(ગયા અંકથી ચાલુ)
શેખ અબ્દુલ્લાનું પાત્ર પણ કાશ્મીરના ભાગ્યલલાટ પર લખાયેલું હતું. મહારાજા હરિસિંહ તો ભારતની સ્વતંત્રતાના પક્ષમાં હતા, પણ શેખ અબ્દુલ્લા નામનો આ માણસ ભારત સ્વતંત્ર થાય તે પહેલાં કાશ્મીરમાં સ્વતંત્રતાની લડત ચલાવતો હતો અને પં. જવાહરલાલ નહેરુ જે શેખ અબ્દુલ્લાને પોતાના ભાઈ’ કહેતા તે શેખ અબ્દુલ્લાને ટેકો આપતા હતા. ગાંધીજી અને નહેરુ કહે તેમ કોંગ્રેસ ચાલતી હતી. તેથી હરિસિંહે જમ્મુ-કાશ્મીર ભારતમાં વિલીન કરવામાં વાર લગાડી હોવાનું એક કારણ માનવામાં આવે છે.
હરિસિંહે શેખ અબ્દુલ્લાને તેમની વિદ્રોહી પ્રવૃત્તિ માટે જેલમાં પૂરી દીધા હતા. જૂન, ૧૯૪૬માં શેખ અબ્દુલ્લાને મુક્ત કરાવવા માટે નહેરુએ કાશ્મીર જવાનું નક્કી કર્યું. હવે એક તરફ કાશ્મીરને ભારતમાં લાવવા માટે વિચારણા ચાલતી હોય એ વખતે તેના મહારાજા હરિસિંહની વિરુદ્ધ જવું કેટલું વાજબી ગણાય? પરંતુ નહેરુ જેમનું નામ. ફ્રેન્ચ લેખક અને ઇતિહાસકાર ક્લાઉડે અર્પીએ લખ્યું છે: નહેરુ માટે કાશ્મીર આખા દેશ કરતાં અગત્યનું હતું. તેમના પર જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પ્રવેશવા પર પ્રતિબંધ હતો, પરંતુ તેઓ તેમ છતાં ત્યાં જવા માગતા હતા.
આપણે અગાઉ જોઈ ગયા છીએ કે જમ્મુ-કાશ્મીર રાજ્યને આટલું વિશાળ બનાવવાનું શ્રેય મહારાજા ગુલાબસિંહને અને પછી તેમના પુત્ર રણબીરસિંહને જાય છે. આ મામલો જૂનાગઢ કે હૈદરાબાદ જેવો નહોતો, તે નહેરુને સમજાયું નહીં. સરદાર પટેલ અને અન્ય સાથીઓએ નહેરુને કાશ્મીર ન જવા માટે સમજાવવા પ્રયાસ કર્યો કે બીજા તેના કરતાં પણ અગત્યના મામલા અહીં પડ્યા છે. તમે અહીં જ રહો.
કોંગ્રેસના નેતા દ્વારકાપ્રસાદ (ડી. પી.) મિશ્રાને પત્રમાં સરદાર પટેલે લખ્યું: તેમણે (નહેરુએ) તાજેતરમાં ઘણું બધું એવું કર્યું છે જેણે આપણને ભારે શરમમાં મૂક્યા છે. કાશ્મીરમાં તેમનાં પગલાં...લાગણીસભર પાગલપણાનાં છે. તે ઠીક કરવા આપણે ભારે પરિશ્રમ કરવો પડે છે...જોકે સ્વતંત્રતા માટે તેમના ઉત્સાહ અને જનૂન અભૂતપૂર્વ છે.
હરિસિંહ અને નહેરુ વચ્ચે જે અંટસ શેખ અબ્દુલ્લાને કારણે પડી ગઈ હતી એ અંટસ બાદમાં એટલી હદ સુધી આગળ વધી કે હરિસિંહને જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી નીકળવું પડ્યું હતું. જ્યારે આવો જ પ્રશ્ર્ન હૈદરાબાદનો હતો તો પણ હૈદરાબાદના નિઝામને ભારત સરકાર વર્ષે રૂ. એક કરોડ (આજે પણ એક કરોડની રકમ નાની નથી, તો એ વખતે તો કેટલી મોટી હશે?)નું સાલિયાણું અપાતું હતું! અહીં એ પણ નોંધવું જોઈએ કે શેખ અબ્દુલ્લા રઘુ રામ કૌલ નામના કાશ્મીરી પંડિતના વંશજ હતા. કૌલે ઈ.સ. ૧૭૨૨માં ઈસ્લામ અંગીકાર કરી લીધો હતો. આમ, એક રીતે જોઈએ તો ઈસ્લામ કે ખ્રિસ્તી વટાળ પ્રવૃત્તિના કારણે આપણને ઘણું નુકસાન ગયું છે. કાશ્મીર આપણા હાથમાંથી ચાલ્યું ગયું હોય તેમ વર્ષોથી આપણને લાગ્યા કરે છે. તેનું બીજું કારણ નહેરુની ભૂલભરેલી નીતિ પણ હતી. સપ્ટેમ્બર, ૧૯૪૭માં મહારાજા હરિસિંહ જમ્મુ-કાશ્મીરને ભારતમાં ભેળવવા તૈયાર હતા, પરંતુ નહેરુએ તેને નકારી દીધું, કારણ કે નહેરુ ઈચ્છતા હતા કે કાશ્મીરને ભારતમાં ભેળવવાનો યશ મહારાજા લઈ જાય તે ન ચાલે. તેનો યશ તેમને મળવો જોઈએ. કોઈ અગમ્ય કારણસર તેઓ શેખ અબ્દુલ્લાની તરફેણ કર્યા રાખતા હતા અને ઈચ્છતા હતા કે તેમને જેલમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે અને તેને રાજ્યના મુખ્ય પ્રધાન બનાવવામાં આવે. મહારાજા આ વાત સાથે સંમત નહોતા.
ઑક્ટોબર, ૧૯૪૭માં આદિવાસીઓને આગળ કરીને પાકિસ્તાને આક્રમણ કરી દીધું અને લૂંટફાટ, હત્યા અને બળાત્કારોનો ક્રૂર સિલસિલો ચાલ્યો. ૨૬ ઑક્ટોબરે તેઓ શ્રીનગરના સીમાડે પહોંચી ગયા. હરિસિંહ જમ્મુ-કાશ્મીરના રાજ્યને ભારતમાં ભેળવવા ફરી તૈયાર થઈ ગયા.
હવે આપણે ભૂલ એ પણ કરી હતી કે સ્વતંત્ર થયા પછી ગવર્નર જનરલ તરીકે માઉન્ટબેટનને (આપણે તેમને લોર્ડ કહેવાનું બંધ કરવું જોઈએ) રાખ્યા હતા. જ્યારે પાકિસ્તાનમાં મોહમ્મદ અલી ઝીણાએ આવું કંઈ કર્યું નહોતું. તેમણે બધું પોતાના હાથમાં જ રાખ્યું હતું.
પ્રેમશંકર ઝા નામના લેખકે કાશ્મીર ૧૯૪૭: રાઇવલ વર્ઝન્સ ઑફ હિસ્ટરી’ નામના પુસ્તકમાં કાશ્મીરના ઉકળતા પ્રશ્ર્ન અંગે ભારતના પ્રથમ ફિલ્ડ માર્શલ સામ માણેકશાનો ઇન્ટરવ્યૂ ટાંક્યો છે. માણેકશાએ કહ્યું કે પાકિસ્તાને આદિવાસીઓને આગળ ધરીને આક્રમણ કરી દીધું હતું. તેઓ લૂંટફાટ અને બળાત્કારો કરતા હતા. તેમણે મારી જ રેન્કના કર્નલ ડાઇક્સની હત્યા કરી દીધી હતી. મહારાજાની સેનામાં ૫૦ ટકા મુસ્લિમો હતા અને ૫૦ ટકા ડોગરા હતા. આ ૫૦ ટકા મુસ્લિમો એ વખતે પાકિસ્તાન તરફે ભળી ગયા હતા. ભારતની સેના એરપોર્ટ પર તૈયાર હતી, માત્ર આદેશની જ વાર હતી.
અત્રે એ પણ નોંધવું જોઈએ કે પાકિસ્તાનના આક્રમણે માત્ર હિન્દુઓને જ લક્ષ્ય બનાવ્યા નહોતા. સ્પેનની એક નન સિસ્ટર એમ. ટેરેસલિના જોઆક્વિના પણ બારામુલ્લામાં મારી ગઈ હતી.
આપણે ઘણી વાર કાશ્મીર પ્રશ્ર્નમાં મહારાજા હરિસિંહનો વાંક જોઈએ છીએ, પણ સામ માણેકશાએ પ્રેમશંકર ઝાને કહ્યું હતું તે જો વાંચીએ તો હરિસિંહ પર માન થાય. તેમણે પાકિસ્તાન સામે પોતે લડવાની તૈયારી બતાવી હતી. સામ માણેકશાની વાત આગળ વાંચો: મહારાજા એક રૂમમાંથી બીજા રૂમમાં દોડાદોડી કરતા હતા...મેં મારી જિંદગીમાં આટલાં બધાં ઘરેણાં ક્યારેય જોયાં નહોતાં. મહારાજાએ કહ્યું: સારું...જો ભારત મને મદદ નહીં કરે તો હું જઈશ અને મારી સેના સાથે લડીશ. મેં કહ્યું: તેનાથી તમારી સેનાનું મનોબળ વધશે, સર. છેવટે મહારાજા હરિસિંહે વિલિનીકરણના કાગળો પર સહી કરી દીધી. આ કાગળો સાથે (આઈએએસ અધિકારી) વી. પી. મેનન અને હું દિલ્હી પાછા ફર્યા.
દિલ્હી પર આવતાવેંત સંદેશો મળ્યો કે દાઢી કરી નાખો, રાત્રે ૯ વાગે કેબિનેટ બેઠક છે. માઉન્ટબેટનની અધ્યક્ષતામાં બેઠક મળી રહી હતી. બેઠકમાં નહેરુ, ગૃહ પ્રધાન સરદાર પટેલ, સંરક્ષણ મંત્રી સરદાર બલદેવસિંહ સહિત મંત્રીઓ હાજર હતા. માઉન્ટબેટને માણેકશા પાસે જમ્મુ-કાશ્મીરની સૈન્ય સ્થિતિ શું છે તેનો અહેવાલ પૂછ્યો, માણેકશાએ રિપોર્ટિંગ કર્યું અને કહ્યું કે જો સેના મોકલવામાં નહીં આવે તો આપણે શ્રીનગર ગુમાવી દઈશું.
હવે નહેરુની લુચ્ચાઈ કહો તો લુચ્ચાઈ, મૂર્ખતા કહો તો મૂર્ખતા કે પછી જે શબ્દોમાં તમારે આ કૃત્યને ફિટ બેસાડવું હોય તેમાં બેસાડી શકો, પણ તેઓ આવી ઇમર્જન્સી બેઠકમાં અને આવી સ્થિતિમાં પણ સંયુક્ત રાષ્ટ્રો, રશિયા, આફ્રિકા, ભગવાન વગેરે વિશે વાતો કરતા રહ્યા! છેવટે સરદાર પટેલે તેમનો પિત્તો ગુમાવ્યો. તેમણે કહ્યું, જવાહરલાલ, તમારે કાશ્મીર જોઈએ છે કે પછી તમે તેને જવા દેવા માગો છો? નહેરુએ કહ્યું: હા. મારે કાશ્મીર જોઈએ છે. તે પછી સરદાર પટેલે કહ્યું: તમારો આદેશ આપો. નહેરુ હજી કંઈ બોલે તે પહેલાં તો સરદારે સામ માણેકશા તરફ ફરીને કહી દીધું: તમને તમારા આદેશ મળી ગયા છે.
આ બનાવ બતાવે છે કે નહેરુ કટોકટીની સ્થિતિમાં કેટલા બોદા હતા. જો તેમને કાશ્મીર એટલું જ વહાલું હોત તો આ વખતે તેમણે આદેશ આપવામાં સહેજેય વાર ન લગાડી હોત કેમ કે સામ માણેકશા જ્યારે શ્રીનગરથી દિલ્હી આવવા રવાના થયા ત્યારે તેમને છોડવા માટે આવનાર અમુક લોકોમાં શેખ અબ્દુલ્લા પણ હતા. એટલે કે શેખ અબ્દુલ્લાને છોડાવવાનો પ્રશ્ર્ન રહ્યો નહોતો. નહેરુ શું એ નહોતા જાણતા કે લગ્ન હોય ત્યારે મરશિયાં ન ગવાય? કાશ્મીરનો સળગતો પ્રશ્ર્ન હોય, પાકિસ્તાને આક્રમણ કરી દીધું હોય ત્યારે સંયુક્ત રાષ્ટ્રો, રશિયા, આફ્રિકા, ભગવાન...આ બધી બાબતોને તડકે મૂકવાની હોય.
કાશ્મીરનો પ્રશ્ર્ન સંયુક્ત રાષ્ટ્રમાં લઈ જવાની ગેરમાર્ગે દોરતી અને બ્રિટન- અમેરિકાનાં હિતોને પોષતી સલાહ માઉન્ટબેટને જ નહેરુને આપી હતી. જે રીતે નહેરુ લાગણીથી શેખ અબ્દુલ્લા સાથે જોડાયેલા હતા તે જ રીતે તેઓ માઉન્ટબેટન સાથે પણ જોડાયેલા હતા. (ચર્ચાતી વાત મુજબ, તેમની પત્ની સાથે) ડિસેમ્બર, ૧૯૪૭માં માઉન્ટબેટને નહેરુને સંયુક્ત રાષ્ટ્રો માટે સમજાવી લીધા. એ વખતે સરદાર પટેલને હાંસિયા પર ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા. બધાં રજવાડાં તેમણે એક કરી દીધા હતા પણ કાશ્મીર પ્રશ્ર્ને તેમની અવગણના કરાઈ રહી હતી. તે જોઈને તેઓ રાજીનામું આપવા પણ તૈયાર થઈ ગયા હતા, પરંતુ કોઈએ (મોટા ભાગે ગાંધીજીએ) તેમને રાજીનામું ન આપવા મનાવી લીધા. સંયુક્ત રાષ્ટ્રોમાં ભારતના હિતની અવગણના કરાઈ રહી હતી અને કાશ્મીરમાં લોકમત માટેનો પ્રસ્તાવ કરી દેવાયો.
હવે ફરી ભૂતકાળ તરફ જઈએ અને શેખ અબ્દુલ્લાને જાણવાનો પ્રયાસ કરીએ.
અગાઉ કહ્યું તેમ, મહારાજા હરિસિંહના શાસનકાળ સામે શેખ અબ્દુલ્લાએ વિદ્રોહ કર્યો હતો અને ૧૯૩૨માં કાશ્મીર મુસ્લિમ કોન્ફરન્સ નામનો પક્ષ રચી દીધો હતો. આમ, શેખ અબ્દુલ્લાનું ધ્યેય માત્ર કાશ્મીરના મુસ્લિમો માટે જ સ્વતંત્રતાનું હતું અને તેમની સ્પષ્ટ ઈચ્છા કાશ્મીરમાં સત્તા મેળવવાની હતી. પક્ષના આ નામમાંથી સાંપ્રદાયિકતાની દુર્ગંધ આવતી હોવાથી તે નહીં ચાલે તેમ નહેરુને લાગતા તેમના કહેવાથી શેખ અબ્દલ્લાએ પક્ષનું નામ ૧૯૩૮માં બદલીને નેશનલ કોન્ફરન્સ કરી નાખ્યું હતું અને કેટલાક હિન્દુઓને પણ પક્ષમાં જોડ્યા હતા. શેખ અબ્દુલ્લા ૧૯૩૭માં નહેરુને પહેલી વાર મળ્યા હતા.
ભારતમાં આસામ, નાગાલેન્ડ, મેઘાલય, ત્રિપુરા, અરુણાચલ પ્રદેશ, સિક્કિમ, ગોવા જેવાં અનેક રાજ્યો પાછળથી ભળ્યાં. સિક્કિમમાં
પણ અમુક અંશે કાશ્મીર જેવી જ પરિસ્થિતિ હતી, પણ તેમ છતાં તેને યેનકેન પ્રકારેણ પહેલાં સંલગ્ન રાજ્ય’ તરીકે અને બાદમાં પૂર્ણ રાજ્ય તરીકે જોડવામાં આવ્યું. પરંતુ કાશ્મીર માટે અલગ જોગવાઈ કરતી કલમ ૩૭૦ આજ સુધી ચાલુ છે. એના મૂળમાં શેખ અબ્દુલ્લા હતા.
૨૭ ઑક્ટોબર, ૧૯૪૭ના રોજ શેખ અબ્દુલ્લાએ જે ભાષણ આપ્યું તેમાં કાશ્મીરને ભારત કે પાકિસ્તાનથી સ્વતંત્ર રાખવાની ગંધ આવતી હતી. તેમણે કહ્યું હતું: આપણે રાખમાંથી કાશ્મીરનો તાજ મેળવ્યો છે. આપણે ભારત સાથે રહીએ કે પાકિસ્તાન સાથે, તે અલગ વાત છે, આપણો મુખ્ય હેતુ સ્વતંત્રતા મેળવવાનો છે. આમ, શેખ અબ્દુલ્લાના શબ્દોમાં, તેમણે રાખમાંથી કાશ્મીરનો તાજ ઉઠાવ્યો અને કાશ્મીરને રાખમાં મેળવવા પ્રયાસ કરે રાખ્યા. જમ્મુ-કાશ્મીર’ પુસ્તકમાં નરેન્દ્ર સેહગલે લખ્યા મુજબ, જ્યારે ભારતીય સેના શ્રીનગર પાછું મેળવ્યા પછી, મીરપુર, કોટલી અને ભીમ્બાર તરફ આગે કૂચ કરતી હતી ત્યારે શેખ અબ્દુલ્લાએ તેને અટકાવી પરિણામ એ આવ્યું કે સેંકડો હિન્દુઓની ક્રૂર હત્યા થઈ. ભારતીય દળોના ચીફ કમાન્ડર જનરલ પરાંજપેએ આ બાબતે નહેરુનું ધ્યાન દોર્યું તો નહેરુએ જવાબ આપ્યો: શેખસાહેબ કહે તેમ કરો!
જ્યારે ભારતીય દળો પાકિસ્તાને પચાવી પાડેલા કાશ્મીરને છોડાવવા આગળ વધી રહ્યા હતા અને વિજયમાં કેટલાક કલાકોની જ વાર હતી ત્યારે નહેરુએ શેખ અબ્દુલ્લાના કહેવાથી એકતરફી રીતે યુદ્ધવિરામ ઘોષિત કરી દીધો! પરિણામે કાશ્મીરનો અમુક પ્રદેશ પાકિસ્તાનના કબજામાં જ રહી ગયો. જાણીતા લેખક ડો. ગૌરીનાથ રસ્તોગીએ લખ્યું છે કે શેખ અબ્દુલ્લાને જમ્મુ-કાશ્મીર-લદ્દાખની સુરક્ષાની ચિંતા નહોતી, તેમને તો માત્ર કાશ્મીરની જ પડી હતી.
એ વખતે શેખ અબ્દુલ્લાના હાડોહાડ મુસ્લિમ તરફી માનસથી ધૂંધવાયેલા મહારાજા હરિસિંહે ભારતના ગૃહ પ્રધાન સરદાર પટેલને પત્ર લખ્યો હતો: ભારતીય સેના હજુ પણ અમુક પ્રદેશો પાકિસ્તાનના કબજામાંથી છોડાવી શકી નથી...આ સંજોગોમાં મારી સ્થિતિ દયાજનક છે. મેં તો ભારતીય સંઘ (ભારત)ને પૂરેપૂરો સહયોગ આપ્યો છે... પણ જો આ પ્રદેશો પાકિસ્તાનને જ આપવાના હોય તો (જમ્મુ-કાશ્મીરના) ભારતમાં વિલિનીકરણનો કોઈ અર્થ રહેતો નથી. હું ભારતીય દળોનો કમાન્ડ મારા હાથમાં લેવા તૈયાર છું, કારણ કે તમારા જનરલો કદાચ આ દેશને (જમ્મુ-કાશ્મીરને) સારી રીતે નહીં જાણતા હોય, પરંતુ મારા માટે તો તે જાણીતો છે. જમ્મુ-કાશ્મીરના પહેલા મુખ્ય પ્રધાન ગણાતા મહેરચંદ મહાજને પણ સરદાર પટેલને પત્ર લખી મહારાજાના આક્રોશને વ્યક્ત કર્યો હતો. તેમાં તેમણે લખ્યું હતું કે શેખ અબ્દલ્લા હવે મહારાજાની આજ્ઞા જરીકેય પાળતા નથી...તેમનો (શેખનો) અભિગમ કોમવાદી છે. પણ વિધિની વક્રતા એ હતી કે આખા ભારતને એક કરનાર, ૬૨૫ નાનાંમોટાં રજવાડાંને ભારતમાં લાવી શકનાર સરદાર પટેલ કાશ્મીર બાબતે સંપૂર્ણ નિ:સહાય હતા!
જમ્મુ-કાશ્મીર ભારતમાં ભળ્યા પછી શેખ અબ્દુલ્લા રાજ્યના મુખ્ય પ્રધાન નહીં, વઝીર-એ-આઝમ (વડા પ્રધાન) બની ગયા. કાશ્મીરમાં ભારતનું બંધારણ લાગુ પડતું નહોતું. રાજ્યનો ધ્વજ તીરંગો નહોતો, પરંતુ નેશનલ કોન્ફરન્સનો ધ્વજ હતો! (હમણાં મુફ્તી મોહમ્મદ સઈદ કાશ્મીરના મુખ્ય પ્રધાન બન્યા ત્યારે પણ બે ધ્વજ જોવામાં આવ્યા હશે. બોલો, બીજા કોઈ રાજ્યમાં આવું બની શકે?) સરદાર પોતે પણ આ સમસ્યા બાબતે કંઈ કરી શક્યા નહીં તો પછી તેમના મૃત્યુ પછી તો કોઈ સરદાર જેવું પાક્યું જ નથી. કાશ્મીરની સમસ્યાને કોણ ઉકેલશે?
(ક્રમશ:)
10-05-2015
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=161983
કલમ ૩૭૦ શેખ અબ્દુલ્લા અને જવાહરલાલ નહેરુની સંતલસથી ઘડાઈ હતી. નહેરુએ સરદાર પટેલને કાશ્મીર મામલે પહેલેથી દૂર જ રાખ્યા હતા. એ તો ગયા અંકે આપણે જોયું તેમ સરદાર પટેલે ભારતીય સેના મોકલવાના આદેશ નહેરુ પાસેથી લેવડાવ્યા (લેવડાવ્યા શબ્દ પર ધ્યાન આપવા જેવું છે) નહીં તો શ્રીનગર આપણે ગુમાવી બેઠા હોત. નહેરુએ જોકે કહ્યું હતું કે કલમ ૩૭૦ એ કામચલાઉ જોગવાઈ છે, પરંતુ દલિતોને અનામતની જેમ કલમ ૩૭૦ની કામચલાઉ જોગવાઈ પણ કાયમી બની ગઈ.
બંધારણના ઘડવૈયા ડૉ. બી. આર. આંબેડકર પણ કલમ ૩૭૦ની વિરુદ્ધ હતા. તેમણે શેખ અબ્દુલ્લાને કહેલું: તમે ઈચ્છો છો કે ભારત તમારી સરહદોની રક્ષા કરે, તમારા વિસ્તારમાં રસ્તાઓ બાંધે, તમને અનાજ પૂરું પાડે, અને કાશ્મીરને ભારતમાં સમાન દરજ્જો મળે. પરંતુ ભારતની સરકારને મર્યાદિત સત્તાઓ હશે અને ભારતના લોકોને જમ્મુ-કાશ્મીરમાં કોઈ અધિકાર નહીં હોય. આ (કલમની) દરખાસ્તને મંજૂરી આપવી એ ભારતનાં હિતો સામે વિશ્ર્વાસઘાત જેવું હશે અને કાયદા પ્રધાન તરીકે હું ક્યારેય તેમ નહીં કરું.
આથી નહેરુ ગોપાલસ્વામી અયંગરને લઈ આવ્યા. આ અયંગર થનજવુર બ્રાહ્મણ હતા, આઝાદી પછી પ્રથમ કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળમાં ખાતા વિનાના પ્રધાન હતા! જમ્મુ-કાશ્મીરના મહારાજા હરિસિંહના પૂર્વ દીવાન હતા. કલમ ૩૭૦નો મુસદ્દો ઘડવામાં અયંગરની પણ મહત્ત્વની ભૂમિકા રહી છે. સરદાર પટેલે જ્યારે આ અંગે વિરોધ કર્યો ત્યારે ૨૭ ડિસેમ્બર, ૧૯૪૭ના રોજ નહેરુનો જવાબ આવો હતો:
...અયંગરને કાશ્મીરની બાબતમાં મદદ કરવા વિશેષરૂપે કહેવાયું છે....મને ખરેખર ખબર નથી કે રાજ્યોનું મંત્રાલય (એટલે કે સરદાર પટેલનું મંત્રાલય) આમાં ક્યાં ચિત્રમાં આવે છે, સિવાય કે જે પગલાં લેવાય તેની તેને જાણ કરવાની હોય. આ બધું મારા કહેવાથી થાય છે અને હું જે બાબતમાં મારી જાતને જવાબદાર સમજતો હોઉં તે બાબત સ્વેચ્છાએ છોડવા હું દરખાસ્ત કરતો નથી. આનો અર્થ એ થયો કે કલમ ૩૭૦થી માંડીને કાશ્મીરમાં જે કંઈ થયું તે નહેરુએ પોતાની મનમરજીથી, શેખ અબ્દુલ્લા જેટલું પાણી પીવડાવે તેટલું પીને કર્યું હતું અને એટલે જ કાશ્મીરની જે કંઈ પરિસ્થિતિ સર્જાઈ તે માટે એક માત્ર જવાબદાર હોય તો તે નિ:શંક ભારતના પ્રથમ વડા પ્રધાન અને કોંગ્રેસના નેતા જવાહરલાલ નહેરુ જ ગણાય. જોકે, સરદાર પટેલના અવસાન બાદ નહેરુએ બદમાશી કરી આ જવાબદારી સરદારના નામે નાખવાની, સત્તાવાર વાયડાઈ કરી હતી.
એ વાત પણ સત્ય છે કે જ્યારે કલમ ૩૭૦ને મંજૂર કરાવવાની વાત આવી ત્યારે નહેરુ અમેરિકામાં સંસદ (કોંગ્રેસ)ને સંબોધી રહ્યા હતા. એટલે તેમણે કલમ મંજૂરીની ખો સરદાર પટેલને આપી દીધી! તેમણે નીચી મૂંડી કરીને સરદારને વિનંતી કરી કે આ કલમ મંજૂર કરાવી લો. સરદારે પણ શિસ્તબદ્ધ સિપાહીની જેમ આ કાર્ય કરી બતાવ્યું. જ્યારે અયંગરે કોંગ્રેસ સંસદીય પક્ષમાં કલમ ૩૭૦નો મુસદ્દો વાંચ્યો ત્યારે કોંગ્રેસીઓએ તેનો ઉગ્ર વિરોધ કર્યો હતો! સરદારે આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધો અને કાશ્મીરની સ્થિતિનો હવાલો આપીને બંધારણ સભા અને કોંગ્રેસ કારોબારીના સભ્યોને મનાવી લીધા. જોકે ‘માય રેમિનિસન્સ’ પુસ્તક લખનાર વી. શંકર (તેઓ તે વખતે ગૃહ મંત્રાલયના ખાનગી સચિવ હતા)ને સરદાર પટેલે કહ્યું હતું : વો (જવાહરલાલ) રોયેગા. પરંતુ નહેરુ કેટલા લુચ્ચા હતા તે જુઓ. જે સરદારે તેમને કલમ ૩૭૦ મંજૂર કરાવી આપી તેમના નામે જ આ કૃત્ય પાછળથી ચડાવી દીધું! ભાજપના નેતા એલ. કે. અડવાણીએ સંસદના રેકોર્ડનો આધાર આપીને લખ્યું છે કે ૨૪ જુલાઈ, ૧૯૫૨ના રોજ, જ્યારે સરદાર હવે હયાત નહોતા ત્યારે લોકસભામાં કલમ ૩૭૦નો બચાવ કરતાં નહેરુએ જે વાતો કહી તેમાં અન્ય વાતો ઉપરાંત એક વાત આ હતી કે આ કલમ સરદાર પટેલનું યોગદાન છે! બોલો, આનાથી મોટું જૂઠાણું બીજું કયું હોઈ શકે?
હવે આ કલમ ૩૭૦મી કેવી છે? બંધારણના ભાગ ૨૧માં આ કલમ આપેલી છે. આ કલમને નાબૂદ કરવી હોય તો રાષ્ટ્રપતિ તેને નાબૂદ કરી શકે, પરંતુ તે માટે પણ જમ્મુ-કાશ્મીર વિધાનસભાની મંજૂરી જોઈએ! તેમ તેનો ત્રીજો પેટા નિયમ (ક્લોઝ) કહે છે. ત્યાંની સરકાર જ અલગતાવાદીઓ તરફી ચૂંટાઈ આવે છે ત્યારે તે પોતાની સ્વાયત્તતા શા માટે ગુમાવવા તૈયાર થાય? જો કોંગ્રેસ કે ભાજપ જેવા પક્ષની સરકાર આવે તો જ આ શક્ય બને. કોંગ્રેસ શરૂઆતમાં કલમની વિરુદ્ધ હતી પણ સરદારે સમજાવી દીધા પછીથી તેણે વિરોધ છોડી દીધો! આથી કલમને દૂર કરવા માટે એકલા ભાજપની સરકાર ત્યાં બને તો જ આ થાય, જે હાલની પળે શક્ય લાગતું નથી.
કલમ ૩૭૦ મુજબ, ભારતીય સંસદ જે કાયદાઓ ઘડે તેને જો જમ્મુ-કાશ્મીરની સરકાર મંજૂરી ન આપે તો તે આ રાજ્યમાં લાગુ ન થઈ શકે. આનો સીધો સાદો અર્થ એ કે તે કેન્દ્ર સરકારને પણ ઉપરવટ જઈ શકે. આમ તો આપણે ત્યાં સમવાયી (ફેડરલ) બંધારણ છે, પરંતુ આપણા દેશમાં કેટલીક મહત્ત્વની બાબતમાં રાજ્ય કરતાં કેન્દ્ર જ સર્વોપરી મનાયું છે. અને એ જરૂરી પણ છે. પરંતુ કાશ્મીર બાબતે કમનસીબે આવું નથી. કલમ ૩૭૦ મુજબ, કાશ્મીરનું બંધારણ અલગ, તેનો ધ્વજ અલગ અને બેવડું નાગરિકત્વ છે. ભારતીય નાગરિકોને જે મૂળભૂત અધિકારો મળેલા છે તે કરતાં જમ્મુ-કાશ્મીરના નાગરિકોના મૂળભૂત અધિકારો અલગ છે. માનો કે ભારત સામે યુદ્ધ છેડાય કે કાશ્મીરમાં ગંભીર કટોકટી સર્જાય તો પણ રાષ્ટ્રપતિ જેમ દેશનાં અન્ય રાજ્યોની સરકારને બરખાસ્ત કરી શકે તેમ કાશ્મીરની સરકારને બરખાસ્ત કરી શકતા નથી. જોકે એનો રસ્તો કાઢવામાં આવ્યો છે. રાજ્યના બંધારણની કલમ ૯૨ મુજબ, રાજ્યપાલનું શાસન લાગુ કરી શકાય છે અને આ છટકબારી દ્વારા ત્યાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરાયું છે. આ ઉપરાંત, કેન્દ્રના કાયદાઓ, વેરા વગેરે કાશ્મીરમાં લાગુ પડતા નથી.
જોકે, વિદ્વાન અને જમ્મુની યુનિવર્સિટીના પૂર્વ કુલપતિ અમિતાભ મટ્ટુ અનુસાર, કલમ ૩૭૦ તેના મૂળ રૂપમાં રહી જ નથી. બંધારણ સભામાં જે સ્વાયત્તતાની કલ્પના કરવામાં આવી હતી તે નથી. એક લેખમાં તેમણે લખ્યું છે કે શ્રેણીબદ્ધ રાષ્ટ્રપતિ આદેશોના કારણે ૩૭૦મી કલમ આમ તો ઘણા અંશે નાબૂદ થઈ ચૂકી છે. ૧૯૫૨ પછીના શ્રેણીબદ્ધ રાષ્ટ્રપતિ આદેશોના કારણે કેન્દ્રીય કાયદાઓ કાશ્મીરમાં પણ લાગુ થઈ શકે છે. જે તફાવત છે તે ત્યાંના કાયમી રહેવાસીઓ અને તેના અધિકાર, આંતરિક અશાંતિના આધારે ત્યાં રાજ્ય સરકારની મંજૂરી વગર કટોકટી લાગુ કરી શકાતી નથી, રાજ્ય વિધાનસભાની મંજૂરી વગર તેના નામ અને સરહદોમાં ફેરફાર કરી શકાતા નથી. ત્યાંની સ્ત્રીઓને સંપત્તિના અધિકાર નથી.
કલમ ૩૭૦ જેવી બીજી કલમો પણ કેટલાંક રાજ્યો માટે લાવવામાં આવી હતી (દા.ત. ૩૭૧-એ નાગાલેન્ડ માટેની વિશેષ જોગવાઈ છે), પરંતુ આ કલમ એટલા માટે અલગ પડે છે કે તે આજે પણ ચાલુ રહી છે જ્યારે ૩૭૧-એથી લઈને ૩૭૧-આઈ લગભગ નાબૂદ
જેવી છે.
હજુ કલમ ૩૭૦મી ઓછી પડતી હોય તેમ ઈ.સ. ૧૯૫૨માં નહેરુ અને શેખ અબ્દુલ્લાએ એક બીજી સમજૂતી કરી જેને ૧૯૫૨ની દિલ્હી સમજૂતી અથવા એગ્રીમેન્ટ તરીકે ઓળખાય છે. આ સમજૂતી કેવી હતી? ૧. તમામ રાજ્યો માટે કાયદો રચવાની વિશિષ્ટ સત્તાઓ કેન્દ્ર પાસે હોય, પણ કાશ્મીર બાબતમાં તેમ નહીં હોય. ૨. કાશ્મીરના લોકો ભારતના નાગરિક તો ગણાશે, પરંતુ તેમને વિશેષ અધિકારો અને વિશેષાધિકારો (પ્રિવિલેજ) આપવા તે રાજ્યનો વિષય ગણાશે. ૩. જમીન સુધારા માટે કાશ્મીરમાં મૂળભૂત અધિકારો લાગુ નહીં પડે. ૪. રાજ્યમાં બોર્ડ ઑફ જ્યુડિશિયલ ઍડ્વાઇઝર હતું તેથી સુપ્રીમ કોર્ટ પાસે માત્ર એપેલેટ જ્યુરિસ્ડિક્શન જ રહશે. ૫. અન્ય રાજ્યોની સરકારને બરતરફ કરવી હોય તો ૩૫૬મી કલમ લાગુ કરી શકાય, પણ કાશ્મીરમાં નહીં.
એ વખતે નહેરુ સર્વસત્તાધીશ જેવા હતા એટલે તેમની સામે કોઈ થાય તેમ નહોતું. જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પણ શેખ અબ્દુલ્લાનો ડંકો વાગતો હતો. આવામાં રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘની પ્રેરણાથી ‘પ્રજા પરિષદ’ નામનો પક્ષ રચાયો અને તેણે કલમ ૩૭૦ તેમ જ શેખ અબ્દુલ્લાની હિન્દુ વિરોધી માનસિકતાનો વિરોધ શરૂ કર્યો. આ પક્ષે નવેમ્બર ૧૯૫૨થી સત્યાગ્રહ શરૂ કર્યો. આ તરફ ૧૯૫૦માં ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેની દિલ્હી સંધિના વિરોધમાં નહેરુ સરકારમાં ઉદ્યોગ પ્રધાન અને હિન્દુવાદી ડૉ. શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીએ રાજીનામું આપી દીધું હતું. તેમણે ભારતીય જનસંઘ નામના હિન્દુવાદી પક્ષની સ્થાપના કરી હતી. હવે તેઓ પણ શેખ અબ્દુલ્લાના વિરોધમાં જોડાયા હતા. ૧૯૫૩માં અસહકારની ચળવળ શરૂ થઈ. એ વખતે સત્યાગ્રહીઓ પર તડાપીટ બોલાવવામાં અબ્દુલ્લા સરકારે કોઈ માનવતા રાખી નહોતી. પોલીસ ગોળીબારમાં અનેકોનાં મોત થયાં. સત્યાગ્રહીઓના ઘરે જઈ પોલીસ તેમને મારતી. જેલમાં પુરાયેલા સત્યાગ્રહીઓ પર અનેક પ્રકારના અત્યાચાર થતાં. આ અત્યાચારો સામે પ્રજા પરિષદના નેતાઓ દિલ્હીમાં તમામ રાજકીય પક્ષો, સાંસદો અને મીડિયાને મળ્યા અને તેમને કાશ્મીરની સ્થિતિની જાણ કરી. પરંતુ નહેરુએ તેમને મળવાની ના પાડી દીધી. જોકે જમ્મુની બે મહિલા નેતાઓ શક્તિ શર્મા અને સુશીલા માંગી, વિજયા લક્ષ્મી પંડિત, ઈન્દિરા ગાંધી, ડૉ. શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીને મળ્યાં અને પરિસ્થિતિથી તેમને અવગત કર્યાં. છેવટે સાંસદોની બેઠક મળી અને તેમના આગ્રહથી નહેરુ આ નેતાઓને મળવા તૈયાર થયા. જોકે તે પછી પણ તેમણે આ ક્રૂરતા અને અત્યાચાર અટકાવવા કોઈ પગલાં ન લીધાં.
હવે આ તરફ, શેખ અબ્દુલ્લાએ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં એવો કાયદો કે નિયમ, જે કહો તે, કર્યો હતો કે ભારતના (એટલે કે કાશ્મીર સિવાયના રાજ્યના) નાગરિકોએ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં આવવું હોય તો પરમિટ લેવી પડે! એક રીતે, વિઝા જેવું! અરે! ભારતના રાષ્ટ્રપતિએ પણ કાશ્મીરમાં જવું હોય તો શેખ અબ્દુલ્લાની મંજૂરી વગર ન જઈ શકે! આ તરફ અબ્દુલ્લા વિરોધી આંદોલન સમગ્ર દેશમાં ફેલાઈ રહ્યું હતું. ડૉ. શ્યામાપ્રસાદ મુખરજી જમ્મુ જવા રવાના થઈ રહ્યા હતા. તેમણે ઘોષણા કરી હતી કે હું રાષ્ટ્રની એકતા માટે મારા પ્રાણનો પણ ભોગ આપી દઈશ.
શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીએ પરમિટ વગર જમ્મુ-કાશ્મીરમાં જવાનું નક્કી કર્યું અને તેમણે ઘોષણા કરી: એક દેશ મેં દો વિધાન (બંધારણ), દો પ્રધાન (વડા પ્રધાન) ઔર દો નિશાન (બે રાષ્ટ્રધ્વજ) નહીં ચલેંગે. મુખરજી સાથે જનારામાં એક હતા, ભારતના પૂર્વ વડા પ્રધાન અને હવે ભારતરત્ન અટલ બિહારી વાજપેયી... (ક્રમશ:)
17-05-2015
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=162656
શ્યામાપ્રસાદનું રહસ્યમય મોત ને નેહરુનો શેખ પ્રત્યે આંધળો પ્રેમ
જ્યારે શ્યામાપ્રસાદ મુખરજી જમ્મુ પહોંચ્યા ત્યારે તેમને પરમિટ વગર જવા દેવાયા, પરંતુ જ્યારે તેઓ રાવી નદીના કિનારે આવેલા લખનપુર પહોંચ્યા ત્યારે કાશ્મીર મિલિટ્રી પોલીસે તેમની ધરપકડ કરી. તે વખતે પત્રકાર તરીકે સાથે આવેલા અટલજીને મુખરજીએ કહ્યું કે તમે પાછા જાવ અને આખા દેશને કહો કે મારી ધરપકડ કરવામાં આવી છે.
અનેક સત્યાગ્રહીઓને પણ જેલમાં પુરવામાં આવ્યા હતા. એક કોટડીમાં ૫૦ જણાને રખાતા હતા. તેમને કપડાં ખોરાક કંઈ આપવામાં આવતું નહોતું. તેમના પર કોઈ અત્યાચાર કરવામાં બાકી રખાયો નહોતો.
ડો. મુખરજીને શ્રીનગરની જેલ (તેમના પર બનેલી દસ્તાવેજી ફિલ્મ મુજબ, એક બંગલા)માં રાખવામાં આવ્યા. તેમના હોદ્દા, તેમના દરજ્જાને ધ્યાનમાં રાખીને સેક્રેટરી, સહાયક કે અંગત ડોક્ટર જેવી કોઈ સુવિધા તેમને આપવામાં આવી નહીં. જેલની કાળ કોટડીમાં તેઓ એકલા રહી ગયા અને બીમાર પડી ગયા. તેમની બીમારીના સમાચાર પણ બહાર જવા દેવાયા નહીં. આ તરફ સમગ્ર દેશમાં રોષ હતો અને હજારો સત્યાગ્રહીઓ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં પરમિટ વગર આવવા લાગ્યા હતા. નહેરુ અને શેખ અબ્દુલ્લાની સાંઠગાંઠની ભારે ટીકા થવા લાગી. ડો. શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીનો જેલવાસ લાંબો ચાલતા તેની પણ ટીકા થઈ. આથી નહેરુએ પ્રજાપરિષદના નેતાઓ સાથે વાતચીત કરવા તૈયારી બતાવી. ત્યાં ૨૩ જૂન, ૧૯૫૩ની વહેલી સવારે ડો. મુખરજીના હૃદય બંધ પડી જવાના કારણે નિધન થયાના સમાચાર આવી ચડ્યા. સમગ્ર દેશમાં આઘાત પ્રસરી ગયો.
શ્યામાપ્રસાદ પર બનેલી દસ્તાવેજી ફિલ્મ મુજબ, તેમને એક એવી હોસ્પિટલમાં લઈ જવાયા હતા જ્યાં ઑક્સિજનની પણ સુવિધા નહોતી. આરએસએસના તે વખતના સરસંઘચાલક ગુરુજીને તો પહેલેથી જ અંદેશો આવી ગયેલો કે મુખરજીના જીવન પર ખતરો છે. (ગુરુજી આધ્યાત્મિક રીતે પણ ઘણા આગળ વધેલા હતા) તેમણે નાગપુરથી એક દૂત સાથે સંદેશો મોકલેલો કે મુખરજી જમ્મુ-કાશ્મીર ન જાય પરંતુ દૂત મોડો પડ્યો અને મુખરજી નીકળી ગયા હતા. તેઓ જમ્મુની સરહદે હતા. તેમણે તે દૂતને કહ્યું: હું હવે પીછેહટ કરી શકું એમ નથી.
ડો. મુખરજીનું અકાળે નિધન કેટલાક સવાલો પેદા કરતું ગયું. દેશમાં અનેક ડોક્ટરોએ મુખરજીના મૃત્યુના સમાચારો પર પ્રશ્ર્ન ઉઠાવ્યા. તેમને આગલી રાત્રે કઈ દવાઓ, કયાં ઇંજેક્શનો આપવામાં આવ્યાં હતાં? તેમને માત્ર ડો. અલી મોહમ્મદના હાથે જ કેમ સારવાર આપવામાં આવી? ડો. મુખરજીએ કહેલું કે તેમના ફેમિલી ફિઝિશિયને તેમને સ્ટ્રેપ્ટોમાયસીન લેવાની ના પાડી છે તેમ છતાં ડો. અલી મોહમ્મદે સ્ટ્રેપ્ટોમાયસીન આપેલી. સ્ટ્રેપ્ટોમાયસીનની આડઅસર ભારે ઝેરીલી હોય છે અને કિડની પર પણ ખરાબ અસર કરે છે.
બેરિસ્ટર યુ. એમ. ત્રિવેદી તેમને તે સાંજે મળેલા અને શ્રીનગરની સુપ્રીમ કોર્ટ (જી હા, શ્રીનગરની સુપ્રીમ કોર્ટ, કલમ ૩૭૦નો પ્રભાવ!)માં હબીયસ કોર્પ્સ દાખલ કરાયેલી જેના કારણે તેઓ બીજા દિવસે છૂટી જવાના હતા. શ્યામાપ્રસાદની તબિયત ખરાબ હતી પરંતુ યુ. એમ. ત્રિવેદીને તેઓ આનંદમાં જણાયા હતા. અચાનક તે રાત્રે જ તબિયત એટલી બધી ખરાબ થઈ ગઈ કે મૃત્યુના મુખમાં તેઓ કોળિયો બની ગયા?
૨૦૦૪માં તત્કાલીન વડા પ્રધાન અટલ બિહારી વાજપેયીએ કહ્યું હતું કે શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીનું નિધન એ નહેરુની કેન્દ્ર સરકાર અને જમ્મુ-કાશ્મીરની શેખ અબ્દુલ્લા સરકાર વચ્ચેના ષડયંત્રનો હિસ્સો હતું. જ્યારે મુખરજીએ કાશ્મીરમાં પરમિટ વગર જવા નિર્ણય કર્યો ત્યારે અમને હતું કે પંજાબ સરકાર તેમની ધરપકડ કરશે અને આગળ જવા નહીં દે, પરંતુ તેમ ન થયું. પાછળથી અમને ખબર પડી હતી કે શેખ અબ્દુલ્લા સરકાર અને નહેરુ સરકારે ષડયંત્ર ઘડ્યું હતું જે મુજબ મુખરજીને કાશ્મીર આવવા તો દેવાના, પરંતુ કાશ્મીર છોડીને ન જઈ શકે તેવું કરવાનું. જો મુખરજીને કાશ્મીરમાં ઘૂસવા ન દે તો દેશભરમાં પ્રશ્ર્ન ઊઠે કે કાશ્મીર તો ભારતમાં ભળી ગયું છે તો ત્યાં પ્રવેશ કેમ નથી મળતો? શેખ અબ્દુલ્લા સરકારને કહેવામાં આવ્યું હતું કે મુખરજીને પાછા આવવા દેવાના નથી.
એમાં પણ કોઈ શંકા નથી કે જો મુખરજી જીવિત રહ્યા હોત તો નહેરુ માટે સમગ્ર દેશમાં મોટો પડકાર બની રહ્યા હોત. કદાચ, ભારતીય જનસંઘનાં મૂળિયાં પણ બંગાળ જેવા અત્યાર સુધી ભાજપ માટે દુર્ગમ કિલ્લા જેવા બની રહેલા રાજ્ય સહિત સમગ્ર ભારતમાં ઊંડે સુધી નખાઈ ગયા હોત.
જોકે મુખરજીનું અવસાન ભાજપ માટે પણ એક રાજકીય મુદ્દો જ બની રહ્યો લાગે છે, કારણકે તેની સરકાર છ વર્ષ (૧૯૯૮-૨૦૦૪) સુધી રહી પરંતુ તેણે મુખરજીના નિધનની તપાસ કેમ ન કરાવી? કારણ કે તે વખતે તેમના સાથી હતા શેખ અબ્દુલ્લાના પુત્ર ડો. ફારુક અબ્દુલ્લા! ૧૯૯૯માં અટલબિહારી વાજપેયીની સરકારમાં ફારુક અબ્દુલ્લાના પુત્ર અને શેખ અબ્દુલ્લાના પૌત્ર ઓમર અબ્દુલ્લાને વિદેશ ખાતાના રાજ્ય પ્રધાન બનાવાયા હતા! હવે અત્યારે કેન્દ્રમાં ભાજપને પૂર્ણ બહુમતી છે અને મોદી સરકાર છે. કાશ્મીરમાં પણ નેશનલ કોન્ફરન્સની સરકાર નથી. વળી, પીડીપી સાથે ભાજપ પણ સરકારમાં છે, ત્યારે જોવાનું રહે છે કે ભાજપ હવે શ્યામાપ્રસાદ મુખરજીના રહસ્યમય નિધનની તપાસ કરાવે છે કે નહીં.
તો, ડો. મુખરજીના અવસાનથી નહેરુ સરકાર હચમચી ગઈ. પં. નહેરુએ જનસંઘ અને પ્રજાપરિષદના નેતાઓ સાથે બેઠક યોજી. નહેરુએ તેમને આંદોલન પાછું ખેંચી લેવા અપીલ કરી. સામે પક્ષે કાશ્મીર નીતિમાં મહત્ત્વના ફેરફાર કરવાનું વચન આપ્યું. આના પરિણામે, ૭ જુલાઈ, ૧૯૫૩ના રોજ પ્રેમનાથ ડોગરાએ આંદોલન પાછું ખેંચી લીધું.
નહેરુનો શેખ અબ્દુલ્લા પ્રત્યે કેવો આંધળો પ્રેમ હતો? ભારતીય બંધારણ સભાના સભ્ય એમ. એલ. ચટ્ટોપાધ્યાય અને તેમના મિત્ર ડો. રઘુવીર કાશ્મીર ગયા હતા. ત્યાં તેમણે વિવિધ સામાજિક અને ધાર્મિક નેતાઓ અને પ્રતિનિધિઓ સાથે મુલાકાત કરીને ચર્ચા કરી હતી. તે મુજબ, કાશ્મીરની સ્થિતિ અંગે એક સઘન અહેવાલ તૈયાર કરાયો હતો. આ અહેવાલમાં શેખ અબ્દુલ્લા કાશ્મીરને સ્વતંત્ર કરાવવા માગતા હતા તેનો ઉલ્લેખ હતો. અધૂરામાં પૂરું, સંયુક્ત રાષ્ટ્રોમાં હાજરી આપીને આવેલા શેખ અબ્દુલ્લાએ બ્રિટિશ પત્રકારો માઇકલ ડેવિડસન અને વોર્ડ પ્રાઇસને ઇન્ટરવ્યૂમાં કાશ્મીરને આઝાદ કરાવવાની વિગતવાર યોજના આપી. જ્યારે આ મુલાકાત સમાચારપત્રોમાં છપાઈ ત્યારે સરદાર પટેલે શેખ અબ્દુલ્લાને ફોન કરીને ખખડાવી નાખ્યા. પરંતુ શેખ પર તેની કોઈ અસર ન થઈ. ઉલટાનું થયું એવું કે ઇન્ટેલિજન્સ બ્યુરોના જે અધિકારીએ ભારત સરકારને શેખ અબ્દુલ્લાના ઇન્ટરવ્યૂ વિશે માહિતી આપી હતી તેને કાશ્મીર છોડીને જવું પડ્યું!
પરંતુ ધીરે ધીરે નહેરુનો પણ શેખ અબ્દુલ્લા પ્રત્યેનો ભ્રમ ભાંગીને ભુક્કો થવા લાગ્યો અથવા તો સમગ્ર દેશમાં શેખ અબ્દુલ્લા સામે પરિસ્થિતિ સર્જાવા લાગી હતી તે કારણે નહેરુને લાગ્યું કે શેખ સામે કંઈક પગલાં તો ભરવાં જ પડશે. શેખ અબ્દુલ્લાની દાનત કાશ્મીરને ભારત અને પાકિસ્તાનથી સ્વતંત્ર કરાવવાની થઈ ગઈ હતી. તે પાકિસ્તાન સાથે ભળી જઈને પણ આ બાબતે ષડયંત્ર કરવા લાગ્યા હતા. નહેરુ જ્યારે ૧૯૫૩માં કાશ્મીરની પાંચ દિવસની મુલાકાતે ગયા ત્યારે ગુપ્તચર સંસ્થાઓ દ્વારા નહેરુ સમક્ષ અબ્દુલ્લાની પાકિસ્તાન પ્રત્યેની નિકટતા અને તેમનાં જાહેર ભાષણોની ટેપ (એ વખતે ટીવી ન્યૂઝ ચેનલો હતી નહીં કે સીધું સાંભળવા મળી જાય), શેખ અબ્દુલ્લાના પત્રો...આ બધા પુરાવા રજૂ કરાયા અને નેહરુ ચોંકી ગયા. આટલું બધું થવા છતાં નહેરુએ શેખ અબ્દુલ્લાને કહ્યું: શેખસાહેબ, અત્યાર સુધી હું જવાહરલાલ નહેરુ તરીકે તમારી સાથે વર્તતો હતો, પણ હવે મારે તમારી સાથે ભારતના વડા પ્રધાન તરીકે વર્તવું પડશે. આનો અર્થ એ થયો કે અત્યાર સુધી નહેરુએ જે પગલાં ભર્યાં તે શેખના મિત્ર તરીકે ભર્યા હતા!
તે વખતે કાશ્મીરના સદર-એ-રિયાસત (કલમ ૩૭૦ના કારણે કાશ્મીર અલગ દેશ હોય તેમ જ ત્યાંનો વહીવટ ચાલતો હતો તેથી ત્યાંના રાજ્યપાલને રાષ્ટ્રપતિનો દરજ્જો હતો અને મુખ્યપ્રધાનને વડા પ્રધાનનો દરજ્જો હતો, તેથી ઉર્દૂમાં રાજ્યપાલને સદર-એ-રિયાસત અને મુખ્ય પ્રધાનને વઝીર-એ-આઝમ કહેવાતું) ડો. કરણસિંહ હતા, જે મહારાજા હરિસિંહના દીકરા હતા, તેમણે શેખ અબ્દુલ્લાને બરતરફ કરી નાખ્યા. કારણ એવું આપ્યું કે તેમણે તેમના મંત્રીમંડળનો વિશ્ર્વાસ ગુમાવી દીધો છે. શઠ પ્રતિ શાઠ્યમની ની નીતિ અપનાવતાં કરણસિંહે ગેરબંધારણીય પગલું પણ લીધું અને તે એ કે અબ્દુલ્લાને વિધાનસભામાં બહુમત પણ પુરવાર ન કરવા દેવાયો. શેખ અબ્દુલ્લાની જગ્યાએ બક્ષી ગુલામ મોહમ્મદને વઝીર-એ-આઝમ બનાવી દેવાયા. થોડા જ સમયમાં શેખ અબ્દુલ્લાની ધરપકડ કરાઈ. વરિષ્ઠ પત્રકાર ઇન્દર મલ્હોત્રાએ ઇન્ડિયન એક્સ્પ્રેસ’ (તા.૫ માર્ચ, ૨૦૧૨)માં લખ્યું છે તેમ, નહેરુના ઈશારે તેમને ટૂંકા ગાળામાં જ છોડી પણ મૂકાયા. જોકે, શેખ અબ્દુલ્લાના સાથીએ જનમત મોરચો (પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટ) શરૂ કર્યો હતો, જેનો ઉદ્દેશ કાશ્મીરમાં જનમત સંગ્રહ કરવાનો હતો. આ મોરચા સાથે શેખ અબ્દુલ્લા સંકળાયા તેથી તેમની ફરી ધરપકડ કરી દેવામાં આવી અને તેમની સામે પાકિસ્તાન સાથે મળીને કાશ્મીરને પાકિસ્તાનમાં ભેળવી દઈ દેશદ્રોહ કરવાનો આરોપ લગાડી કાશ્મીર કોન્સ્પિરસી કેસ શરૂ કરાયો.
કેસમાં દલીલ કરાઈ હતી કે જ્યારે અબ્દુલ્લા જેલમાં હતા ત્યારે તેમનાં પત્ની અને અન્ય સાથીઓને આ હેતુ માટે પાકિસ્તાન તરફથી મોટી માત્રામાં નાણાં મળ્યાં હતાં. ઉપરાંત પૂલો, ફેક્ટરીઓ, સેનાની ઈમારતો, મસ્જિદો, મંદિરો અને ગુરુદ્વારાને ફૂંકી મારવા માટે વિસ્ફોટકો પણ પકડાયા હતા. આનો હેતુ સરકારને નિષ્ક્રિય કરી દેવાનો હતો. પાકિસ્તાનના લોકોને તાલીમ આપીને અહીં અરાજકતા ફેલાવવા મોકલાતા હતા. ૧૯૫૯થી ખટલો શરૂ થયો અને ઈ.સ. ૧૯૬૨ સુધી ચાલ્યો. સ્પેશિયલ મેજિસ્ટ્રેટે આ કેસને ઉપલી અદાલતમાં મોકલ્યો. તેમની સામે આઈપીસીની જે કલમો લગાડાઈ હતી તે અનુસાર શેખ અબ્દુલ્લાને કાં તો ફાંસીની સજા મળી હોત અથવા આજીવન કેદ. પરંતુ હજુ નહેરુનો શેખ પ્રત્યેનો પ્રેમ ઓછો નહોતો થયો. કદાચ ઉપર કહ્યાં એ પગલાં તેમણે ભારતના લોકોનો રોષ શાંત પાડવા લીધા હતા?
જોકે, શેખ અબ્દુલ્લા જેલમાં પુરાયા ત્યારે ત્રણ કામ સારાં થયા. પહેલું, કાશ્મીર વિધાનસભાએ ઠરાવ પસાર કરી કહી દીધું કે જમ્મુ-કાશ્મીર ભારતમાં ભળી ગયું છે. બીજું, પરમિટ પ્રથા બંધ કરાઈ. અને ત્રીજું, સદર-એ-રિયાસત અને વઝીર-એ-આઝમનાં પદો નાબૂદ થયા. આથી હવે કાશ્મીરમાં જે સરકારનો વડો બને તે કાશ્મીરનો વડા પ્રધાન નહીં, પણ મુખ્ય પ્રધાન બનવાનો હતો. કાશ્મીરના રાજ્યપાલ જે બને તે હવે રાષ્ટ્રપતિ નહીં, રાજ્યપાલ તરીકે ઓળખાવાના હતા.
ડિસેમ્બર, ૧૯૬૩માં કાશ્મીર અશાંત બની ગયું (કે બનાવવામાં આવ્યું.) હઝરતબાલ દરગાહમાંથી મોહમ્મદ પયગંબરની દાઢીનો ગણાતો વાળ ચોરાઈ ગયો (કે ગૂમ કરી દેવામાં આવ્યો). આથી ફરી નહેરુના મગજમાં શેખના પ્રત્યે પ્રીતિ જાગી ઉઠી. તેમને લાગ્યું કે કાશ્મીરમાં શાંતિ સ્થાપવા માટે એક જ જણ મદદ કરી શકે તેમ છે અને તે છે શેખ અબ્દુલ્લા! આ ઉપરાંત નહેરુ શેખ અબ્દુલ્લાના એ વિચારનું પણ સમર્થન કરતા હતા કે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે જ્યાં સુધી સમજૂતી નહીં થાય ત્યાં સુધી કાશ્મીરમાં શાંતિ કે સ્થિરતા નહીં સ્થપાય! આમ, કાશ્મીરને પાકિસ્તાન સાથે જોડી દેવાનું પાપ પણ નહેરુ અને શેખ અબ્દુલ્લાના માથે છે. કાશ્મીર આપણો પ્રદેશ છે. તેમાં શાંતિ સ્થાપવા માટે પડોશી દેશની મદદ લેવી પડે?
ઇન્દર મલ્હોત્રા લખે છે, નહેરુના વફાદાર અને ઇન્ટેલિજન્સ બ્યુરોના વડા બી.એન. મલિક પણ શેખ અબ્દુલ્લા સામે કાશ્મીર કોન્સ્પિરસી કેસ પાછો ખેંચી લેવાની વિરુદ્ધ હતા. તેમણે વચન આપ્યું હતું કે થોડાં સપ્તાહોમાં જ તેઓ આરોપો સાબિત કરી બતાવશે.
પણ નહેરુના મગજમાં શેખ અબ્દુલ્લા બરાબર ઘૂસેલા હતા. ૧૯૬૪માં જ્યારે આખો દેશ આ કેસના પરિણામની (ખરેખર તો શેખને શું સજા થાય છે તેની) રાહ જોઈને બેઠો હતો ત્યારે અચાનક કેસ પાછો ખેંચી લેવામાં આવ્યો (ઘરની ધોરાજી!) તેમને છોડી દેવામાં આવ્યા. બહાર નીકળ્યા ત્યારે નહેરુનું તેડું તેમની રાહ જોતું હતું!
(ક્રમશ:)
24-05-2015
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=163190
હજ પઢવાના નામે શેખ અબ્દુલ્લાનું ચીન અને મુસ્લિમ દેશો સાથે ષડ્યંત્ર
૮ એપ્રિલ, ૧૯૬૪ના રોજ જમ્મુની જેલમાંથી શેખ અબ્દુલ્લા છૂટ્યા ત્યારે નહેરુનું આમંત્રણ તેમની રાહ જોતું હતું. નહેરુએ તેમને વિનંતી કરી હતી કે તેઓ જેમ બને તેમ જલદી દિલ્હી આવી જાય. સામાન્ય રીતે કોઈ મુખ્ય પ્રધાન આવે તો તેને ઉતારો ક્યાં અપાય? કોઈ સર્કિટ હાઉસ કે એવા કોઈ ભવનમાં. પણ શેખ પ્રેમી નહેરુએ તો પોતે જ્યાં રહેતા હતા તે તીન મૂર્તિ હાઉસમાં રહેવા, જેમની સામે દેશદ્રોહનો આરોપ લગાડાયો હતો તેવી વ્યક્તિને કહ્યું. જેલની હવા ખાઈ ચુકેલા શેખેય ભાવ ખાધો. તેમણે દિલ્હી તરફ હડી મૂકવાના બદલે શાંતિથી મે મહિનામાં જવાનું પસંદ કર્યું.
હઝરતબાલ દરગાહમાંથી હઝરતનો બાલ (મોહમ્મદ પયગંબરની દાઢીનો વાળ) ચોરાતાં કાશ્મીરમાં રમખાણો ફાટી નીકળ્યાં હતાં. આ વાળ પાછો મળી આવતાં તે તો શમી ગયાં હતાં. એટલે હવે નહેરુએ શેખ અબ્દુલ્લાને ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે શાંતિ સ્થાપવાનું કામ સોંપ્યું! (બહાર રાખવાનું કારણ તો જોઈએ ને. નહીંતર વળી પાછા જેલભેગા કરવા પડે.) અને આ માટે શેખ અબ્દુલ્લાને પાકિસ્તાન જવાનું હતું.
ઈન્દર મલ્હોત્રા લખે છે તેમ, મૂળ યોજના એવી હતી કે શેખ અબ્દુલ્લા ત્યારે યુદ્ધવિરામની રેખા જે અત્યારે અંકુશ રેખા તરીકે ઓળખાય છે, તેને ઓળંગીને ચાલતા ચાલતા જાય. નહેરુને તો આ વિચાર ગમી ગયો હતો, પરંતુ તેમાં જોખમ હતું તેનો તેમને ખ્યાલ નહોતો.
અત્રે એ પણ નોંધવું જોઈએ કે અમદાવાદના સારાભાઈ કુટુંબનું ઘણું યોગદાન છે, પરંતુ વૈજ્ઞાનિક ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈનાં બહેન અને કૉંગ્રેસનાં મહામંત્રી મૃદુલા સારાભાઈ પણ શેખ અબ્દુલ્લાના ભારે તરફદાર હતાં. એ મૃદુલા સારાભાઈએ આ યોજનાનો વિરોધ કર્યો કે માનો કે, શેખ અબ્દુલ્લા આવતા હોય તેની ખબર ન હોય અને પાકિસ્તાનનાં દળો ભારતમાંથી કોઈ ઘૂસણખોર આવે છે તેમ માનીને ઠાર કરી દે તો? આ વિચારને તે વખતે પાકિસ્તાનમાં ઉચ્ચ આયુક્ત જી. પાર્થસારથીએ અનુમોદન આપ્યું અને પછી નહેરુને પણ ઠીક લાગ્યો. આથી શેખ અબ્દુલ્લાને વિમાનમાં રાવલપિંડી જવા કહેવાયું.
પાકિસ્તાન શરૂઆતમાં શેખ અબ્દુલ્લાનું વિરોધી હતું, પરંતુ ધીમે ધીમે તેણે (આપણે ગયા હપ્તે જોયું તેમ) શેખ અબ્દુલ્લાને પોતાની તરફ કરવા માંડ્યા હતા. આથી અબ્દુલ્લા ત્યાં ગયા એટલે તેમનું કોઈ નાયક કે હીરો આવે ત્યારે કરાય તેમ જબરદસ્ત સ્વાગત કરાયું.
શેખ અબ્દુલ્લાએ હવે નવો દાવ ખેલ્યો. તેણે ભારત અને પાકિસ્તાનની સરકાર સમક્ષ કોન્ફિડરેશન રચવાનો મમરો મૂક્યો. કોન્ફિડરેશન એટલે રાજકીય એકમોનો શંભુ મેળો જે એક સંધિથી સાથે જોડાય છે. તેમનાં બંધારણ એક જ હોય તેવું જરૂરી નથી. બેલ્જિયમ, યુરોપીય સંઘ વગેરે આવા કેટલાક કોન્ફિડરેશન છે. શેખ અબ્દુલ્લાનો વિચાર આમ તો સારો હતો. જો આવું થયું હોત તો...તો કદાચ કોઈ પણ રીતે ભારત એક રહ્યું હોત, પરંતુ...પાકિસ્તાનના પ્રમુખ અયૂબ ખાન અને ભારતના વડા પ્રધાન નહેરુ બંનેએ આ પ્રસ્તાવ ફગાવી દીધો.
વચ્ચે એક વાત એ પણ લઈ લઈએ કે શેખ અબ્દુલ્લાને જેલમાં પુરાયા પછી મુખ્ય પ્રધાન તરીકે બક્ષી ગુલામ મોહમ્મદ હતા. તેમણે નેશનલ કોન્ફરન્સને તોડીને પોતાનો અલગ પક્ષ રચ્યો હતો અને તે કૉંગ્રેસમાં ભળી ગયા હતા. હવે નહેરુ ત્રીજી વાર વડા પ્રધાન તરીકે ચુંટાયા પછી પ્રજામાં રોષ હતો. એ વખતે તે વખતના મદ્રાસના મુખ્ય પ્રધાન કે. કામરાજે એક યોજના મૂકી કે કૉંગ્રેસના તમામ વરિષ્ઠ મંત્રીઓ રાજીનામાં આપી પક્ષના કામમાં લાગી જાય. આ વાતને ગુલામ મોહમ્મદ સાથે કોઈ લેવા દેવા નહોતી. છતાં તેમની પાસેથી રાજીનામું લઈ લેવાયું કે તેમણે (દોઢ)ડાહ્યા થઈને સામેથી રાજીનામું ધરી દીધું.
‘માય ફ્રોઝન ટ્રિબ્યુલન્સ ઇન કાશ્મીર’ પુસ્તકમાં કાશ્મીરના રાજ્યપાલ રહી ચુકેલા જગમોહન મલ્હોત્રાએ લખ્યું છે કે બક્ષી ગુલામ મોહમ્મદમાં ત્રણ ખામી હતી. તેમણે શેખ અબ્દુલ્લાનું સ્થાન લીધું હોવાથી તેમને કાશ્મીરના લોકો સાથે દગો કરનાર તરીકે ચિતરવામાં આવ્યા હતા. પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટે તેમની સામે ઝેરી પ્રચાર કર્યો હતો. બીજું, નેશનલ કોન્ફરન્સમાં જ તેમના ઘણા દુશ્મનો હતા. તેઓ નવી દિલ્હીમાં તેમની વિરુદ્ધ વાતો પહોંચાડતા હતા. અને ત્રીજું, બક્ષીએ પક્ષમાં વહાલાદવલાની નીતિ કરી હતી અને ભાઈભત્રીજાવાદને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. તેમજ ભ્રષ્ટાચાર પણ ભારે કર્યો હતો.
તેમના રાજીનામાને નહેરુએ સ્વીકારી લીધું, પરંતુ બક્ષી પછી બક્ષીના માનીતા ખ્વાજા શમશુદ્દીનને મુખ્ય પ્રધાન બનાવાયા. હવે હઝરતબાલ ચોરાયાની ઘટના પછી કાશ્મીરમાં અશાંતિ વ્યાપી ગઈ હતી અને બાલ મળ્યા પછી પણ તે થાળે નહોતી પડતી તે વખતે લાલબહાદુર શાસ્ત્રી કાશ્મીર ગયા અને તેમણે હઝરતબાલની મુલાકાત લીધી. લોકોમાં શમશુદ્દીનના શાસન સામે પણ રોષ હતો. (જેલમાં બેઠાં બેઠાં શેખ અબ્દુલ્લા ઉંબાડિયાં મૂકે રાખતા હતા.) તેથી જી. એમ. સાદિકને શમશુદ્દીનના સ્થાને મુખ્ય પ્રધાન બનાવાયા. સાદિકે જ નહેરુના કહેવાથી શેખ અબ્દુલ્લાને મુક્ત કર્યા અને તેમની સામે બધા આરોપો પાછા ખેંચી લીધા. આ તરફ પાકિસ્તાન તરફી તત્ત્વો પણ સંગઠન રચવા લાગ્યા હતા. મિરવાઇઝ (મિર એટલે વડા અને વાઇઝ એટલે પૂજારી) મૌલવી ફારુકે અવામી ઍક્શન કમિટી રચી હતી.
ફરી શેખ અબ્દુલ્લાના પાકિસ્તાન પ્રવાસ પર આવી જાવ. અબ્દુલ્લા જ્યારે પાકિસ્તાને પચાવી પાડેલા કાશ્મીરના પાટનગર મુઝફ્ફરાબાદ હતા ત્યારે તેમને પં. નહેરુના નિધનના સમાચાર મળ્યા. પ્રવાસ ટૂંકાવી તેઓ દિલ્હી પાછા ફર્યા. નહેરુના અવસાન પછી શેખને લાગ્યું કે તેમને રોકનારું હવે કોઈ નથી. આથી તેઓ કાશ્મીરમાં ફરી ભારત વિરોધી પ્રવચનો કરવા લાગ્યા. ફેબ્રુઆરી, ૧૯૬૫માં શેખ અબ્દુલ્લા તેમનાં પત્ની સાથે હજ પઢવા જવા માગતા હતા. તેમને તે માટે મંજૂરી આપવામાં આવી, પરંતુ હજ પઢવા સીધા મક્કા જવાના બદલે તેઓ યુ.એ.આર. (એ વખતે ઇજિપ્ત અને સિરિયાએ યુનાઇટેડ આરબ રિપબ્લિક નામનો દેશ બનાવ્યો હતો જે હવે આજે નથી.) યુકે અને ફ્રાન્સ અને અન્ય કેટલાક દેશોની મુલાકાતે પહોંચી ગયા! (આ બધું ભારત સરકારની કેડ પર હતું.)
એક ઉર્દૂ કવિએ એટલે જ લખ્યું:
સિધારે પીર કાબા કો, હમ ઇંગ્લિસ્તાન જાયેંગે
ખુદા કા નૂર વો દેખેં હમ ખુદા કી શાન દેખેંગે
(પૂજારીઓને ભલે મક્કા જવા દો, અમે તો ઇંગ્લેન્ડ જશું, તેમને ઈશ્ર્વરનો પ્રકાશ જોવા દો, અમે તો તેની જાહોજલાલી અને વૈભવ જોઈશું.)
અબ્દુલ્લા ઇંગ્લેન્ડથી ફ્રાન્સ ગયા. ત્યાંથી મક્કા ગયા. ત્યાં સાઉદી નેતાઓને મળ્યા બાદ ઈજિપ્ત ગયા. તેમણે તેના પ્રમુખ નાસીરનો કાશ્મીરને સ્વતંત્ર કરાવવા માટે ટેકો માગ્યો પણ નાસીરે તેમને ડિંગો બતાવ્યો! બાદમાં તેઓ અલ્જેરિયા ગયા. ત્યાં તેમણે ભારતને શરમમાં મૂકવાનું કાર્ય કર્યું. ૨૮ માર્ચ, ૧૯૬૫ના રોજ તેઓ અલ્જેરિયન નેતાઓની હાજરીમાં ચીનના વડા પ્રધાન ચાઉ એન લાઇને મળ્યા. ચીન તો ભારતનું દુશ્મન હતું જ. તેમણે શેખ અબ્દુલ્લાને તમામ સહાય આપવાની ખાતરી જાહેરમાં આપી. બાપના પૈસે ફરતા હોય તેમ શેખ અબ્દુલ્લા ફરી યુ.એ.આર. ગયા અને ત્યાંથી બીજી વાર હજ પઢવાના નામે તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય મુસ્લિમ પરિષદમાં ભાગ લેવા ગયા. ભારત સરકારે આ પરિષદમાં ભાગ લેવા પ્રતિનિધિઓ મોકલ્યા જ હતા, પણ શેખ અબ્દુલ્લા ક્યાં પોતાને ભારત સરકારના તાબામાં માનતા હતા.
તેથી તેમનો પ્રવાસ રદ્દ કરી દેવામાં આવ્યો. તેઓ જ્યારે દિલ્હી એરપોર્ટ આવી પહોંચ્યા ત્યારે વડા પ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીની સરકારે ૯ મે, ૧૯૬૫ના રોજ તેમની ધરપકડ કરી. વિદેશના અને ભારતના સમાચારપત્રોમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા અહેવાલો તેમજ ગુપ્તચર સૂત્રો મુજબ, શેખ અબ્દુલ્લા અલ્જેરિયાની જેમ કાશ્મીરને સ્વતંત્ર કરવા માગતા હતા.
શાસ્ત્રીજીના સમયગાળામાં એક કામ સારું એ પણ થયું કે ડિસેમ્બર, ૧૯૬૪માં બંધારણમાં છઠ્ઠો સુધારો કરીને જમ્મુ-કાશ્મીરને ૩૫૬ કલમ લાગુ કરી દેવાઈ. આ કલમ હેઠળ હવે જો રાજ્યમાં કાયદો વ્યવસ્થાની સ્થિતિ સારી ન હોય તો રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરી શકાતું હતું. આ સુધારા દ્વારા કાશ્મીરમાંથી સદર-એ-રિયાસત અને વઝીર-એ-આઝમના હોદ્દાને બદલે અનુક્રમે રાજ્યપાલ અને મુખ્ય પ્રધાનના હોદ્દા મૂકવામાં આવ્યા.
૧૯૬૫માં કાશ્મીરને પચાવી પાડવાના મનસૂબાથી પાકિસ્તાનનાં દળો કાશ્મીરમાં ઘૂસ્યા અને યુદ્ધ છેડાયું. તે વખતે વડા પ્રધાન લાલબહાદુર શાસ્ત્રીને સેનાના વડાએ સૂચવ્યું કે દુશ્મનને હટાવવો હોય તો બીજી સરહદે જવું પડે અને લાહોર આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદની પેલે પાર હતી, પરંતુ નિડર શાસ્ત્રીએ સેનાને કહી દીધું: તમતમારે બિન્દાસ્ત જાવ. ભારતીય દળો છેક લાહોર સુધી પહોંચી ગયા,
પરંતુ વડા પ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીને સંધિ માટે સોવિયેત સંઘ (આજનું રશિયા) જવું પડ્યું. (તેઓ દબાણમાં ન ઝુક્યા હોત તો...?) ભારતનો વિજય છતાં ભારત પાકિસ્તાને પચાવી પાડેલું કાશ્મીર પાછું મેળવી શક્યું નહીં. અરે! આપણે એ યુદ્ધમાં પાકિસ્તાનના કબજાવાળા કાશ્મીરની બે ચોકીઓ હાજી પીર અને તિથવા જીતી લીધી હતી. તે વખતે વિપક્ષના નેતા અટલ બિહારી વાજપેયીએ શાસ્ત્રીના તાશ્કંદ જવાનો વિરોધ કર્યો હતો.
સોવિયેત સંઘના તાશ્કંદમાં મંત્રણા માટે જતા પહેલાં અખબારોના તંત્રીઓ સાથે શાસ્ત્રીએ બેઠક કરી હતી. તેમાં તંત્રીઓએ આ બે ચોકીઓ પર ભારતનો કબજો જળવાઈ રહે તે માટે કહ્યું હતું. શાસ્ત્રીએ કહેલું: હા, હું પ્રયત્ન કરીશ. સોવિયેત સંઘના પ્રમુખ કોશીજીને શાસ્ત્રીજીને વિનંતી કરી કે તમારે આ બે ચોકીઓ જતી કરવી પડશે. શાસ્ત્રીજીએ કહ્યું: ...તો પછી તમે બીજા કોઈ વડા પ્રધાન સાથે વાત કરી લો. એટલે કોશીજીને ભય બતાવ્યો કે તો પછી વાત સંયુક્ત રાષ્ટ્રોની સુરક્ષા પરિષદમાં જશે. શાસ્ત્રીજી ઝૂક્યા અને કહ્યું કે અમે આ બે ચોકીઓ (પાકિસ્તાનના કબજાવાળા કાશ્મીરની તો વાત જ નથી, ભારતે જીતેલી બે ચોકીઓ પણ પાછી આપી દેવાની વાત છે) પાછી આપી દઈએ પણ પાકિસ્તાને કહેવું પડશે કે જે કંઈ વિવાદ હોય તેનો ઉકેલ યુદ્ધ કે હિંસાના બદલે મંત્રણાઓ દ્વારા જ લવાશે. વરિષ્ઠ પત્રકાર કુલદીપ નાયર જે તે વખતે તાશ્કંદ ગયા હતા તેમના મુજબ, છેલ્લી જે બેઠક થઈ તેમાં સંધિમાં શાસ્ત્રીજીને હથિયારોનો ઉલ્લેખ ન જોવા મળ્યો (એટલે કે પાકિસ્તાન હથિયારોનો ઉપયોગ નહીં કરે). શાસ્ત્રીજીએ નારાજગી બતાવી. આથી અયૂબ ખાને પોતાના હાથે શબ્દો ઉમેર્યા, શસ્ત્રોના ઉપયોગ વગર.
તે પછી તત્કાળ ત્યાં જ શાસ્ત્રીજી ભારતીય પત્રકારોને મળ્યા. પત્રકારોએ બે ચોકી અંગે રોષ વ્યક્ત કર્યો. એક પત્રકારે તો ત્યાં સુધી કહી દીધું: તમે દેશને વેચી નાખ્યો છે. શાસ્ત્રીજીએ ત્યાર બાદ દિલ્હી પોતાના કુટુંબને ફોન કર્યો. શાસ્ત્રીજીનાં પત્ની લલિતાજીએ તેમના પતિ સાથે વાત કરવાનો ઈનકાર કરી દીધો! કારણ? તેમના પતિએ બે ચોકીઓ જતી કરી હતી! દેશમાં પણ શાસ્ત્રીજીની સામે રોષ હતો. તાશ્કંદમાં જ શાસ્ત્રીનું નિધન થઈ ગયું. જોકે તેમના નિધન પાછળ ઘણા લોકો ષડયંત્ર જુએ છે. તેમનો દેહ ભૂરો પડી ગયો હતો, વળી, સત્તાવાર અહેવાલ પ્રમાણે, તેમનું પોસ્ટમોર્ટમ કરવામાં આવ્યું નહોતું. કદાચ, સોવિયેત સંઘ એ વખતે નહેરુની નોન એલાઇન મૂવમેન્ટ (નામ) એટલે કે તટસ્થ રહેવાની નીતિથી નાખુશ હતું. શાસ્ત્રીજીએ પણ આ નીતિ ચાલુ રાખી હતી. વળી, ચીને ૧૯૬૫ના યુદ્ધ દરમિયાન પાકિસ્તાનને મદદ કરી હતી. એને ધ્યાનમાં લઈ સોવિયેત સંઘ ચીન અને અમેરિકા બંને સામે એશિયામાં પોતાનો પ્રભાવ બતાવવા માગતું હતું.
૮ ડિસેમ્બર, ૧૯૬૭ના રોજ શેખ અબ્દુલ્લાને જેલમાંથી છોડી દેવામાં આવ્યા. હવે કાશ્મીરની જનતા પણ શેખ અબ્દુલ્લાને બહુ ભાવ આપતી નહોતી. જોકે પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટની પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ જ હતી.
હવે અત્યાર સુધી સંયુક્ત રાષ્ટ્રોની સુરક્ષા પરિષદે ૧૯૪૮માં જનમત સંગ્રહનું ડિંડવાણું ચાલુ કર્યું હતું જેને તે વખતે નહેરુએ સ્વીકાર્યું હતું. પણ તેમાં શરત એ હતી કે પાકિસ્તાન તેની સેના પાછી ખેંચી લે અને ભારત કાશ્મીરમાં જનમત સંગ્રહ કરાવે, પરંતુ પાકિસ્તાને તેની શરત ન પાળી તો પછી ભારતે પણ શરત ન પાળી. આના પછી વર્ષોવર્ષ યુએનની મહાસભામાં પાકિસ્તાન કાશ્મીરનો મુદ્દો ઉઠાવતું રહ્યું અને ભારત તેનો જવાબ દેતું રહ્યું છે. જોકે, ૨૦૦૧માં સંયુક્ત રાષ્ટ્રોના મહાસચિવ કૉફી અન્નાને જ આ સુરક્ષા પરિષદના ઠરાવનો કોઈ અર્થ ન રહ્યાનું સ્વીકારી લીધું છે. (ક્રમશ:)
31-05-2015
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=163831
ઈન્દિરાની નિષ્ફળતા: યુદ્ધ જીત્યાં, પણ કાશ્મીર પાછું ન મેળવ્યું
૧૯૬૫ના પાકિસ્તાન સામેના યુદ્ધ પછી ભારતને રાજદ્વારી રીતે (મંત્રણાના ટેબલ પર) જબરદસ્ત નુકસાન થયું હતું. ભારત રણમેદાનમાં તો જીત્યું, પરંતુ તે ન તો પોતાનું ગુમાવેલું કાશ્મીર (જેને પાકિસ્તાન આઝાદ કાશ્મીર કહે છે) પાછું મેળવી શક્યું કે ન તો જીતેલી બે ચોકી મેળવી શક્યું. પરંતુ એક સારી વાત એ બની કે કાશ્મીરમાં આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયનો રસ પ્રમાણમાં ઓછો થયો (જોકે વર્ષોવર્ષ તેઓ કાશ્મીર મુદ્દે મધ્યસ્થી બનવાની વાતો તો કરતા જ રહ્યા).
બીજી તરફ, પાકિસ્તાને અમેરિકા સાથે સૈન્ય જોડાણ કરવાનું મંજૂર કરતાં ભારતના ગૃહ પ્રધાન જી. બી. પંતે ઇ. સ. ૧૯૫૫માં જ જઈને સ્પષ્ટ ઘોષણા કરી દીધી હતી કે ભારત હવે જનમત નહીં કરાવે! (ભારતની આ આડોડાઈ જ હતી કેમ કે તેણે સંયુક્ત રાષ્ટ્રોમાં આ વાત મંજૂર રાખી હતી પરંતુ પાકિસ્તાન અમેરિકા પડખે ચડી રહ્યું હતું અને ભારતમાં સૈન્ય કાર્યવાહી દ્વારા બચેલા કાશ્મીરને બચાવવા માગતું હતું તેની સામે ભારતે જે કર્યું તે બરાબર જ કર્યું.)
ગયા હપ્તે કહ્યું તેમ, ૮ ડિસેમ્બર ૧૯૬૭ના રોજ શેખ અબ્દુલ્લાને જેલમાંથી મુક્ત કરાયા, પણ હવે તેમની ચાહના ઘટી હતી. ૧૯૬૭માં રાજ્યની વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસે નેશનલ કોન્ફરન્સને પછાડી ૬૧ બેઠક મેળવી વિજય મેળવ્યો હતો. પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટની ભારત વિરોધી પ્રવૃત્તિ ચાલુ જ હતી. ૧૯૬૮માં શૈખ અબ્દુલ્લાએ પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટના નેજા હેઠળ રાજ્યના લોકોની સભા યોજી અને એ બતાવવા પ્રયાસ કર્યો કે કાશ્મીર મુદ્દો જીવંત જ છે.
૧૪ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૧ના રોજ પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટ પર કેન્દ્ર સરકારના ગૃહ મંત્રાલયે પ્રતિબંધ મૂકી દીધો. તે વખતે જવાહરલાલ નહેરુનાં પુત્રી અને નહેરુ કરતાં અનેકગણા મજબૂત ગણાતાં ઈન્દિરા ગાંધી વડાં પ્રધાન બની ગયા હતાં.
દરમિયાનમાં જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ૧૨ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧ના રોજ મુખ્ય પ્રધાન જી. એમ. સાદિકનું અવસાન થયું. તેમના સ્થાને સૈયદ મીર કાસીમ મુખ્યપ્રધાન બન્યા. તેઓ પણ શેખ અબ્દુલ્લાના કુળના જ હતા. (અરવિંદ કેજરીવાલને ઉપદ્રવી ગૌત્રના કહેવાયા ત્યારે જેમ ઊંધો અર્થ કઢાયો હતો તેમ અહીં ઊંધો અર્થ ન કાઢવો, કુળના એટલે વિચારધારાના) અબ્દુલ્લાએ મહારાજા હરિસિંહ સામે કાશ્મીર છોડો આંદોલન આદર્યું ત્યારે તેમાં કાસીમે ભાગ લીધો હતો અને તેઓ જેલમાં પણ જઈ આવ્યા હતા. ભારતની સ્વતંત્રતા પછી કાશ્મીર માટે અલગ બંધારણ ઘડાયું ત્યારે તેને ઘડવામાં કાસીમની અગ્ર ભૂમિકા હતી. તેમણે રાજ્યમાં કોંગ્રેસને આગળ લાવી.
સૈયદ મીર કાસીમે આત્મકથા જેવું પુસ્તક ‘માય લાઇફ એન્ડ ટાઇમ્સ’માં લખ્યું છે કે બંધારણના મુસદ્દાને અંતિમ ઓપ આપવામાં વિલંબકારી પરિબળોમાં કેટલાંક હતાં: શેખ અબ્દુલ્લા પાગલ જેવા હતા. તેમના કેન્દ્ર સાથે (એટલે કે નહેરુ સાથે) સંબંધો સતત બદલાતા રહેતા. અમારા પણ તેમની સાથે મતભેદો હતા. તેમની ધરપકડ થઈ. સૈયદ મીર કાસીમ મુજબ, શેખ અબ્દુલ્લાને બદનામ કરવાનું કાવતરું તેમના પછીના નાયબ વડા પ્રધાન (અગાઉ લખ્યા મુજબ, પહેલાં કાશ્મીરમાં વડા પ્રધાનનો હોદ્દો હતો) બક્ષી ગુલામ મોહમ્મદ કેન્દ્ર સરકાર સાથે મળીને ઘડી રહ્યા હતા. શેખની ધરપકડ થઈ પછી બક્ષીને જ કાશ્મીરના નવા વડા પ્રધાન (હકીકતે મુખ્ય પ્રધાન) બનાવવામાં આવ્યા હતા. કાસીમ લખે છે કે શેખ અબ્દુલ્લાની ધરપકડના કારણે કાશ્મીરની પ્રજામાં જબરદસ્ત રોષ હતો. બક્ષીનું ઘર પણ હુમલાખોરોના નિશાન પર આવી ગયું હતું.
કાસીમ એક બીજો ચોંકાવનારો ઘટસ્ફોટ એ પણ કરે છે કે શેખની ધરપકડ નહેરુના ઈશારે નહોતી થઈ, પરંતુ તત્કાલીન ખાદ્ય અને કૃષિ પ્રધાન રફી એહમદ કિડવાઈના ઈશારે થઈ હતી. જ્યારે રાજ્ય આખામાં શેખની ધરપકડ ઉચિત છે અને ધરપકડ પાછળ કયાં કારણો છે તે સમજાવવાનું કામ બક્ષી કરી રહ્યા હતા ત્યારે અચાનક એક રાત્રે દિલ્હીથી ફોન આવ્યો અને તેમાં કહેવાયું કે શેખસાહેબ સાથે સમાધાન કરી લો. જોકે નહેરુની ઈચ્છા વગર ત્યારે પાંદડું પણ હલતું હોય તે કલ્પવું અઘરું લાગે છે.
કાસીમ લખે છે કે બક્ષીસાહેબ તો સ્તબ્ધ બની ગયા! પ્રજામાં શેખની ધરપકડ સામે રોષ પ્રવર્તતો હોય અને બક્ષી તેનાં કારણો પ્રજાને ગળે ઉતારવા પરસેવો પાડી રહ્યા હોય તેવા વખતે આદેશ મળે કે શેખ સાથે સમાધાન કરી લો તો માણસ આઘાત જ પામી જાય ને. (માનો કે કાસીમનો આ બચાવ સાચો હોય તો પણ એ વડા પ્રધાન કેવા કહેવાય કે તેમના મંત્રી તેમની સંમતિ વગર જ ધરપકડનો આદેશ આપી દે અને તે પણ વડા પ્રધાનને અત્યંત વહાલી એવી વ્યક્તિની ધરપકડ?)
શેખને નહેરુ કેવા વહાલા હતા તેનું ઉદાહરણ આપતા કાસીમ લખે છે કે બક્ષી ગુલામ મોહમ્મદે આર. સી. રૈનાને અંગત સચિવ તરીકે નિમ્યા હતા. નહેરુએ આ વ્યક્તિની નિમણૂકનો વિરોધ કરતો પત્ર લખ્યો હતો. તેમના મત મુજબ, આ રૈના સારી પ્રતિષ્ઠા ધરાવતા નહોતા અને સૌથી વધુ તો, તેઓ શૈખના દુશ્મન હતા! (અત્યારે અરવિંદ કેજરીવાલ વિ. લેફ્ટ. જંગ અને કેન્દ્રનો જંગ ચાલે છે ત્યારે આ બાબત પણ નોંધવા જેવી છે કે નહેરુ અંગત સચિવની નિમણૂકમાં પણ હસ્તક્ષેપ કરતા હતા)
જ્યારે શેખ સાથે સમાધાનના પ્રયાસો ચાલી રહ્યા હતા ત્યારે બક્ષીએ સાદિક (તેમના પછીના મુખ્ય પ્રધાન) અને કાસીમને સમજાવ્યું કે તમે જો એમ માનતા હો કે શેખ સુધરી જશે તો તમે ભૂલ કરો છો. એક પત્ર બતાવ્યો. તે શેખનો હતો. આ પત્ર પાકિસ્તાનના કોઈ ગુલામ રસૂલને મોકલવામાં આવ્યો હતો. તેમાં લખાયું હતું: અમે બે કાતર અને અન્ય સાધનો ઝાડ કાપવા માટે મોકલી રહ્યા છીએ. આ સાધનો સાથે બગીચામાં સારી કાટછાંટ કરજો. મતલબ કે, શેખ તેમના સાથીઓની હત્યાનું કાવતરું ઘડી રહ્યા હતા. આ જ પત્ર બાદમાં શેખ સામે જે કાશ્મીર કોન્સ્પિરસી કેસ (જેના વિશે આપણે ૧૭ મે ૨૦૧૫ના લેખમાં લખી ગયા)માં પુરાવો બન્યો.
સૈયદ મીર કાસીમ લખે છે કે રેડિયો પાકિસ્તાન અને રેડિયો આઝાદ કાશ્મીર પણ કાશ્મીરના લોકોને ભડકાવવામાં ભાગ ભજવી રહ્યો હતો. હઝરતબાલમાંથી વાળ ચોરાઈ ગયો ત્યારે હિંસા ભડકાવવા તેમજ આ મુદ્દાને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ગજવવા માટે આ બંને રેડિયો સ્ટેશનોએ મોટી ભૂમિકા ભજવી હતી. ભારતના હિન્દુ શાસકો સામે જેહાદ છેડવાનું આહ્વાન પણ કરાયું હતું. (પાકિસ્તાન સહિત) છ મુસ્લિમ દેશો તેમજ સંયુક્ત રાષ્ટ્રોના હસ્તક્ષેપ માટે વિનંતી કરાઈ રહી હતી. સીબીઆઈ ડિરેક્ટરે કાસીમને વાળની ચોરી અંગે પૂછ્યું ત્યારે જે પાંચ સંકેતો તેમણે આપ્યા હતા તેમાંનો એક હતો કે શેખે જેલમાં બેઠા આ ચોરી કરાવી છે જેથી તેમને મુક્ત કરવામાં આવે.
શેખને જ્યારે કાશ્મીર કોન્સિપરસી કેસમાં જેલમાંથી છોડાયા ત્યારે સાદિક અને કાસીમ તેમના નેશનલ કોન્ફરન્સના સમર્થકો સાથે કોંગ્રેસમાં ભળી ગયા હતા, કારણકે બક્ષી ગુલામ મોહમ્મદ તેમના સમર્થકો દ્વારા સાદિક અને કાસીમને સતત ઊભડક જીવે રાખી રહ્યા હતા. પરંતુ શેખે કોંગ્રેસ માટે બહુ જ મુશ્કેલી પેદા કરી દીધી હતી, ત્યાં સુધી કે કોંગ્રેસના મુસ્લિમ કાર્યકરો કે તેમના સંબંધીઓનાં મોત થાય તો તેને કબરમાં દફનાવા પણ ન દેવાય. અરે! કાસીમનાં માસીનું મૃત્યુ થયું ત્યારે શેખના એક સાથી બેગના ભાઈ સાંત્વના આપવા આવ્યા તે પણ શેખને પસંદ નહોતું પડ્યું. કાસીમ લખે છે કે જો મારી આવી હાલત હોય તો સામાન્ય કાર્યકરોની શું હાલત હશે?
આમ છતાં, જમ્મુ-કાશ્મીરની અને ભારતની જનતાનું દુર્ભાગ્ય જુઓ, શેખની આટલી બદમાશી છતાં માત્ર નહેરુ જ નહીં, અગાઉના હપ્તામાં લખ્યું તેમ મૃદુલા સારાભાઈ, રામમનોહર લોહિયા, અરે! જયપ્રકાશ નારાયણ પણ ઈચ્છતા હતા કે શેખનું મહત્ત્વ જળવાઈ રહે. કાસીમે લખ્યું છે કે જેપી તરીકે ઓળખાતા જયપ્રકાશ નારાયણ પણ શૈખથી ભારે મોહિત હતા.
ઉપર કહ્યું તેમ ૧૯૬૮માં શેખે શ્રીનગરમાં કાશ્મીરના લોકોની સભા બોલાવી હતી અને તેમાં જેપી સહિત બિનકોંગ્રેસી નેતાઓને બોલાવ્યા હતા. તેનો હેતુ કાશ્મીરના ભારતમાં વિલીનીકરણને નકારવાનો અને જનમતસંગ્રહ અભિયાનને આગળ વધારવાનો હતો! શેખ પોતે ફરી કાશ્મીરના મુખ્ય પ્રધાન બનવા માગતા હતા. જેપી તેમાં હાજર રહ્યા, પરંતુ કોંગ્રેસ, સ્વતંત્ર પક્ષ અને જનસંઘ તેનાથી વેગળા રહ્યા. પ્લેબિસાઇટની ભારત વિરોધી પ્રવૃત્તિઓના કારણે શૈખ અબ્દુલ્લા, અફઝલ બેગ અને જી. એમ. શાહને ૮ જાન્યુઆરી, ૧૯૭૧ના રોજ જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી તડીપાર કરાયા અને તે પછી પ્લેબિસાઇટ ફ્રન્ટ પર ૧૨ જાન્યુઆરીએ પ્રતિબંધ મૂકી દેવાયો.
૧૯૭૧ના ડિસેમ્બરમાં પાકિસ્તાનના પૂર્વ ભાગ (હાલના બાંગ્લાદેશ)માં ઊથલપાથલ શરૂ થઈ હતી અને તેના પરિણામે ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે પણ યુદ્ધ છેડાયું. આ યુદ્ધ બાદ પાકિસ્તાનના પ્રમુખ ઝુલ્ફીકાર અલી ભૂટ્ટો અને ભારતનાં વડાં પ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી વચ્ચે સિમલામાં મંત્રણા થઈ. યુદ્ધમાં આપણે સિંધ અને પાકિસ્તાનના પંજાબના દક્ષિણ સહિત ઘણો વિશાળ ભાગ (૧૨ હજાર ચોરસ કિમી) જીત્યો હતો. પાકિસ્તાનના ૯૩ હજાર કેદીઓ આપણા કબજામાં હતા.
પરંતુ તાશ્કંદની જેમ ફરી એક વાર આપણે મંત્રણાના મેજ પર હારી ગયા! આપણા કાશ્મીરનો પાકિસ્તાને ૧૯૪૭માં પચાવી પાડેલો ભાગ પાછો આપવા, આપણા કેદીઓ છોડાવવાની વાત સહિતના મુદ્દે આપણે પાકિસ્તાનને મનાવી ન શક્યા. પી. એન. ધારે ઇન્દિરા ગાંધી: ધ ઇમરજન્સી એન્ડ ઇન્ડિયન ડેમોક્રસી’ પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે મંત્રણામાં ભારતીય ટીમની આગેવાની કરી રહેલા ડી. પી. ધાર અચાનક માંદા પડી ગયા અને તેમના સ્થાને પી. એન. હસ્કરે આગેવાની લીધી. તેમણે કાશ્મીર મુદ્દો સંડોવવા આડકતરો પ્રયાસ કર્યો અને સીઝ ફાયરની લાઇન (યુદ્ધવિરામની રેખા)ને લાઇન ઑફ કંટ્રોલ (અંકુશ રેખા) ગણાવવાનો મુદ્દો સામેલ કર્યો જે માટે પાકિસ્તાન (પોતે હારી ગયું હોવા છતાં) તૈયાર નહોતું. ૨ જુલાઈ, ૧૯૭૨ના રોજ મંત્રણા લગભગ પડી ભાંગી જ હતી. પાકિસ્તાનના પ્રમુખ ઝુલ્ફીકાર અલી ભૂટ્ટોએ અગાઉ લાઇન ઑફ કંટ્રોલ ગણવા હા પાડી દીધી હતી જે તેના અધિકારી ફગાવી રહ્યા હતા. પત્રકારો પણ મંત્રણા નિષ્ફળ ગઈ હોવાનું જાહેર કરવા લાગ્યા. ત્યાં ભૂટ્ટોએ દાવ ખેલ્યો. તેઓ વડાં પ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીને મળવા ગયા.
અંગત મુલાકાતમાં એવું તે શું જાદુ કર્યું કે ઈન્દિરા ગાંધી તેમની વાત સાથે સંમત થઈ ગયાં! ઈન્દિરાએ બહાર આવીને કહ્યું કે આ જ એક માત્ર શક્ય ઉકેલ છે! આપણા લશ્કરે પોતાના જવાનોને શહીદ કરીને જીતેલા પ્રદેશો બિનશરતી રીતે પાછા આપી દેવાયા!
આપણે સોવિયેત સંઘને આપણું હિતેચ્છુ માનતા રહ્યા અને (આપણાં માધ્યમો, આપણી ફિલ્મોમાં) અમેરિકાને બૂરું ચિતરતા રહ્યા, પરંતુ તાશ્કંદમાં સોવિયેતે લુચ્ચાઈ કરી અને ભૂટ્ટો- ઈન્દિરા ગાંધીની મંત્રણામાં પણ તેણે પ્રભાવ ઊભો કર્યો. પાકિસ્તાને સેન્ટો (સેન્ટ્રલ ટ્રેટી ઑર્ગેનાઇઝેશન) અને સીએટો (સાઉથ ઇસ્ટ એશિયા ટ્રેટી ઑર્ગેનાઇઝેશન) સાથે સંધિ કરી હતી. ભૂટ્ટો એપ્રિલ, ૧૯૭૨માં મોસ્કો જઈને સોવિયેત સંઘ સાથે સોદો કરતા આવ્યા કે પોતે આ સંધિમાંથી નીકળી જશે અને બદલામાં તેણે ભારતને જીતેલા પ્રદેશો પાછા આપી દેવા દબાણ કરવું. તેના પછી તરત ભારતે તેના પ્રતિનિધિઓને મે ૧૯૭૨માં સોવિયેત સંઘ મોકલ્યા હતા. પરંતુ ઈન્દિરા ગાંધી સોવિયેત સંઘની વાત પ્રત્યે બેધ્યાન હોય તેવું દેખાવા માગતા નહોતા. જી. પાર્થસારથીએ ટ્રિબ્યુન ભારતના ધ ટ્રિબ્યુન’ દૈનિકમાં લખેલા લેખ મુજબ, ઈન્દિરા ગાંધી તાશ્કંદ મંત્રણાથી સુપેરે પરિચિત હતાં. તે મંત્રણા પછી સોવિયેત સંઘ અને પાકિસ્તાન નજીક આવ્યા હતા અને બંનેએ સૈન્ય સંબંધ શરૂ કર્યા હતા. ગમે તેમ, પણ શાસ્ત્રીની જેમ ઈન્દિરા ગાંધી પણ સોવિયેતના દબાણમાં આવી ગયા હતા. (ક્રમશ:)
