪૭માં ધર્મના નામે એક વખત ભાગલા પડી ગયા છે તે ભૂલનું પુનરાવર્તન ગમે તેવી પરિસ્થિતિમાં પણ હવે શક્ય બનવાનું નથી.

મુખ્ય પ્રવાહમાં ભળી જવું તે એક જ શ્રેષ્ઠ વિકલ્પ છે. જમ્મુ ક્ષેત્રનો વિકાસ માતા વૈષ્ણોદેવી જતાં યાત્રાળુઓને કારણે થયો છે. પ્રતિ વર્ષ બે કરોડ યાત્રાળુઓ ત્યાં દર્શન માટે જાય છે. તેમના હોટલ, લોજ, ખાવા-પીવા અને ટ્રાન્સપોર્ટ પાછળ થતો ખર્ચ એ સ્થાનિક પ્રજાને માટે આવક બની રહે છે. છતાં અલગતાવાદી તત્ત્વો આવું અર્થશાસ્ત્ર સમજવા તૈયાર નથી.

એક ધર્મમાંથી બીજા ધર્મનો સ્વીકાર કેવી સમસ્યા પેદા કરે છે તેનું ઉદાહરણ જમ્મુ-કાશ્મીર-આર્ટિકલ-૩૭૦ છે. કોઈ જ રાજકીય પક્ષ આવી સ્પષ્ટ વાત કહેવાની તૈયારી રાખતો નથી. જમ્મુ-કાશ્મીરમાં જો ધર્મ બદલાયો નહીં હોત તો પાકિસ્તાનના ટેકેદારની સંખ્યા કેટલી હોત? કાશ્મીર ખીણમાંથી હિન્દુ પ્રજાનો સફાયો કોણે કરી નાખ્યો? આર્ટિકલ-૩૭૦ સુધી તેના મૂળ નીકળે છે.

અનુચ્છેદ ૩૭૦ની નાબૂદીથી કોનો ગરાસ લૂંટાઇ જવાનો છે?

બંધારણના અનુચ્છેદ-૩૭૦ હેઠળ જમ્મુ-કાશ્મીરને મળેલો વિશેષ દરજ્જો અને તેના ઐતિહાસિક કારણ હવે ચર્ચામાં આવ્યાં છે. કૉંગ્રેસ પક્ષ ભલે ચર્ચાનો ઈનકાર કરે, પરંતુ પ્રચાર માધ્યમો, ટીવી, રાજકીય પક્ષો અને પ્રજાના વિવિધ વર્ગમાં તેની ચર્ચા શરૂ થઈ ચૂકી છે. ચર્ચાથી પલાયનવાદી મનોવૃત્તિ ધરાવનારા હવે ખુલ્લા પડી રહ્યા છે.

હેબતાઈ ગયેલું અબ્દુલ્લા કુટુંબ ભરબજારે લાળા ચાવી રહ્યું છે! તેમનો ગરાસ લૂંટાઈ ગયો હોય તેવું હાલનું વાતાવરણ જોવા મળી રહ્યું છે. પ્રજા આજે પ્રશ્ર્ન પૂછે છે કે શેષ ભારત અને જમ્મુ-કાશ્મીર બન્ને અલગ અલગ કેમ જોવામાં આવે છે. જમ્મુ-કાશ્મીર એ ભારતનો અવિભાજ્ય હિસ્સો છે અને તેનો ઠરાવ સંસદમાં કરવામાં આવ્યો છે, આવે વખતે હવે અબ્દુલ્લા કુટુંબ પીછેહઠ કેમ કરી રહ્યું છે?

૧૯૪૭ના ઓક્ટોબર-નવેમ્બરમાં પાકિસ્તાને જમ્મુ-કાશ્મીર હડપ કરી જવા જે આક્રમણ કર્યું હતું તે વખતની પરિસ્થિતિને આધીન ૧૯૫૦માં બંધારણમાં તે પ્રદેશને વિશેષ દરજ્જો આપવા નક્કી થયું હતું. કોઈ પણ બાબત કાયમી હોતી નથી. તેવી જ રીતે આવો દરજ્જો કાયમી નહોતો. ચોક્કસ સમય નક્કી કરવામાં આવ્યો નહોતો છતાં તેવી બાબત કાયમી હતી તેમ આજે કહેવું તે અસ્વીકાર્ય બને તેવું છે.

કૉંગ્રેસ પક્ષ જવાબ આપી શકશે કે રાજાઓના સાલિયાણા નાબૂદ કર્યા તે વખતે સરદાર પટેલે રજવાડાઓને આપેલા વચનનો ભંગ નહોતો થયો? આ પ્રશ્ર્નનો ઉત્તર આપવા કેમ કોઈ આગળ આવતું નથી? માહિતી અને પ્રસારણમંત્રી મનીષ તિવારી તે વખતે જનમ્યા પણ નહોતા. તેઓ જે રીતે ૩૭૦ બાબતે વાત કરી રહ્યા છે તેના ઈતિહાસ-ભૂગોળની તેમને કશી જ જાણકારી નથી.

જમ્મુ-કાશ્મીર પ્રદેશમાં ૧૦૦ વર્ષ અગાઉ ૪,૫૦૦ શિવ મંદિરો હોવાનું બ્રિટિશ સરકારના રેકોર્ડમાં નોંધાયું છે. આજે માત્ર ૨૦ જેટલાં મંદિર છે. આ તમામ મંદિરો કાં તો તોડી નાખવામાં આવ્યાં છે અથવા તો ત્યાં મસ્જિદ બની છે. આવી હકીકતનો સ્વીકાર કરતાં દંભી સેક્યુલારિસ્ટ કેમ ગભરાય છે? તેઓ તદ્દન ભળતી જ દલીલ કરી રહ્યા છે.

ખૈબરઘાટના રસ્તેથી આવેલાં યવન આક્રમણોનું સૌપ્રથમ ભોગ તો કાશ્મીર બનતું હતું. કુદરતી સંપત્તિ અને બુદ્ધિપ્રધાન આધ્યાત્મિકતા ધરાવતા કાશ્મીરી પંડિતોને કારણે તે પ્રદેશ વિશ્ર્વવિખ્યાત બન્યો હતો. કાશ્મીરના મહારાજા દર પૂનમે ખીણ વિસ્તારનાં પુષ્પો સૌરાષ્ટ્રના સાગરકાંઠે આવેલા સોમનાથ મંદિરમાં અર્પણ કરવા ખાસ ખેપિયા મોકલતા હોવાનું પણ ઈતિહાસમાં નોંધાયેલું છે.

આર્ય સંસ્કૃતિ સાથે જોડાયેલા કાશ્મીરમાં ધર્માંતરની પ્રક્રિયા છેલ્લાં ૧ હજાર વર્ષમાં થવા છતાં કેટલાક હજાર કાશ્મીરી પંડિતો બચી શક્યા હતા, પરંતુ આજે હવે તેઓ ટકી શકે તેવું રહ્યું નથી તેનું એકમાત્ર કારણ અનુચ્છેદ - ૩૭૦ છે જે કોઈ એક ચોક્કસ વર્ગને જ આરક્ષણ પૂરું પાડે છે. જમ્મુ-કાશ્મીરના લોકો પણ હવે તે વાતનો સ્વીકાર કરી રહ્યા છે.

કાશ્મીરી પંડિતો શિક્ષિત અને બુદ્ધિશાળી હોવાથી તેમનો વિદેશમાં પણ નોંધપાત્ર વસવાટ છે, તેઓ મૂડીરોકાણ કરીને રોજગારી વધારી શકવાની ક્ષમતા ધરાવે છે, પરંતુ અનુચ્છેદ-૩૭૦ નડતરરૂપ બને છે. તેમના ભાગીદાર તરીકે કોઈ ભારતીય આવી શકતો નથી. આવું વિશ્ર્વના કયા દેશમાં છે? કૉંગ્રેસ પક્ષના નેતૃત્વએે આ બાબતે સ્પષ્ટ અને તર્કબદ્ધ જવાબ આપવાની જરૂર છે.

મનીષ તિવારી અને કપિલ સિબ્બલ કે ફારૂખ અબ્દુલ્લા આ બાબતે જવાબ આપવાની ક્ષમતા ધરાવતા નથી. ભારતની પ્રજા એક જ પ્રશ્ર્ન પૂછે છે કે કરવેરાના પૈસા ભરનારા કરદાતાઓનાં નાણાંનો વ્યય કાશ્મીરમાં થાય છે તે માટે કોની જવાબદારી? ફારુખ અબ્દુલ્લા અને તેમના નજીકના કુટુંબીઓના હાથમાં અબજો રૂપિયાની પ્રોપર્ટી કઈ રીતે એકત્ર થઈ છે? તેઓ ભારતને તો એક પૈસાનો ટેક્સ ભરતા નથી.

ખાવું ભારતનું અને વફાદારી પાકિસ્તાન સાથે એ વાત હવે ચાલવાની નથી. ભારત જાગી ઊઠ્યું છે. પ્રજા અને યુવાનો જાગી ગયા છે. વિશેષ અધિકારને નામે બન્ને હાથમાં લાડવો માગનારા સીધી રીતે મુખ્ય પ્રવાહમાં ભળી જાય તે ખુદના હિતમાં છે. પાકિસ્તાન પણ હવે કંઈ કરી શકવાનું નથી. ત્રણ વાર યુદ્ધ કરવા છતાં પાકિસ્તાન કાશ્મીરને લઈ શક્યું નથી.

રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય પરિસ્થિતિ અને સંજોગો જોઈને નિર્ણય થવો જોઈએ કે હવે અનુચ્છેદ - ૩૭૦ની આવશ્યકતા છે ખરી? યુરોપમાં બે જર્મની એક થઈ ગયા - પ્રથમ અને બીજા વિશ્ર્વયુદ્ધના ઐતિહાસિક કારણ આજે ભૂતકાળ બની ગયાં છે તેવે વખતે હવે જમ્મુ-કાશ્મીરને વિશેષ દરજ્જો શા માટે અને કોના કલ્યાણ અર્થે છે?

જમ્મુ-કાશ્મીરની પ્રજા મુખ્ય પ્રવાહમાં ભળી જવા તૈયાર છે. ૭૦ ટકા લોકો રાજી છે - ૧૦ ટકા આડા ચાલે છે અને ૨૦ ટકા વાડ પર બેઠા છે. આવા ૧૦ ટકામાં અબ્દુલ્લા કુટુંબ અને તેમના મળતિયા છે, જે બાબત ૧૯૪૭માં બની હતી તે વર્ષ ૨૦૧૩માં સમય બહારની ગણાય - અનુચ્છેદ ૩૭૦નું પણ તેવું જ છે.

રાજીવ પંડિત - સ્ોક્યુલર જમાત બંધારણની ૩૭૦મી કલમ અંગ્ો ચર્ચા માટે પણ કેમ ત્ૌયાર નથી?

રાજીવ પંડિત

સ્ોક્યુલર જમાત બંધારણની ૩૭૦મી કલમ અંગ્ો ચર્ચા માટે પણ કેમ ત્ૌયાર નથી?

ભાજપના લોકસભાની ચૂંટણીના વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર નરેન્દ્ર મોદીએ રવિવારે જમ્મુમાં બંધારણની ૩૭૦મી કલમ અંગ્ો ચર્ચા કરવાની વાત કરી એ મામલે ધારણા પ્રમાણે જ ધમાધમી શરૂ થઈ ગઈ છે ન્ો કોંગ્રેસથી માંડી જમ્મુ અને કાશ્મીરને પોતાના બાપની પ્ોઢી જ સમજતા અબ્દુલ્લા પરિવારની ન્ોશનલ કોન્ફરન્સ સુધીનાં બધાં મોદી અન્ો ભાજપ પર ત્ાૂટી પડ્યાં છે. મોદીએ આ સભામાં એવું કહ્યું હતું કે ભાજપ બંધારણની કલમ ૩૭૦નાં તમામ પાસાં પર ચર્ચા કરવા માટે ત્ૌયાર છે અન્ો જો આ કલમ જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરનાં લોકો માટે ફાયદાકારક હોય તો ત્ોન્ો નાબ્ાૂદ કરવાની માગણી પડતી મૂકવા પણ ત્ૌયાર છે. મોદીએ આ કલમ હેઠળ કાશ્મીરી મહિલાઓન્ો પુરુષો જેટલા અધિકારો નથી મળતા ન્ો મહિલાઓ સાથે અન્યાય થાય છે ત્ોવો મુદ્દો પણ છેડેલો. 

મોદીએ પોતાનો મુદ્દો સ્પષ્ટ કરવા માટે જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરના મુખ્યમંત્રી ઓમર અબ્દુલ્લાનું ઉદાહરણ આપ્ોલું. અબ્દુલ્લા પરિવાર પોતાન્ો સુધારાવાદી અન્ો સ્ોક્યુલર ગણાવે છે પણ અંદરખાન્ો એકદમ કટ્ટરવાદી છે. ઓમર અબ્દુલ્લાની બહેન સારાના લગ્નના મામલે અબ્દુલ્લા પરંપરાનો એ દંભ છતો થઈ ગયેલો ન્ો એ લોકો કેટલા કટ્ટરવાદી છે ત્ો લોકો સામે આવી ગયેલું. અબ્દુલ્લા પરિવારમાં શેખ અબ્દુલ્લાના સમયથી જ પરંપરા ચાલી આવે છે કે ઘરના પુરુષો બિનમુસ્લિમ યુવતીઓન્ો પરણે અન્ો પછી ત્ોમન્ો ધર્માંતરણ કરાવીન્ો મુસ્લિમ બનાવે. શેખ અબ્દુલ્લા હોટેલિયર માઈકલ હેરી ન્ોડોની દીકરી અકબર જહાનન્ો પરણેલા. માઈકલે કાશ્મીરી યુવતી મીરજાન સાથે લગ્ન કરેલાં. ન્ોડો ધનવાન હતા ન્ો ભારત તથા યુરોપમાં ત્ોમની ફાઈવસ્ટાર હોટલોની ચેઈન હતી. ત્ોમની દીકરીએ પહેલાં લગ્ન કરમ શાહ સાથે કરેલાં. કોલકાતાના એક અખબારમાં એવા સમાચાર છપાયેલા કે કરમ શાહ વાસ્તવમાં બ્રિટિશ ઈન્ટેલિજન્સ ઓફિસર ટી.ઈ. લોરેન્સ છે. 

લોરેન્સ ઓફ અરેબિયા તરીકે આખી દુનિયામાં ખ્યાતનામ લોરેન્સ પર હોલીવૂડની ફિલ્મો બની છે. આ સમાચાર છપાયા પછી શાહ ગાયબ થઈ ગયા ન્ો જહાન સાથે ત્ોમના છૂટાછેડા થઈ ગયા. શેખ અબ્દુલ્લા સાથે ત્ોમનાં બીજાં લગ્ન હતાં. શેખે એ રીત્ો માલદાર ઘરની છોકરીન્ો પરણવાનું પસંદ કરેલું. ત્ોમના દીકરા ફારૂકે એ પરંપરાન્ો આગળ ધપાવી. ફારૂકે બ્રિટનની નર્સ મોલી સાથે લગ્ન કર્યાં છે. આ લગ્નથી ત્ોમન્ો ઓમર અને ત્રણ દીકરીઓ થઈ. ઓમરે એક લશ્કરી અધિકારીની દીકરી પાયલ નાથ સાથે લગ્ન કરેલાં. આ લગ્નથી ત્ોન્ો બ્ો દીકરા છે. ઓમરનું કોઈ ટીવી પત્રકાર સાથે લફરું ચાલતું હોવાથી પાયલથી ત્ો અલગ થયો છે. 

ફારૂકે ત્ોમની બ્ો મોટી દીકરીનાં લગ્ન મુસ્લિમ પરિવારમાં જ કર્યાં છે પણ સૌથી નાની દીકરી સારા સચિન પાયલોટના પ્રેમમાં પડી ત્ોમાં ભડકો થઈ ગયો. સચિન પાયલોટ હિન્દુ છે ત્ોથી ફારૂક અન્ો ઓમરે આ લગ્ન રોકવા બહુ ધમપછાડા કરેલા. જોકે કહેવત છે કે જેન્ો કોઈ ના પહોંચે ત્ોન્ો પ્ોટ પહોંચે. એ હિસાબ્ો સારા પણ માથાની મળી ન્ો ત્ોણે સચિન સાથે ભાગીન્ો લગ્ન કર્યાં. આ લગ્નના રિસ્ોપ્શનમાં આખા દેશના મોટા મોટા ન્ોતાઓ આવેલા પણ ફારૂક, ઓમર કે અબ્દુલ્લા પરિવારમાંથી બીજું કોઈ નહોતું આવ્યું. 

મોદીએ સારા અન્ો ઓમરની વાત કાઢેલી. બંધારણની ૩૭૦મી કલમ પ્રમાણે કોઈ ભારતીય કાશ્મીરી સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરે તો કાશ્મીરી સ્ત્રી કાશ્મીરની નાગરિકતા ગુમાવે. બીજી તરફ કાશ્મીરી પુરુષ દેશના બીજા ભાગની સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી શકે કે ભારતમાં ગમે ત્યાં મિલકત કે જમીન ખરીદી શકે. સારાએ સચિન સાથે લગ્ન કર્યાં છે એટલે ત્ોણે કાશ્મીરની નાગરિકતા ગુમાવી. હવે ત્ો કાશ્મીરમાં મિલકત પણ ના લઈ શકે કે રહી પણ ના શકે. કાશ્મીરમાં જન્મી અન્ો કાશ્મીરની જ હોવા છતાં માત્ર કાશ્મીર સિવાયના પ્રદેશના યુવક્ધો ત્ો પરણી ત્ોમાં ત્ોનો આ અધિકાર છિનવાઈ ગયો. મોદીએ આ જ વાત કરેલી પણ ત્ોના કારણે ઓમરન્ો મરચાં લાગી ગયાં. 

ઓમરે મોદી પાસ્ો ખોટી માહિતી છે અન્ો ત્ો જૂઠાણાં ચલાવે છે ત્ોવી ટ્વિટનો મારો ચલાવ્યો છે પણ ખરેખર હકીકત શું છે ત્ોનો ફોડ પાડ્યો નથી. ત્ોનો અર્થ શો થાય ત્ો કહેવાની જરૂર નથી. મોદીએ કહૃાું ત્ોના કરતાં અલગ હકીકત હોય તો ઓમર કંઈ કહે ન્ો ? એવી જ હાલત બીજા રાજકીય ન્ોતાઓની પણ છે. ત્ોમણે પણ કકળાટ કરી મૂક્યો છે કે મોદી બંધારણની ૩૭૦મી કલમ નાબ્ાૂદ કરાવવા માગ્ો છે ન્ો મોદીન્ો આ કલમ અંગ બોલવાનો કોઈ અધિકાર નથી. આ હઈસો હઈસોમાં જેડીયુના ન્ોતાઓ પણ જોડાયા છે ન્ો ત્ોમણે મોંમાથા વિના એવી ઝીંકાઝીંક શરૂ કરી દીધી છે કે બંધારણની કલમ ૩૭૦ અંગ્ો વાત કરીન્ો મોદીએ ત્ોમના કોમવાદી માનસન્ો છતું કરી દીધું છે. ઓત્તારી ભલી થાય. આ કલમ જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરન્ો લગતી છે ન્ો ત્ોન્ો કોમવાદ સાથે શું લેવાદેવા ? વાસ્તવમાં તો આ કકળાટ કરનારા લોકો જ કોમવાદી માનસિકતા ધરાવે છે ન્ો આ કલમના બહાન્ો મુસ્લિમોની સામે મુજરો કરવાનો કાર્યક્રમ ત્ોમણે શરૂ કરી દીધો છે. 

આ કકળાટ આપણા દેશમાં રાજકીય પક્ષોમાં બ્ોઠેલા લોકોની બુદ્ધિનું સ્તર શું છે અન્ો એ લોકો કોઈ પણ મુદ્દાન્ો રાષ્ટ્રહિતના દૃષ્ટિકોણથી નહીં પણ માત્ર ન્ો માત્ર મતબ્ોંકના દૃષ્ટિકોણથી જ જુએ છે ત્ોના પુરાવારૂપ છે. મોદીએ માત્ર ન્ો માત્ર આ કલમ પર ચર્ચા કરવાની વાત કરી છે ન્ો ત્ોમાં તો આભ ત્ાૂટી પડ્યું હોય ત્ોવો કકળાટ મચી ગયો. બંધારણની કલમ ૩૭૦ પહેલાંથી વિવાદાસ્પદ રહી છે ન્ો કોઈ વિવાદાસ્પદ બાબત અંગ્ો ચર્ચા પણ ના કરી શકાય એ કેવું? આ દેશમાં લોકશાહી છે ન્ો લોકશાહીમાં દેશ માટે શું ફાયદાકારક છે ન્ો શું ફાયદાકારક નથી ત્ોની ચર્ચા થવી જ જોઈએ. પણ સ્ોક્યુલારિઝમના ઠેકેદારોન્ો કલમ ૩૭૦ હેઠળ ચર્ચા થાય ત્ો પણ મંજૂર નથી. ત્ોનું કારણ ચર્ચા થાય તો આખા દેશન્ો અત્યાર લગી બંધારણની કલમ ૩૭૦ અંગ્ો જે કંઈ ત્ાૂત ચલાવાયું છે ત્ોની ખબર પડી જાય. બંધારણની કલમ ૩૭૦ આ દેશ માટે કઈ રીત્ો શરમજનક છે ન્ો આપણા સાવ પાણી વિનાના ન્ોતાઓએ કાશ્મીરના શેખ અબ્દુલ્લા ન્ો ત્ોમના જેવા પાકિસ્તાનના પીઠ્ઠુ ન્ોતાઓ સામેે કઈ રીત્ો અત્યાર લગી મુજરા કર્યા છે ત્ોની પોલ ખૂલી જાય એટલે એ લોકો ચર્ચા કરવા પણ ત્ૌયાર નથી. 

મોદીએ તો સાફ શબ્દોમાં કહૃાું છે કે આ કલમથી જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરની પ્રજાન્ો ફાયદો થયો હોય તો ભાજપ તો આ કલમ નાબ્ાૂદ કરવાની માગણી પણ પડતી મૂકવા ત્ૌયાર છે. જો બંઘારણની કલમ ૩૭૦ ખરેખર કાશ્મીરનાં લોકો માટે ફાયદાકારક હોય તો આ જમાત્ો શું ફાયદા થયા ત્ોની વાત પણ લોકો સામે મૂકવી જોઈએ કે ના મૂકવી જોઈએ ? પણ વાસ્તવમાં એવા કોઈ ફાયદા જ નથી. ફાયદો કોઈન્ો થયો હોય તો એ અબ્દુલ્લા પરિવારન્ો અન્ો ત્ોમના જેવા કાશ્મીરી પ્રજાના બની બ્ોઠેલા પ્રતિનિધિઓન્ો. એ લોકો ઐશ કરી છે ન્ો તગડા થયા છે. બીજો ફાયદો સ્ોક્યુલારિઝમના ઠેકેદારોન્ો થયો છે. આ દેશમાં પહેલેથી કાશ્મીરના મુદ્દાન્ો કોમવાદનો રંગ અપાયો છે અન્ો કાશ્મીરના મુદ્દાન્ો મુસ્લિમો સાથે જોડી દેવાયો છે. કાશ્મીરમાં દેશના બીજાં લોકોના પણ એટલા જ અધિકાર હોવા જોઈએ કે પછી કાશ્મીર માટે અલગ બંધારણ ન્ો એવી શરમજનક જોગવાઈઓ ના હોવી જોઈએ એવી વાત કોઈ પણ કરે એટલે આ જમાત ત્ાૂટી પડે ન્ો ત્ોન્ો મુસ્લિમ વિરોધી ચિતરી નાંખે. મુસ્લિમોના બની બ્ોઠેલા ન્ોતાઓ ત્ોમાં હાજિયો પ્ાૂરે ન્ો એ રીત્ો વરસો લગી ખેલ ચાલ્યો છે. 

હવે ભાજપ એ અંગ્ો ચર્ચાની વાત કરે છે એટલે ત્ોમના પ્ોટમાં ત્ોલ રેડાયું છે કે આ મામલે આપણી પોલ ના ખૂલી જાય. ત્ોમાં રઘવાયા થઈન્ો બધા સાગમટે કકળાટ કરવા મચી પડ્યા છે.

રાજીવ પંડિત - બંધારણની ૩૭૦મી કલમ

 

રાજીવ પંડિત

ભાજપના લોકસભાની ચૂંટણીના વડા પ્રધાનપદના ઉમેદવાર નરેન્દ્ર મોદીની રવિવારે જમ્મુમાં સભા થઈ ગઈ અન્ો આ સભામાં નરેન્દ્ર મોદીએ બંધારણની ૩૭૦મી કલમ અંગ્ો કરેલા નિવેદનના કારણે ઉગ્ર ચર્ચા છેડાઈ ગઈ છે. મોદીએ આ સભામાં એવુંં કહૃાું કે ભાજપ બંધારણની કલમ ૩૭૦ના તમામ પાસાં પર ચર્ચા કરવા માટે ત્ૌયાર છે ન્ો જો આ કલમ જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરના લોકો માટે ફાયદાકારક હોય તો ત્ોન્ો નાબ્ાૂદ કરવાની માગણી પડતી મૂકવા પણ ત્ૌયાર છે.

મોદીના આ નિવેદનના પગલે ટીવી ચેનલોમાં બ્ોઠેલા ચશ્મીશ ચચ્ચુઓ મચી પડ્યા છે ન્ો ત્ોમણે દેકારો મચાવી દીધો છે કે ભાજપ્ો જે રીત્ો સમાન સિવિલ કોડ અન્ો રામમંદિર જેવા ત્ોના આગવા મુદ્દા બાજુ પર મૂકી દીધા હતા તે જ રીત્ો હવે ત્ોણે મત માટે થઈન્ો બંધારણની ૩૭૦મી કલમનો મુદ્દો પણ અભરાઈ પર ચડાવી દેવાની ત્ૌયારી કરી લીધી છે. ત્ોમના મત્ો આ પહેલાં ભાજપના રાષ્ટ્રીય પ્રમુખ રાજનાથ સિંહે પણ આવી જ વાત કરેલી ન્ો હવે મોદી પણ આ જ વાત કરે છે ત્ો જોતાં લાગ્ો છે કે ભાજપ આ મામલે ઢીલોઢસ થઈ ગયો છે.

ભાજપ્ો ખરેખર બંધારણની ૩૭૦મી કલમના મુદ્દાન્ો અભરાઈ પર ચડાવી દેવાનો નિર્ણય કર્યો છે કે નહીં ત્ોની ચર્ચા કરતાં પહેલાં આ કલમ શું છે ત્ો સમજવું જરૂરી છે. બંધારણની ૩૭૦મી કલમ જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરન્ો સ્વાયત્તતા આપ્ો છે. આ સ્વાયત્તતાનો અર્થ એ કે આખા દેશમાં જે કાયદા ન્ો કાન્ાૂન લાગ્ો પડે ત્ો જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરમાં લાગુ ના પડે. જમ્મુ અન્ો કાશ્મીર માટે અલગ બંધારણ છે. આ બંધારણ ૧૯૫૪થી અમલમાં આવેલું ન્ો આ જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરમાં આપણું બંધારણ નહીં પણ આ બંધારણ લાગુ પડે છે.

આ ૩૭૦મી કલમનું પ્ાૂંછડુ કઈ રીત્ો ઘૂસી ગયું ત્ો પણ સમજવા જેવું છે. કાશ્મીરની સમસ્યા માટે આપણે ત્યાં બધા પાકિસ્તાનન્ો અન્ો મુસ્લિમ ન્ોતાઓન્ો જવાબદાર ગણે છે પણ વાસ્તવમાં આ સમસ્યા હિન્દુ રાજા હરિસિંહની દેન છે. દેશ આઝાદ થયો ત્યારે અંગ્રેજોએ બધાં રજવાડાંન્ો ભારત અથવા પાકિસ્તાનમાં ભળી જવાનો વિકલ્પ આપ્ોલો, જે રજવાડાં ભારત કે પાકિસ્તાનમાં ભળવા નહોતાં માગતાં ત્ોમેન આઝાદ રહેવાની પણ છૂટ અપાયેલી. પાકિસ્તાન મુસ્લિમો માટેનો દેશ હતો એ સંજોગોમાં હિન્દુ રાજાઓ ભારત તરફ ઢળે ત્ોવી અપ્ોક્ષા સૌન્ો હતી પણ રાજા હરિસિંહન્ો કાશ્મીરન્ો અલગ રાષ્ટ્ર બનાવવાના અભરખા હતા. ત્ોના કારણ ેત્ોમણે ભારત સાથે ભળવાની ના પાડી દીધી. ૧૫ ઓગસ્ટ ૧૯૪૭ના રોજ દેશના ભાગલા પડ્યા અન્ો ભારત આઝાદ થયો એ વખત્ો જમ્મુ અન્ો કાશ્મીર ભારતમાં નહોતું. રાજા હરિસિંહે એ વખત્ો જ ભારત સાથે ભળવાનો નિર્ણય લીધો હોત તો ઈતિહાસ જુદો હોત પણ હરિસિંહે આ દેશ સાથે ગદ્દારી કરી ત્ોના કારણે કાશ્મીરની મોંકાણ ઊભી થઈ. કાશ્મીર ભારત સાથે ના ભળ્યું ત્ોનો લાભ લઈન્ો પાકિસ્તાન્ો ત્ોના પર હુમલો કરી દીધો ન્ો રાજા હરિંસિંહે ઘાંઘા થઈન્ો સરદાર પટેલના પગ પકડ્યા એ બહુ જાણીતો ઈતિહાસ છે.

એ વખત્ો કાશ્મીરમાં શેખ અબ્દુલ્લા મોટા ન્ોતા મનાતા. અબ્દુલ્લા નેહરુનું પાપ છે ન્ો તકનો લાભ લઈ નેહરુએ ત્ોમન્ો કાશ્મીરની ગાદી પર બ્ોસાડી દીધા. અબ્દુલ્લા પણ હરિસિંહ જેવી જ માનસિકતા ધરાવતા હતા. ત્ોમન્ો પણ કાશ્મીરન્ો અલગ રાષ્ટ્ર બનાવીન્ો પોત્ો ત્ોના સર્વસત્તાધીશ બની રહે ત્ોવા જ અભરખા હતા પણ સરદાર પટેલના કારણે એ અભરખા પ્ાૂરા ના થયા. સરદાર પટેલે હરિસિંહ પાસ્ો ભારતમાં ભળવાનો કરાર કરાવી લીધો. એ વખતની સમયની નાજુકતાન્ો પારખીન્ો કાશ્મીરન્ો કામચલાઉ સ્વાયત્તતા પણ અપાઈ.

સરદાર પટેલ હતા ત્યાં લગી અબ્દુલ્લાની હિંમત નહોતી કે ત્ો માથું ઊંચકે પણ ૧૯૫૦માં સરદારના નિધન પછી અબ્દુલ્લાએ માથું ઊંચક્યું. એ પોતાની જાત પર આવી ગયા ન્ો ત્ોમણે કાશ્મીરન્ો આઝાદીનો ઝંડો ઉઠાવ્યો. નેહરુએ ત્ોમન્ો મનાવવા કોશિશ કરી જોઈ પણ અબ્દુલ્લા ગાંઠ્યા નહીં ત્ોના કારણે દેશમાં આક્રોશ વધતો જતો હતો એટલે છેવટે નેહરુએ અબ્દુલ્લાની સરકારન્ો બરતરફ કરીન્ો ત્ોમન્ો જેલમાં નાખી દીધા. નેહરુ દંભી સ્ોક્યુલર જમાતના હતા ત્ોથી આ બધાથી મુસ્લિમો નારાજ ના થઈ જાય એ ડરે ત્ોમણે કાશ્મીરન્ો સ્વાયત્તતા આપતી બંધારણની ૩૭૦મી કલમ ઉમેરાવી ન્ો ત્યારથી આ લઠ્ઠુ ઘૂસી ગયું.

આપણે ત્યાં સામાન્ય માન્યતા એવી છે કે બંધારણની કલમ ૩૭૦ હેઠળ દેશના બીજા ભાગના નાગરિકો જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરમાં જમીન કે મિલકત્ ના ખરીદી શકે. કાશ્મીરી નાગરિક્ધો જ એ હક છે. કોઈ ભારતીય કાશ્મીરી સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરે તો કાશ્મીરી સ્ત્રી કાશ્મીરની નાગરિકતા ગુમાવે. બીજી તરફ કાશ્મીરી પુરુષ દેશના બીજા ભાગની સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરી શકે કે ભારતમાં ગમે ત્યાં મિલકત કે જમીન ખરીદી શકે. આ જોગવાઈઓ બહુ ચર્ચાયેલી છે ત્ોથી લોકો ત્ો વિશે જાણે છે પણ વાસ્તવમાં આ કલમ હેઠળની મહત્ત્વની ન્ો આપણા માટે અત્યંત શરમજનક જોગવાઈ એ છે કે જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરની વિધાનસભા કાશ્મીરન્ો લગતી બાબતોમાં આ દેશની સંસદ કરતાં પણ ઉપર છે. આ કલમ હેઠળ સંરક્ષણ, વિદેશી બાબતો, નાણાં અન્ો કોમ્યુનિકેશન સિવાયની બાબતો સિવાય બીજી કોઈ પણ બાબતન્ો લગતા કાયદા કે જોગવાઈના અમલ માટે દેશની સંસદે જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરની વિધાનસભાની મંજૂરી લેવી પડે. કાશ્મીરની વિધાનસભા મંજૂરી ના આપ્ો તો આપણી સંસદે પસાર કરેલા કોઈ પણ કાયદાનો કે બીજી જોગવાઈનો અમલ ના થઈ શકે. ટૂંકમાં આ દેશની સંસદની કાશ્મીરમાં કોઈ કિંમત જ નથી. એ જ રીત્ો આપણન્ો બંધારણે જે મૂળભૂત અધિકારો આપ્યા છે ત્ો પણ કાશ્મીરમાં ના ચાલે. આ સિવાય કાશ્મીરના મુખ્યમંત્રીન્ો વડા પ્રધાન ગણવાના ન્ો એવાં કેટલાંય ત્ાૂત આ કલમમાં હતાં.

ન્ોહરુએ ત્ોમની જીંદગીમાં જે થોડાં ક સારાં ન્ો વખણાવા લાયક કામ કર્યાં ત્ોમાં એક કામ શેખ અબ્દુલ્લાન્ો જેલમાં ઠૂંસી દેવાનું હતું. ત્ોમનાં દીકરી ઈન્દિરા ગાંધીએ શેખન્ો બહાર કાઢ્યા ન્ો ત્ોમની સાથે ૧૯૭૪માં કરાર કર્યા ન્ો ત્ોના કારણે કાશ્મીરમાં ૩૭૦મી કલમના ખિલા ઠોકાઈ ગયા. ઈન્દિરાએ સાવ પતી ગયેલા શેખન્ો પાછા વાજત્ોગાજત્ો ગાદીએ બ્ોસાડેલા ન્ો ત્ોના કારણ કાશ્મીરમાં શેખના ખાનદાન એવુંં ચડી બ્ોઠું કે ખસતું જ નથી. ખેર, એ મુદ્દો અલગ છે. આપણે અત્યારે કલમ ૩૭૦ની જ વાત કરીએ.

એક દેશમાં બ્ો નાગરિકતા ન્ો એક દેશમાં બ્ો બંધારણ જેવાં ત્ાૂત આ દેશમાં જ ચાલી શકે. ભાજપ્ો બહુ ન્યાયી રીત્ો જ ત્ોની સામે જંગ છેડેલો. જે રીત્ો આ દેશના બધા નાગરિકો માટે સરખા નાગરિક કાયદા હોવા જોઈએ ત્ો રીત્ો બધા લોકો માટે બંધારણ સરખું જ હોવું જોઈએ. ભાજપ એ મામલે સાચો હતો ત્ોમાં કોઈ શક નથી.

મોદીએ જમ્મુમાં જે કહૃાું ત્ોનો અર્થ બીજા બધા ગમે ત્ો કાઢતા હોય પણ ભાજપ આ મુદ્દો અભરાઈ પર ચડાવી દેવા માગ્ો છે ત્ોવો અર્થ તો નથી જ થતો. મોદીએ બ્ો વાત સાફ શબ્દોમાં કહી છે. પહેલી વાત એ કે ભાજપ આ અંગ્ો ચર્ચા કરવા ત્ૌયાર છે ન્ો ચર્ચાનો અર્થ આ મુદ્દો પડતો મૂક્યો એવો નથી થતો પણ ભાજપ લોકો સામે દૃષ્ટિકોણ મૂકવા માગ્ો છે ત્ોવો થાય. આ મુદ્દો પડતો મૂકવાનો હોય તો ત્ોની સીધી જાહેરાત જ કરવાની હોય. ત્ોમાં ચર્ચા કરવાની ન્ો ફીફાં થોડાં ખાંડવાનાં હોય? બીજું એ કે જમ્મુ અન્ો કાશ્મીરન્ો ફાયદો થતો હોય તો ભાજપ આ કલમ નાબ્ાૂદ કરવાની માગણી પડતી મૂકવા ત્ૌયાર છે. અહીં પણ વાત સાફ છે. મોદીએ એવું કહૃાું જ નથી કે આ કલમથી કાશ્મીરન્ો ફાયદો થયો છે. એ સંજોગોમાં વિરોધ પડતો મૂકવાની વાત જ ક્યાં આવી?

આ મુદ્દો ભાજપની ઓળખ જેવો છે ન્ો ભાજપ ત્ોન્ો બાજુ પર મૂકી દે તો ભાજપ અને કૉંગ્રેસ વચ્ચે ફરક જ ના રહે. ભાજપના ન્ોતાઓ આ વાત ના સમજે એટલા ભોટ લાગ્ો છે?

મહેન્દ્ર પુનાતર - મોહ આંખમાં, ક્રોધ ચહેરા પર, પણ લોભને બહારથી ઓળખવો મુશ્કેલ

 

મહેન્દ્ર પુનાતર 

મોહ આંખમાં, ક્રોધ ચહેરા પર, પણ લોભને બહારથી ઓળખવો મુશ્કેલ

પરિગ્રહ એ અંદરના લોભની ઝલક છે. તમારી પાસે કેટલી વસ્તુ છે તેના કરતાં તમે તેનાથી કેટલા બંધાયેલા છો તેના પર પરિગ્રહનો આધાર છે. માત્ર વસ્તુઓ રાખવાથી કોઇ સંસારી બની જતું નથી અને માત્ર વસ્તુઓના ત્યાગથી કોઈ સાધુ બની જતું નથી. આ આંતરિક ઘટના છે. વસ્તુઓ પ્રત્યેની કેટલી મૂર્ચ્છા છે, કેટલો લગાવ છે, તેનું કેટલું બંધન છે, તેમાં કેટલો જીવ ચોંટી ગયો છે તેના પરથી સાધુ અને સંસારીનું માપ નીકળે છે. બધી વસ્તુઓનો ત્યાગ કર્યો હોય, પરંતુ મન તેમાં ભટકતું હોય, રસ લેતું હોય તો એ સાચો ત્યાગ નથી. માત્ર ધન, પદ અને પ્રતિષ્ઠાથી આપણે બંધાયેલા છીએ એવું નથી. નાની એવી નકામી ચીજ પણ આપણને બાંધી શકે છે. જે વસ્તુ પ્રત્યે મોહ ઊભો થાય અને તે હાથમાંથી છટકી જાય તો દુ:ખ થયા વગર રહેતું નથી. વસ્તુનું કોઇ મૂલ્ય નથી, પરંતુ આપણે તેમાં આપણો જીવ લગાવી દેતા હોઇએ છીએ એટલે નકામી ચીજ પણ આપણા આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની જાય છે. જેના પ્રત્યે મોહ ઊભો થયો તે હાથમાંથી છટકી જાય ત્યારે પારાવાર દુ:ખ થાય છે. જેમાં જીવ લગાવી દીધો છે એવી નકામી ચીજ પણ ગુમ થઇ જાય તો આપણને એમ લાગે છે કે આત્મા ખોવાઈ ગયો. ભલે પછી એ ચીજ કોડીની હોય પણ આપણી ઊંઘ હરામ કરી નાખે છે. કેટલાક માણસો અમુક ચોક્કસ ચીજો માટે ટેવાયેલા હોય છે તે વસ્તુઓ આમથી તેમ થાય, જલદીથી મળે નહીં ત્યારે પરેશાન થઈ જાય છે. એની અવેજીમાં બીજી કોઈ વસ્તુ ચાલે નહીં. માણસનું આ એક મોટું બંધન છે. મોહમાં અંધ બનીને પ્રેમીઓ પાગલ થઇ જાય છે. કોઇએ દગો દીધો, કોઈ બીજાને પ્રેમ કરે અથવા મળવાનો ઈનકાર કરે ત્યારે માણસની હાલત આવી બને છે. કેટલીક વખત આપણને એમ થાય કે આમાં મોહ પામવા જેવું છે શું? પણ આપણે તેની નજરથી જોવું પડે. મોહ થયો એટલે એ વસ્તુ છોડવી ગમશે નહીં. કોઈ પણ ચીજ કેવી છે તેનું મૂલ્ય શું છે એ મહત્ત્વનું નથી, પરંતુ તેમા મન લાગી જાય ત્યારે તે વસ્તુ મહત્ત્વની બની જાય છે. આ અંગે આપણી હાલત બાળક જેવી છે. બાળકનું નાનું એવું રમકડું તૂટી જાય અને તે રડી પડે છે એમ આપણે પણ મનગમતી કોઇ ચીજ આમથી તેમ થાય તો વિહવળ બની જઇએ છીએ. કોઇ પણ ચીજ આપણી પાસે હોય છે ત્યારે એટલી સુખદ હોતી નથી પણ ગુમ થઇ જાય ત્યારે ચેન પડતું નથી. ધન, પદ અને પ્રતિષ્ઠા જેની પાળ માણસ આંખો બંધ કરીને દોડી રહ્યો છે તે બાબત પણ ખોવાનો વારો આવે ત્યારે માણસને એમ લાગે છે કે સર્વસ્વ લૂંટાઈ ગયું. જે વસ્તુથી આપણે જેટલા બંધાયેલા હોઇએ તેટલું તે વસ્તુ જવાથી દુ:ખ થવાનું છે.

માણસ ધનનો, સંપત્તિનો સંગ્રહ કરતો રહે છે. બધું એકઠું થતું રહે છે પણ તેનો ઉપયોગ હોતો નથી. મોટા ભાગના માણસો જીવનમાં જેટલું કમાય છે, જેટલું ધન એકઠું કરે છે તેટલું વાપરી શકતા નથી. મોટા ભાગનું ધન અહીં ને અહીં રહી જાય છે અને માણસ ચાલ્યો જાય છે. માણસ ભય અને અસલામતીમાં જીવી રહ્યો છે એટલે તેને એમ લાગે છે કે, આ સુરક્ષા કવચ છે. તિજોરીમાં સોનાની ઈંટ પડી હોય તો તેનાથી કોઇ વધારાનું સુખ મળી જતું નથી. આટલું હોવા થતાં તે આનંદથી ઝૂમી ઊઠતો નથી, કારણ કે આટલાથી સંતોષ નથી. બીજી થોડી વધારે સોનાની ઈંટો ભેગી કરવાની છે. આનો કોઇ ઉપયોગ નથી. તે તિજોરીમાં પડી છે, પરંતુ આ સોનાની ઈંટ જો ચોરાઈ ગઈ તો માણસ છાતી કૂટી કૂટીને રોવા લાગે છે. તિજોરીમાં રહેલી આ ઈંટ સોનાની હોય કે પથ્થરની શું ફરક પડે છે. જિંદગીભર વજન જ ઊંચકી રાખવાનું હોય તો વજન સોનાનું હોય કે પથ્થરનું હોય બધું સરખું છે.

મહાવીરે કહ્યું છે કે વસ્તુઓ આપણાથી મૂલ્યવાન બની જાય તો તે મૂર્ચ્છા છે. રસ્કિને કહ્યું છે કે શ્રીમંત માણસ એ છે જે દાન કરી શકે છે. બીજાને આપી શકે છે. આનો અર્થ એ કે જેટલું આપણે છોડી શકીએ તેટલા આપણે શ્રીમંત. ધનના ઢગલા પડ્યા હોય પણ છૂટી ન શકે તો એ ખરા અર્થમાં શ્રીમંત નથી, પણ પોતાની પાસે ઓછું હોવા છતાં બીજાને તેમાંથી કાંઇક આપી શકે છે તે મનનો રાજા છે. પકડ એ ગરીબનું અને છોડવું એ માલકિયતનું લક્ષણ છે.

કેટલાક માણસો મનેકમને છોડતા હોય છે, દાન કરતા હોય છે પણ સાથે ગણતરી પણ રાખતા હોય છે કે મેં આટલું દાન કર્યું, આટલા પૈસા ધર્મ માટે વાપર્યા. આટલી સખાવત કરી. આવો ઢંઢેરો તેઓ પીટતા રહે છે. જે દાન યાદ રહે, જેની ગણતર કરાય એ સાચું દાન નથી. સાચો ત્યાગ નથી. એક બાજુ માણસ છોડે છે અને બીજી બાજુ પકડી રાખે છે. દાનમાંથી કેટલી નામના મળી, કેટલી પ્રસિદ્ધિ મળી તેનો વિચાર કરીને ગણતરીપૂર્વક જે ચાલી રહ્યો છે તે દાનવીર નહીં પણે વેપારી છે.

તૃષ્ણા અને લોભ ન કરવાનાં કામો કરાવે છે. લોભને થોભ હોતો નથી. બધું ઓછું લાગે છે. બધું મળી જાય તો પણ મન ભરાશે નહીં. લોભ છે ત્યાં અતૃપ્તિ. અવિશ્ર્વાસ અને શંકા છે. લોભી માણસોની દૃષ્ટિ લાભ તરફ હોય છે. તેમને કદી સંતોષ થતો નથી. તેમની આશા વણછીપી રહે છે. આજે નથી મળ્યું તે આવતી કાલે મળશે એવી લાલસા પાછળ તો દોડતો રહે છે. જીવનમાં ક્રોધને જીતવો સરળ છે. માણસ ચાહે તો કામ પર પણ વિજય મેળવી શકે છે, પરંતુ લોભ અને તૃષ્ણા પર વિજય મેળવવાનું એટલું આસાન નથી.

લોભનું સ્વરૂપ ઘણું સૂક્ષ્મ છે. પૈસેટકે માણસ લોભી હોય એ કળાઈ આવે છે, પરંતુ મનનો જે લોભ હોય છે એ કળાતો નથી. મોહ માણસની આંખમાં દેખાય, ક્રોધ ચહેરા પર જણાઈ આવે, પરંતુ લોભ જોઈ શકાતો નથી. તે છૂપા રુસ્તમ જેવો છે. લોભી માણસને ખુદને ખબર પડતી નથી કે પોતે લોભી છે. તે પોતાની જાતને ઉદાર સમજતો હોય છે. આવા માણસો લોકોનું દુ:ખ જોઈને જરા દ્રવી ઊઠે છે, પણ ખિસ્સામાં હાથ જતો નથી. કોઈનો હાથ લાંબો થાય, આપવાની ઈચ્છા જાગે પણ મન તેના માટે તૈયાર હોતું નથી. આવા માણસો પોતાના માટે ઉદાર બની શકતા નથી તો બીજાના માટે કેવી રીતે ઉદાર બની શકે? પ્રેમ, દયા, કરુણા, પહેલાં આપણા પોતાનામાં વહાવીએ. આ બધું આપણી પાસે હશે તો બીજા સુધી પહોંચશે.

માણસને જરૂરત કરતાં વધારે મળે ત્યારે તે ચિંતાનો બોજ બની જાય છે. જેટલું નિજાનંદ માટે વાપરી શકીએ, જેટલું સારા માર્ગે જાય અને જેનાથી સત્કાર્યો થાય તેટલું ધન આપણુ છે, બાકી બોજ છે. તે થેલામાં હોય કે ન હોય કશો ફરક પડતો નથી. આ અંગે ઓશોની એક દૃષ્ટાંત કથા પ્રેરક છે.

બે ફકીર એક જંગલમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતાં. વૃદ્ધ ગુરુ અને યુવાન શિષ્ય. યુવાન શિષ્યને આજે ખૂબ નવાઈ લાગતી હતી. તેણે ગુરુનું આવું વર્તન કદી જોયું નહોતું. ગુરુ વારંવાર પોતાના થેલામાં હાથ નાંખીને કાંઈક તપાસી લેતા હતાં. થોડી થોડી વારે થેલામાં જોઈ લેતા હતાં. તેમનો જીવ થેલામાં હતો.

શિષ્ય વિચારતો હતો કે થેલામાં એવું શું છે જે ગુરુને ચલિત કરી રહ્યું છે. ગુરુને આવા ચિંતિત તો કદી જોયા નથી. મામલો શું છે?

સાંજ પડવા લાગી. સૂર્ય ડૂબવા લાગ્યો. તેઓ એક કૂવા પર હાથ-મોઢું ધોવા, થોડો વિશ્રામ અને નાસ્તો કરવા રોકાયા. ગુરુ હાથમોઢું ધોવા માટે પાણી કાઢવા ગયા અને થેલો શિષ્યને આપ્યો અને કહ્યું જરા સંભાળીને રાખજે. આપણે જલ્દી નાસ્તો પતાવીને આગળ વધીએ. આ પ્રમાણે ગુરુએ કદી કહ્યું નહોતું. થેલાની ચિંતા પણ તેમણે ક્યારેય કરી નથી. થેલો એમ ને એમ રખડતો મૂકી દેતા હતા. આજે થેલા પ્રત્યે આટલા લગાવનું કારણ શું? શિષ્યની ઉત્સુકતા વધી. ગુરુ જ્યારે પાણી ભરી રહ્યા હતા ત્યારે શિષ્યે થેલામાં ડોકિયું કરી લીધું. થેલામાં સોનાની ઈંટ હતી. બધું રહસ્ય ઉઘાડું પડી ગયું. ગુરુને આ ઈંટ પરેશાન કરી રહી હતી. તેણે આ ઈંટને બહાર કાઢીને બાજુની ઝાડીમાં નાખી દીધી અને તેટલા વજનનો અને આકારનો એક પથ્થર પહેલાંની જેમ કપડામાં વીંટીને મૂકી દીધો.

ગુરુએ આવીને જલદીથી હાથ-મોઢું ધોયાં, નાસ્તો કર્યો અને વચ્ચે વચ્ચે થેલા પર નજર કરતા રહ્યાં.જેવું ભોજન પૂરું થયું કે જવા માટે નીકળ્યા અને ગુરુએ થેલો પોતાના હાથમાં લઈ લીધો અને બહારથી હાથ ફેરવી લીધો કે અંદર બધું સલામત છેને? પછી આગળ ચાલતા રહ્યા પણ ગુરુનો અજંપો ઓછો થતો નહોતો. ગુરુ વારંવાર કહેવા લાગ્યા રાત થવા આવી છે, દૂર કયાંય ગામમાં દીવો પણ ટમટમતો દેખાતો નથી. જંગલ છે. ચોર-લૂંટારાઓ આવી ચડે. ગમે તે દુર્ઘટના થઇ શકે છે. આપણે સલામત સ્થળે પહોંચી જવું જોઇએ. ગુરુ આમ બોલ્યા ત્યારે શિષ્ય હસી પડ્યો. ગુરુએ કહ્યું, ‘તું હસે છે શા માટે? અંધારી રાત છે અને મને ચિંતા થઈ રહી છે.’

શિષ્યે કહ્યું, ‘તમે નાહકની ચિંતા કરી રહ્યા છો. હવે ચિંતાનું કોઈ કારણ નથી. તમે નિશ્ર્ચિંત બની જાવ. રાત હવે અંધારી રહી નથી, કારણ કે તમારી ચિંતાને હું કૂવા પાસે ઝાડીમાં ફેંકીને આવ્યો છું.’

આ સાંભળને ગુરુએ ગભરાઇને થેલામાં હાથ નાખ્યો અને વીટેલું કપડું કાઢીને જોયું તો પથ્થર હતો. સોનાની ઈંટ ગાયબ હતી. એક ક્ષણ માટે આઘાત લાગ્યો. જાણે છાતી ધબકતી અટકી ગઈ, શ્ર્વાસ બંધ થઇ ગયો, પણ પછી બોધ થયો અને પોતાની ભૂલ સમજાઈ.

આપણે પણ જીવનમાં કેટલો વ્યર્થ બોજો ઊંચકીને ચાલી રહ્યા છીએ. આપણા થેલામાં પણ સોનું નથી, કથીર છે, એ બોધ થતો નથી. આંતરચક્ષુ ખૂલતાં નથી.