બક્ષી સદાબહાર - ચંદ્રકાંત બક્ષી
નાનો હતો ત્યારથી જ દોસ્તો એને બક્ષી કહેતા હતા. પત્નીથી દુશ્મન સુધીના બધાએ આ નામનો સ્વીકાર કરી લીધો છે. સાહિત્યના સમીક્ષકો આલોચના કરતી સમયે અથવા પોલીસવાળા કેસ કરતી વખતે આ જ શબ્દોનો પ્રયોગ કરે છે. વિષના બૂંદની જેમ આ નામ ગુજરાતી સાહિત્યમાં ફેલાઈ ચૂક્યું છે. આ એક વિચિત્ર નામ છે. એની વાર્તાઓ જર્મનમાં છપાય છે અને એ સરકારી લાઈબ્રેરીઓના બ્લૅક લિસ્ટ પર છે. ન એને ગુજરાતમાં ક્યાંય બોલાવવામાં આવે છે, ન એણે રેડિયો સ્ટેશનનો દરવાજો જોયો છે, ન એને કોઈ પારિતોષિક આપવામાં આવ્યું છે (સિવાય કે એક પોલીસ-કેસ જે અત્યારે ચાલી રહ્યો છે) ... અને... એની વાર્તાઓ સૌથી વિશેષ અનુદિત થઈ છે, સૌથી વધુ રૂપિયા કમાઈ લે છે, સૌથી વધારે ગુજરાતી કથાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. વિચિત્રતા જોડાયેલી છે આ નામ સાથે - ૧૯૫૧થી. જ્યારે ૧૯ વર્ષની વયે એની પહેલી વાર્તા પ્રગટ થઈ હતી.
છ વાર્તાસંગ્રહો. દસ નવલો. ત્રણ નાટકો. એક વિવેચનસંગ્રહ - એકવીસ વર્ષના સાહિત્યજીવનની આ ફળશ્રુતિ, અને એ ગુજરાતી જાણતો નથી, શીખ્યો નથી, આરંભિક કૃતિઓ અંગ્રેજીમાં છપાઈ, ખેલકૂદની ભાષા હિન્દી રહી, જીવન કલકત્તામાં બસર થયું. વ્યવસાયની ભાષા બંગાળી, મિજાજની ભાષા ઉર્દૂ, આલોચકો કહે છે એની ભાષા હિન્દી-ગુજરાતી કે એંગ્લો-ગુજરાતી છે. હજી સુધી ગુજરાતી ‘પ્રદાન’ને સ્થાને એ ‘યોગદાન’ વાપરે છે. રેંગના અને ઝુલસના, સુસ્તાના અને તરાશના એના લેખનમાં એટલા પથરાયેલા છે કે લોકોએ એના પર હિન્દીની અસરના ઉલ્લેખ કરવા પણ હવે તંગ આવીને બંધ કર્યા છે, આજકાલ મુંબઈમાં છે. કૉલેજમાં અંગ્રેજીમાં શીખવે છે, હિન્દીમાં સ્ક્રિન પ્લૅ લખે છે, અને વાર્તા-નવલ ગુજરાતીમાં જૂના મિત્રો સાથે બંગાળીમાં, નવા સંબંધીઓ સાથે મરાઠીમાં વાતો કરે છે. જડો ખોવાઈ ગઈ છે એની. સફાઈ પેશ કરી દે છે. ભારતીય એક જ વસ્તુ છે મારી પાસે, મારી ચામડીનો રંગ. આપણા દેશમાં અંગ્રેજી સરકારની વ્યવસાયની, કાનૂનની, સમાચારપત્રોની ભાષા છે. હિન્દી વ્યવહારની, રેડિયોની, ફિલ્મોની, સ્ટેશનોની ભાષા છે, અને માતૃભાષા કિચનથી બેડરૂમ સુધી ચાલે છે. બહુ મોટો દેશ છે. હજારો વર્ષોથી ઈતિહાસનો ‘સિન્થેસીસ’ ચાલતો રહ્યો છે. એક ભાષા થઈ નથી. રાજભાષા અને પ્રજાભાષા હંમેશાં અલગ રહી છે. બુદ્ધના સમયથી... અને પછી એ ઈતિહાસમાંથી પ્રમાણો આપવા શરૂ કરે છે, કારણ કે ઈતિહાસ અને રાજનીતિ એ કૉલેજમાં ભણાવે છે, એવી વાતો કરે છે કે ગુસ્સો આવી જાય છે અને એ હસે છે - વિરોધિતા સારી ચીજ છે, એના કથાકાર મિત્ર મધુ રાયે એક વાર એના વિષયમાં લખ્યું હતું: બક્ષી કયા વાદમાં માને છે એ જાણવા માટે પહેલાં તમારે નક્કી કરવું પડશે, તમે કયા વાદમાં માનો છો. તમે જે વાદમાં માનો છો એનાથી વિરુદ્ધ વાદમાં એ માને છે. બક્ષીના વાદનું નામ એક જ છે - પ્રતિવાદ.
એ કહે છે કે આજની રાજનીતિ, આજની સામાજિક આર્થિક અવ્યવસ્થાને ભૂલીને સાહિત્ય-સર્જન શક્ય નથી, કમથી કમ આજના શહેરી લેખક માટે સમાજ આપણને અલગાવ આપે છે. સાહિત્ય એ અલગાવને વાચા આપે છે. શહેરથી દોસ્તાના છે. પૈદાઈશી દોસ્તાના. ચૌરંગી હોય કે ફલોરા ફાઉન્ટ કે કેનોટ સર્કલ - રખડવું એ એક જ પ્રમાણિક ઘટના છે. આપણી યુવાવસ્થા પર નગર-સંસ્કૃતિની અસર છે. આપણે પહેલી પેઢી છીએ જેણે નગર સંસ્કૃતિ કે વિકૃતિને શબ્દોમાં આકાર આપ્યો. જીવનમાં સેક્સ ધર્મ બની ગઈ. અસ્તિત્વમાં પંચ મહાભૂતોમાં પાપને સ્થાન આપ્યું. પાપ સ્વતંત્રતાનું દ્યોતક છે, સ્વૈચ્છિક છે, આપણું છે, ઘડિયાળના ‘ઝીરો-અવર’ની જેમ પાછળ અતીત નથી. શોખ છે રખડવાનો. વર્ષેક બૌદ્ધમાર્ગનો અભ્યાસ કરીને લુમ્બિની-કુશીનગર-નેપાળ રખડી આવ્યો અને ધર્મ-વિષયક ઉપન્યાસ લઈ આવ્યો. એ પૂર્વે સાર્ત્ર અને હેમિંગ્વે એના નાયકો હતા. પછી એક ડિટેક્ટીવ ઉપન્યાસ લખ્યો. બે ઐતિહાસિક હવે કહે છે ‘એલિસ-ઈન-વન્ડરલૅન્ડ’ જેવું કંઈક; દસ-બાર વર્ષનાં બચ્ચાંઓ માટે. પછી સાયન્સ-ફિક્શન, કંઈક શિકાર કથા, કંઈક રાજનીતિક વ્યંગ્યાત્મક, આંચલિક, યુદ્ધ-વિષયક... કથાકારમાં ‘રેંજ’ હોવી જોઈએ. આપણા કથાકાર જલ્દી સુકાઈ જાય છે, ભાગે છે, અનુભવ નથી. દરેક કથાકાર બધું નથી લખી શકતો, પણ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આવતી કાલનો દિવસ બાદબાકી જિંદગીનો પહેલો જ દિવસ છે અને હજી તો ચાલીસ જ વર્ષો પસાર થયાં છે.
વિવિધતાનો એ પક્ષઘર છે, સ્વભાવનો વિરોધાભાસ શર્માવાવાળી વાત નથી. જીવતા માણસના વિચારો ઉકળતા જ રહે છે, એટલા માટે જ તો પાંચ લાખ વર્ષની ઉત્ક્રાન્તિ પછી મનુષ્યના માથામાં એણે એક મગજ મેળવ્યું છે. એકલો માણસ કંઈ જ કરી શકતો નથી પણ પ્રયત્ન કરીને અસફળ જરૂર થઈ શકે છે. એટલું સ્વાતંત્ર્ય છે એની પાસે.
વર્ષો પહેલાં એ ખાદી પહેરતો હતો. ગાંધીજીનું હરિજન બંધુ વાંચતો હતો. પછી આર.એસ.એસ.ની પરેડોમાં જતો હતો. પછી કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની સેલોમાં જઈને ‘ડાયલેક્ટીકલ’ અને ‘હિસ્ટોરિકલ’ મેર્ટિરીએલિઝમનું તાત્ત્વિક અંતર સમજવાની કોશિશ કરતો હતો. એણે કમ્યુનિસ્ટોના ફરેબને જોયો અને એ ‘કમ્યુનિસ્ટ’માંથી ‘માર્ક્ષિસ્ટ’ બની ગયો. એણે માર્ક્ષિસ્ટોના છલકાતા ધનને જોયું અને એ ‘માર્ક્ષિસ્ટ’માંથી ‘આર્ટિસ્ટ’ બની ગયો. હવે કહી રહ્યો છે કે આર્ટિસ્ટોનું જૂઠ એને ક્યાંક આર્ટિસ્ટમાંથી ‘હ્યુમેનિસ્ટ’ ન બનાવી નાંખે! જો કે હ્યુમેનિસ્ટ પ્રકારના માણસો એને પસંદ નથી...
ગરીબીને એણે રોમાંસનો રંગ આપ્યો નથી. કારણ કે વર્ષો સુધી ગરીબી-બેરોજગારી એણે જોયાં છે. કલાકાર ‘સુપર-સિટીઝન’ નથી. એક પ્લમ્બર કે બૅન્ક-કલાર્ક કરતાં એને વિશેષ અધિકાર નથી. સાથે સાથે એ માને છે કે જે કલાકાર પરિવારના દુ:ખ ઉપર પોતાની કલાની ઊંચાઈ સિદ્ધ કરે છે એ દ્રોહી છે. કુટુંબનો પણ એક અધિકાર હોય છે - મિડલ ક્લાસ સુખનો. સ્ત્રીઓ એને માટે સમસ્યા નથી, પણ પત્ની જીવનની સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ સ્ત્રી છે. બાળકની સાથે કેરમનો એક દાવ રમવો, વાર્તા પૂરી કરવા કરતાં અધિક જરૂરી છે. શરીરની સ્વસ્થતા તરફ એ હંમેશાં ધ્યાન આપે છે. કલાકારની કલાસાધના વ્યક્તિના પોતાના એકાંતનું પાપ હોવું જોઈએ. સાહિત્યના સંબંધો કરતાં વિશેષ મહત્ત્વ એ દોસ્તાનાને આપે છે. એટલે જ એના ઘણા ખરા મિત્રો સાહિત્યિકો નથી. કેટલાકને તો ખબર પણ નથી કે એ કંઈક લખે
પણ છે...
અને ક્યારેક પાઈપ પીતાં પીતાં એ વિચારે છે: બક્ષી લખે છે શા માટે? આ પરિશ્રમ, આ સાધના, આ વર્ષોથી આંખો બાળવાની મજૂરી? કદાચ થોડા પૈસા, થોડું સુનામ, થોડીક કૈફી ગલતફહમીઓ? કદાચ આ બધું જ થોડું થોડું ને...
એની સામે રશિયન બાળકોએ લખેલી કવિતાઓનું એક નાનું પુસ્તક ખૂલી જાય છે. એ વાંચે છે છ વર્ષની એક બેબી નતાશાએ લખેલી એક પક્તિ...
Put your head on my pillow,
છ વાર્તાસંગ્રહો. દસ નવલો. ત્રણ નાટકો. એક વિવેચનસંગ્રહ - એકવીસ વર્ષના સાહિત્યજીવનની આ ફળશ્રુતિ, અને એ ગુજરાતી જાણતો નથી, શીખ્યો નથી, આરંભિક કૃતિઓ અંગ્રેજીમાં છપાઈ, ખેલકૂદની ભાષા હિન્દી રહી, જીવન કલકત્તામાં બસર થયું. વ્યવસાયની ભાષા બંગાળી, મિજાજની ભાષા ઉર્દૂ, આલોચકો કહે છે એની ભાષા હિન્દી-ગુજરાતી કે એંગ્લો-ગુજરાતી છે. હજી સુધી ગુજરાતી ‘પ્રદાન’ને સ્થાને એ ‘યોગદાન’ વાપરે છે. રેંગના અને ઝુલસના, સુસ્તાના અને તરાશના એના લેખનમાં એટલા પથરાયેલા છે કે લોકોએ એના પર હિન્દીની અસરના ઉલ્લેખ કરવા પણ હવે તંગ આવીને બંધ કર્યા છે, આજકાલ મુંબઈમાં છે. કૉલેજમાં અંગ્રેજીમાં શીખવે છે, હિન્દીમાં સ્ક્રિન પ્લૅ લખે છે, અને વાર્તા-નવલ ગુજરાતીમાં જૂના મિત્રો સાથે બંગાળીમાં, નવા સંબંધીઓ સાથે મરાઠીમાં વાતો કરે છે. જડો ખોવાઈ ગઈ છે એની. સફાઈ પેશ કરી દે છે. ભારતીય એક જ વસ્તુ છે મારી પાસે, મારી ચામડીનો રંગ. આપણા દેશમાં અંગ્રેજી સરકારની વ્યવસાયની, કાનૂનની, સમાચારપત્રોની ભાષા છે. હિન્દી વ્યવહારની, રેડિયોની, ફિલ્મોની, સ્ટેશનોની ભાષા છે, અને માતૃભાષા કિચનથી બેડરૂમ સુધી ચાલે છે. બહુ મોટો દેશ છે. હજારો વર્ષોથી ઈતિહાસનો ‘સિન્થેસીસ’ ચાલતો રહ્યો છે. એક ભાષા થઈ નથી. રાજભાષા અને પ્રજાભાષા હંમેશાં અલગ રહી છે. બુદ્ધના સમયથી... અને પછી એ ઈતિહાસમાંથી પ્રમાણો આપવા શરૂ કરે છે, કારણ કે ઈતિહાસ અને રાજનીતિ એ કૉલેજમાં ભણાવે છે, એવી વાતો કરે છે કે ગુસ્સો આવી જાય છે અને એ હસે છે - વિરોધિતા સારી ચીજ છે, એના કથાકાર મિત્ર મધુ રાયે એક વાર એના વિષયમાં લખ્યું હતું: બક્ષી કયા વાદમાં માને છે એ જાણવા માટે પહેલાં તમારે નક્કી કરવું પડશે, તમે કયા વાદમાં માનો છો. તમે જે વાદમાં માનો છો એનાથી વિરુદ્ધ વાદમાં એ માને છે. બક્ષીના વાદનું નામ એક જ છે - પ્રતિવાદ.
એ કહે છે કે આજની રાજનીતિ, આજની સામાજિક આર્થિક અવ્યવસ્થાને ભૂલીને સાહિત્ય-સર્જન શક્ય નથી, કમથી કમ આજના શહેરી લેખક માટે સમાજ આપણને અલગાવ આપે છે. સાહિત્ય એ અલગાવને વાચા આપે છે. શહેરથી દોસ્તાના છે. પૈદાઈશી દોસ્તાના. ચૌરંગી હોય કે ફલોરા ફાઉન્ટ કે કેનોટ સર્કલ - રખડવું એ એક જ પ્રમાણિક ઘટના છે. આપણી યુવાવસ્થા પર નગર-સંસ્કૃતિની અસર છે. આપણે પહેલી પેઢી છીએ જેણે નગર સંસ્કૃતિ કે વિકૃતિને શબ્દોમાં આકાર આપ્યો. જીવનમાં સેક્સ ધર્મ બની ગઈ. અસ્તિત્વમાં પંચ મહાભૂતોમાં પાપને સ્થાન આપ્યું. પાપ સ્વતંત્રતાનું દ્યોતક છે, સ્વૈચ્છિક છે, આપણું છે, ઘડિયાળના ‘ઝીરો-અવર’ની જેમ પાછળ અતીત નથી. શોખ છે રખડવાનો. વર્ષેક બૌદ્ધમાર્ગનો અભ્યાસ કરીને લુમ્બિની-કુશીનગર-નેપાળ રખડી આવ્યો અને ધર્મ-વિષયક ઉપન્યાસ લઈ આવ્યો. એ પૂર્વે સાર્ત્ર અને હેમિંગ્વે એના નાયકો હતા. પછી એક ડિટેક્ટીવ ઉપન્યાસ લખ્યો. બે ઐતિહાસિક હવે કહે છે ‘એલિસ-ઈન-વન્ડરલૅન્ડ’ જેવું કંઈક; દસ-બાર વર્ષનાં બચ્ચાંઓ માટે. પછી સાયન્સ-ફિક્શન, કંઈક શિકાર કથા, કંઈક રાજનીતિક વ્યંગ્યાત્મક, આંચલિક, યુદ્ધ-વિષયક... કથાકારમાં ‘રેંજ’ હોવી જોઈએ. આપણા કથાકાર જલ્દી સુકાઈ જાય છે, ભાગે છે, અનુભવ નથી. દરેક કથાકાર બધું નથી લખી શકતો, પણ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આવતી કાલનો દિવસ બાદબાકી જિંદગીનો પહેલો જ દિવસ છે અને હજી તો ચાલીસ જ વર્ષો પસાર થયાં છે.
વિવિધતાનો એ પક્ષઘર છે, સ્વભાવનો વિરોધાભાસ શર્માવાવાળી વાત નથી. જીવતા માણસના વિચારો ઉકળતા જ રહે છે, એટલા માટે જ તો પાંચ લાખ વર્ષની ઉત્ક્રાન્તિ પછી મનુષ્યના માથામાં એણે એક મગજ મેળવ્યું છે. એકલો માણસ કંઈ જ કરી શકતો નથી પણ પ્રયત્ન કરીને અસફળ જરૂર થઈ શકે છે. એટલું સ્વાતંત્ર્ય છે એની પાસે.
વર્ષો પહેલાં એ ખાદી પહેરતો હતો. ગાંધીજીનું હરિજન બંધુ વાંચતો હતો. પછી આર.એસ.એસ.ની પરેડોમાં જતો હતો. પછી કમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીની સેલોમાં જઈને ‘ડાયલેક્ટીકલ’ અને ‘હિસ્ટોરિકલ’ મેર્ટિરીએલિઝમનું તાત્ત્વિક અંતર સમજવાની કોશિશ કરતો હતો. એણે કમ્યુનિસ્ટોના ફરેબને જોયો અને એ ‘કમ્યુનિસ્ટ’માંથી ‘માર્ક્ષિસ્ટ’ બની ગયો. એણે માર્ક્ષિસ્ટોના છલકાતા ધનને જોયું અને એ ‘માર્ક્ષિસ્ટ’માંથી ‘આર્ટિસ્ટ’ બની ગયો. હવે કહી રહ્યો છે કે આર્ટિસ્ટોનું જૂઠ એને ક્યાંક આર્ટિસ્ટમાંથી ‘હ્યુમેનિસ્ટ’ ન બનાવી નાંખે! જો કે હ્યુમેનિસ્ટ પ્રકારના માણસો એને પસંદ નથી...
ગરીબીને એણે રોમાંસનો રંગ આપ્યો નથી. કારણ કે વર્ષો સુધી ગરીબી-બેરોજગારી એણે જોયાં છે. કલાકાર ‘સુપર-સિટીઝન’ નથી. એક પ્લમ્બર કે બૅન્ક-કલાર્ક કરતાં એને વિશેષ અધિકાર નથી. સાથે સાથે એ માને છે કે જે કલાકાર પરિવારના દુ:ખ ઉપર પોતાની કલાની ઊંચાઈ સિદ્ધ કરે છે એ દ્રોહી છે. કુટુંબનો પણ એક અધિકાર હોય છે - મિડલ ક્લાસ સુખનો. સ્ત્રીઓ એને માટે સમસ્યા નથી, પણ પત્ની જીવનની સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ સ્ત્રી છે. બાળકની સાથે કેરમનો એક દાવ રમવો, વાર્તા પૂરી કરવા કરતાં અધિક જરૂરી છે. શરીરની સ્વસ્થતા તરફ એ હંમેશાં ધ્યાન આપે છે. કલાકારની કલાસાધના વ્યક્તિના પોતાના એકાંતનું પાપ હોવું જોઈએ. સાહિત્યના સંબંધો કરતાં વિશેષ મહત્ત્વ એ દોસ્તાનાને આપે છે. એટલે જ એના ઘણા ખરા મિત્રો સાહિત્યિકો નથી. કેટલાકને તો ખબર પણ નથી કે એ કંઈક લખે
પણ છે...
અને ક્યારેક પાઈપ પીતાં પીતાં એ વિચારે છે: બક્ષી લખે છે શા માટે? આ પરિશ્રમ, આ સાધના, આ વર્ષોથી આંખો બાળવાની મજૂરી? કદાચ થોડા પૈસા, થોડું સુનામ, થોડીક કૈફી ગલતફહમીઓ? કદાચ આ બધું જ થોડું થોડું ને...
એની સામે રશિયન બાળકોએ લખેલી કવિતાઓનું એક નાનું પુસ્તક ખૂલી જાય છે. એ વાંચે છે છ વર્ષની એક બેબી નતાશાએ લખેલી એક પક્તિ...
Put your head on my pillow,
And we will see my dream together.
બસ, ચંદ્રકાંત બક્ષીને આ જ કહેવું છે.
બસ, ચંદ્રકાંત બક્ષીને આ જ કહેવું છે.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=164368
No comments:
Post a Comment