નેપ્ચૂન સૂર્યમાંથી જે ગરમી મેળવે છે તેના કરતાં અઢી ગણી બહાર ફેંકે છે.
બ્રહ્માંડ દર્શન - ડો. જે. જે. રાવલ
નેપ્ચૂન બરફોની બનેલી દુનિયા છે. એન્ટાર્કટિકા તો તેની પાસે કાંઈ જ નહીં. નેપ્ચૂનમાં હીરા પાકે છે. ભવિષ્યમાં ત્યાંથી પૃથ્વીવાસીઓ હીરા મેળવશે. નેપ્ચૂન પર ભયંકર પવનો ફૂંકાય છે અને વાદળો વીંઝાય છે. ત્યાંથી જ યમપુરીનો પ્રારંભ થાય છે. તેના પછીનું અંતરિક્ષ વૈતરણી નદી જ ગણી શકાય જેનો પાર પામવું બહું દુષ્કર છે.
નેપ્ચૂનનો આ નવો શોધાયેલો ઉપગ્રહ તેનો સૌથી નાનો ઉપગ્રહ છે. નેપ્ચૂન, ઍડમ્સ અને લે વેરિયરે ખગોળવિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોની મદદથી નક્કી કરાયેલી કક્ષાએ શોધાયો હતો. પણ તે શોધાયો તે પહેલાં, થોડાં વર્ષો પહેલાં કે થોડાં વર્ષો પછી. ઍડમ્સ અને લે વેરિયરે ખગોળના સિદ્ધાંતો દ્વારા દર્શાવેલી કક્ષાની જગ્યાએ તેની શોધ ચલાવી હોત તો તે શોધાત નહીં, કારણ કે નેપ્ચૂનની ખરી કક્ષા તો અલગ જ હતી. તેની પાછળનું કારણ એ હતું કે આદમ્સ અને લે વેરિયરે નેપ્ચૂનની કક્ષાની ગણતરી કરવામાં નેપ્ચૂનનું જે અંતર લીધું હતું તો ખોટું હતું, પણ અંતરિક્ષમાં બધા આકાશીપિંડોનુું પ્રક્ષેપણ આકાશરૂપી છતમાં થાય છે. તેથી તેની જગ્યા પ્રમાણે વાંધો આવ્યો નહીં અને નેપ્ચૂન ઍડમ્સ અને લે-વેરિયરે દર્શાવેલ જગ્યાએ શોધાયો. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો કે તારાનું અંતરિક્ષમાં પ્રક્ષેપણ તો આકાશરૂપી છતમાં જ થાય છે. હકીકતમાં તેમના અંતરો કરોડો કિલોમીટર અલગ અલગ હોય છે.
આ બાબતે ખૂણાના યામો (ફક્ષલીહફિ ભજ્ઞ-જ્ઞમિશક્ષફયિંત) બરાબર હોવા જોઈએ. આમ ઍડમ્સ અને લે-વેરિયરની આગાહીએ મેદાન મારી લીધું.
૧૬૧૩માં નેપ્યૂનની ખરેખર શોધ થઈ તેનાં ર૩૩ વર્ષ પહેલાં ગેલિલિયોએ તેના નાના અને પ્રાથમિક દૂરબીનમાંથી નેપ્ચૂનને જોયો હતો પણ તે ત્યારે બહુ જ ધીમી ગતિથી આકાશમાં ચાલતો હતો. તેથી ગેલિલિયો તેને ગ્રહ તરીકે ઓળખી શક્યો ન હતો અને તેણે તે આકાશપિંડને ઝાંખા તારા તરીકે લીધો હતો. પછીના બીજા બે દિવસે રાત્રિ આકાશમાં ગેલિલિયોએ તેને જોયો હતો. તે આકાશપિંડે તારાના સંદર્ભે જગ્યા પણ બદલી છે. તેની પણ તેણે તેની ડાયરીમાં નોંધ કરી હતી. પણ આગળ દર્શાવ્યું તે પ્રમાણે નેપ્ચૂન ત્યારે ધીમે ધીમે ચાલતો હતો અને તેણે બહુ જ થોડી જગ્યા બદલી હતી અને પછીના દિવસે તે દૂરબીનના ફિલ્ડમાંથી બહાર નીકળી ગયો હતો. પછીના દિવસોમાં રાત્રિ આકાશ વાદળોથી ઘેરાયેલું હતું. તેથી ગેલિલિયો આકાશદર્શન કરી શક્યો ન હતો. તેથી ગેલિલિયો એ વિચારી શક્યો નહીં કે ગ્રહ હશે, કારણ કે તે જમાનામાં શનિ સુધીના ગ્રહો જ જાણીતા હતા અને ખગોળવિજ્ઞાનીઓના મગજમાં એવો વિચાર પણ આવતો ન હતો કે શનિ પણ ગ્રહ હોઈ શકે છે. એ તો જ્યારે અચાનક અને અકસ્માતે શનિ પછીના ગ્રહ યુરેનસની શોધ થઈ કે ખગોળવિજ્ઞાનીઓ વિચારતા થયા કે યુરેનસ પછી પણ ગ્રહ હોઈ શકે છે. એ દિવસોમાં રાત્રિ આકાશ વાદળોથી છવાયું ન હોત તો ગેલિલિયો જ નેપ્ચૂનને શોધી શક્યો હોત. તો નેપ્ચૂન, યુરેનસ પહેલાં શોધાયો હોત. છેને વાત અજબ-ગજબની. દૂરનો ગ્રહ પહેલાં શોધાયો હોત.
નવી શોધોની દુનિયા વિચાર પર આધારિત છે. જરા પણ વિચાર ન આવે કે વિચારવામાં જરા પણ ફરક પડે તો ચિત્ર તદ્દન બદલાઈ જાય અને વિજ્ઞાની નવી મોટી શોધ કરતા રહી જાય. ગેલિલિયો આમ નેપ્ચૂનની શોધ કરતાં જરા માટે રહી ગયો. ગેલિલિયોએ શનિનાં વલયો પણ જોયાં હતાં પણ તે શનિનાં વલયો છે તેમ તે વિચારી શક્યો નહીં અને આમ તે શનિનાં વલયો શોધવામાં જરા માટે રહી ગયો. તેની પાછળનું મૂળ કારણ તેનું નાનું પ્રાથમિક દૂરબીન હતું. તેથી તે વસ્તુને રિઝોલ્વ કરી શકતું ન હતું. જો ગેલિલિયો પાસે મોટું ટેલિસ્કોપ હોત, જો તેણે પોતે મોટું દૂરબીન બનાવ્યું હોત તો તે કેટલીયે પાછળ થઈ ગયેલી શોધ કરી શક્યો હોત. ક્રિશ્ર્ચન હોયગન્સે મોટું દુરબીન બનાવ્યું હતું. તે દૂરબીનને જ્યારે તેણે શનિનો અભ્યાસ કરવા ફેરવું ત્યારે તે શનિના ગોળા ફરતે થોડે દૂર જગ્યા રાખી શનિનાં વલયો જોઈ શક્યો હતો અને તેને શોધી શક્યો હતો. ગેલિલિયોનું દૂરબીન પ્રાથમિક હતું તેથી તે શનિનો ગોળો અને થોડે દૂર જગ્યા રાખી શનિનાં વલયો જોઈ શક્યો ન હતો. તેણે શનિનાં વલયોને શનિના ગોળા સાથે અડીને શનિ જાણે કે તેના વિષુવવૃત્ત પર જરા ફૂલેલો હોય તેમ જોયો હતો. તેથી ગેલિલિયો તેને શનિનાં વલયો તરીકે કળી શક્યો ન હતો. ગેલિલિયોએ જ્યારે એ દૃશ્ય જોયું ત્યારે તેણે તેના મદદનિશને બોલાવી કહ્યું જો, જો શનિને બે કાન હોય તેમ લાગે છે. હકીકતમાં શનિના ગોળાની બંને બાજુએ ઊપસી આવેલાં દેખાતાં વલયો હતાં.
વિજ્ઞાનમાં વિજ્ઞાનીઓને નવી શોધ દેખાય પણ જો તે ચીલા-ચાલુ વિચાર કરે તો તે નવી શોધ શોધતાં-શોધતાં રહી જાય. આમ સંશોધનની દુનિયા ઘણી ગૂંચવણ ભરેલી છે. તેમાં વિચારવામાં ભૂલ થાય તો રહી ગયા સમજો, આને ભાગ્ય કહો કે જે કહો તે.
હાલ સુધીમાં માત્ર એક જ અંતરિક્ષયાન વોયેજર-ર એ નેપ્ચૂનની મુલાકાત લીધી છે. નેપ્ચૂન વિશે જે આપણે જાણતા હતા તે વોયેજર-રની નેપ્ચૂન-યાત્રાની દેન હતી. પણ પછી ૧૯૯૦માં હબલ દૂરબીન અંતરિક્ષમાં તરતું મુકાયું. હબલે નેપ્ચૂન અને પ્લુટો વિશે ઘણી નવી શોધ કરી છે અને આપણને આ દૂરની દુનિયાઓની ઝાંખી કરાવી છે. પૃથ્વી સ્થિત શક્તિશાળી દૂરબીનોએ પણ નેપ્ચૂન અને પ્લુટો વિશે આપણા જ્ઞાનમાં વધારો કર્યો છે.
પ્લુટોની કક્ષા ખૂબ જ લંબગોળ હોવાથી તે તેની પરિક્રમામાં થોડાં વર્ષો માટે નેપ્ચૂનની કક્ષાની અંદરના અંતરિક્ષમાં આવી જાય છે. ત્યારે પ્લુટો દૂરનો આકાશીપિંડ (પ્લેનેટોઈડ) નથી રહેતો. આપણને બધાને હવે ખબર છે કે પ્લુટોને ખગોળવિજ્ઞાનીઓ ગ્રહ નથી ગણતા પણ ડ્વાર્ફ પ્લેનેટ ગણે છે. નેપ્ચૂન સૂર્યમાંથી જે ગરમી મેળવે છે, તેના કરતાં અઢી ગણી બહાર ફેંકે છે. માટે લાગે છે કે તેના ગર્ભભાગમાં આણ્વિક પ્રક્રિયાનું રીએક્ટર ધીમું ધીમું ચાલે છે. નેપ્ચૂનનાં વલયોનાં ઍડમ્સ લે-વેરિયર, ગાલ એવાં નામ આપવામાં આવ્યાં છે. એક વલયનું નામ હજુ સુધી અપાયું નથી. લેેવેરિયર વલયના બહારના ભાગને લાસ્સલ અને આરગો નામ આપવામાં આવ્યાં છે.
નેપ્ચૂનનો આ નવો શોધાયેલો ઉપગ્રહ તેનો સૌથી નાનો ઉપગ્રહ છે. નેપ્ચૂન, ઍડમ્સ અને લે વેરિયરે ખગોળવિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોની મદદથી નક્કી કરાયેલી કક્ષાએ શોધાયો હતો. પણ તે શોધાયો તે પહેલાં, થોડાં વર્ષો પહેલાં કે થોડાં વર્ષો પછી. ઍડમ્સ અને લે વેરિયરે ખગોળના સિદ્ધાંતો દ્વારા દર્શાવેલી કક્ષાની જગ્યાએ તેની શોધ ચલાવી હોત તો તે શોધાત નહીં, કારણ કે નેપ્ચૂનની ખરી કક્ષા તો અલગ જ હતી. તેની પાછળનું કારણ એ હતું કે આદમ્સ અને લે વેરિયરે નેપ્ચૂનની કક્ષાની ગણતરી કરવામાં નેપ્ચૂનનું જે અંતર લીધું હતું તો ખોટું હતું, પણ અંતરિક્ષમાં બધા આકાશીપિંડોનુું પ્રક્ષેપણ આકાશરૂપી છતમાં થાય છે. તેથી તેની જગ્યા પ્રમાણે વાંધો આવ્યો નહીં અને નેપ્ચૂન ઍડમ્સ અને લે-વેરિયરે દર્શાવેલ જગ્યાએ શોધાયો. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો કે તારાનું અંતરિક્ષમાં પ્રક્ષેપણ તો આકાશરૂપી છતમાં જ થાય છે. હકીકતમાં તેમના અંતરો કરોડો કિલોમીટર અલગ અલગ હોય છે.
આ બાબતે ખૂણાના યામો (ફક્ષલીહફિ ભજ્ઞ-જ્ઞમિશક્ષફયિંત) બરાબર હોવા જોઈએ. આમ ઍડમ્સ અને લે-વેરિયરની આગાહીએ મેદાન મારી લીધું.
૧૬૧૩માં નેપ્યૂનની ખરેખર શોધ થઈ તેનાં ર૩૩ વર્ષ પહેલાં ગેલિલિયોએ તેના નાના અને પ્રાથમિક દૂરબીનમાંથી નેપ્ચૂનને જોયો હતો પણ તે ત્યારે બહુ જ ધીમી ગતિથી આકાશમાં ચાલતો હતો. તેથી ગેલિલિયો તેને ગ્રહ તરીકે ઓળખી શક્યો ન હતો અને તેણે તે આકાશપિંડને ઝાંખા તારા તરીકે લીધો હતો. પછીના બીજા બે દિવસે રાત્રિ આકાશમાં ગેલિલિયોએ તેને જોયો હતો. તે આકાશપિંડે તારાના સંદર્ભે જગ્યા પણ બદલી છે. તેની પણ તેણે તેની ડાયરીમાં નોંધ કરી હતી. પણ આગળ દર્શાવ્યું તે પ્રમાણે નેપ્ચૂન ત્યારે ધીમે ધીમે ચાલતો હતો અને તેણે બહુ જ થોડી જગ્યા બદલી હતી અને પછીના દિવસે તે દૂરબીનના ફિલ્ડમાંથી બહાર નીકળી ગયો હતો. પછીના દિવસોમાં રાત્રિ આકાશ વાદળોથી ઘેરાયેલું હતું. તેથી ગેલિલિયો આકાશદર્શન કરી શક્યો ન હતો. તેથી ગેલિલિયો એ વિચારી શક્યો નહીં કે ગ્રહ હશે, કારણ કે તે જમાનામાં શનિ સુધીના ગ્રહો જ જાણીતા હતા અને ખગોળવિજ્ઞાનીઓના મગજમાં એવો વિચાર પણ આવતો ન હતો કે શનિ પણ ગ્રહ હોઈ શકે છે. એ તો જ્યારે અચાનક અને અકસ્માતે શનિ પછીના ગ્રહ યુરેનસની શોધ થઈ કે ખગોળવિજ્ઞાનીઓ વિચારતા થયા કે યુરેનસ પછી પણ ગ્રહ હોઈ શકે છે. એ દિવસોમાં રાત્રિ આકાશ વાદળોથી છવાયું ન હોત તો ગેલિલિયો જ નેપ્ચૂનને શોધી શક્યો હોત. તો નેપ્ચૂન, યુરેનસ પહેલાં શોધાયો હોત. છેને વાત અજબ-ગજબની. દૂરનો ગ્રહ પહેલાં શોધાયો હોત.
નવી શોધોની દુનિયા વિચાર પર આધારિત છે. જરા પણ વિચાર ન આવે કે વિચારવામાં જરા પણ ફરક પડે તો ચિત્ર તદ્દન બદલાઈ જાય અને વિજ્ઞાની નવી મોટી શોધ કરતા રહી જાય. ગેલિલિયો આમ નેપ્ચૂનની શોધ કરતાં જરા માટે રહી ગયો. ગેલિલિયોએ શનિનાં વલયો પણ જોયાં હતાં પણ તે શનિનાં વલયો છે તેમ તે વિચારી શક્યો નહીં અને આમ તે શનિનાં વલયો શોધવામાં જરા માટે રહી ગયો. તેની પાછળનું મૂળ કારણ તેનું નાનું પ્રાથમિક દૂરબીન હતું. તેથી તે વસ્તુને રિઝોલ્વ કરી શકતું ન હતું. જો ગેલિલિયો પાસે મોટું ટેલિસ્કોપ હોત, જો તેણે પોતે મોટું દૂરબીન બનાવ્યું હોત તો તે કેટલીયે પાછળ થઈ ગયેલી શોધ કરી શક્યો હોત. ક્રિશ્ર્ચન હોયગન્સે મોટું દુરબીન બનાવ્યું હતું. તે દૂરબીનને જ્યારે તેણે શનિનો અભ્યાસ કરવા ફેરવું ત્યારે તે શનિના ગોળા ફરતે થોડે દૂર જગ્યા રાખી શનિનાં વલયો જોઈ શક્યો હતો અને તેને શોધી શક્યો હતો. ગેલિલિયોનું દૂરબીન પ્રાથમિક હતું તેથી તે શનિનો ગોળો અને થોડે દૂર જગ્યા રાખી શનિનાં વલયો જોઈ શક્યો ન હતો. તેણે શનિનાં વલયોને શનિના ગોળા સાથે અડીને શનિ જાણે કે તેના વિષુવવૃત્ત પર જરા ફૂલેલો હોય તેમ જોયો હતો. તેથી ગેલિલિયો તેને શનિનાં વલયો તરીકે કળી શક્યો ન હતો. ગેલિલિયોએ જ્યારે એ દૃશ્ય જોયું ત્યારે તેણે તેના મદદનિશને બોલાવી કહ્યું જો, જો શનિને બે કાન હોય તેમ લાગે છે. હકીકતમાં શનિના ગોળાની બંને બાજુએ ઊપસી આવેલાં દેખાતાં વલયો હતાં.
વિજ્ઞાનમાં વિજ્ઞાનીઓને નવી શોધ દેખાય પણ જો તે ચીલા-ચાલુ વિચાર કરે તો તે નવી શોધ શોધતાં-શોધતાં રહી જાય. આમ સંશોધનની દુનિયા ઘણી ગૂંચવણ ભરેલી છે. તેમાં વિચારવામાં ભૂલ થાય તો રહી ગયા સમજો, આને ભાગ્ય કહો કે જે કહો તે.
હાલ સુધીમાં માત્ર એક જ અંતરિક્ષયાન વોયેજર-ર એ નેપ્ચૂનની મુલાકાત લીધી છે. નેપ્ચૂન વિશે જે આપણે જાણતા હતા તે વોયેજર-રની નેપ્ચૂન-યાત્રાની દેન હતી. પણ પછી ૧૯૯૦માં હબલ દૂરબીન અંતરિક્ષમાં તરતું મુકાયું. હબલે નેપ્ચૂન અને પ્લુટો વિશે ઘણી નવી શોધ કરી છે અને આપણને આ દૂરની દુનિયાઓની ઝાંખી કરાવી છે. પૃથ્વી સ્થિત શક્તિશાળી દૂરબીનોએ પણ નેપ્ચૂન અને પ્લુટો વિશે આપણા જ્ઞાનમાં વધારો કર્યો છે.
પ્લુટોની કક્ષા ખૂબ જ લંબગોળ હોવાથી તે તેની પરિક્રમામાં થોડાં વર્ષો માટે નેપ્ચૂનની કક્ષાની અંદરના અંતરિક્ષમાં આવી જાય છે. ત્યારે પ્લુટો દૂરનો આકાશીપિંડ (પ્લેનેટોઈડ) નથી રહેતો. આપણને બધાને હવે ખબર છે કે પ્લુટોને ખગોળવિજ્ઞાનીઓ ગ્રહ નથી ગણતા પણ ડ્વાર્ફ પ્લેનેટ ગણે છે. નેપ્ચૂન સૂર્યમાંથી જે ગરમી મેળવે છે, તેના કરતાં અઢી ગણી બહાર ફેંકે છે. માટે લાગે છે કે તેના ગર્ભભાગમાં આણ્વિક પ્રક્રિયાનું રીએક્ટર ધીમું ધીમું ચાલે છે. નેપ્ચૂનનાં વલયોનાં ઍડમ્સ લે-વેરિયર, ગાલ એવાં નામ આપવામાં આવ્યાં છે. એક વલયનું નામ હજુ સુધી અપાયું નથી. લેેવેરિયર વલયના બહારના ભાગને લાસ્સલ અને આરગો નામ આપવામાં આવ્યાં છે.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=101064
No comments:
Post a Comment