સ્કૂલો ખૂલી ગઈ છે અને વૉટ્સઍપ ફરતા થઈ ગયા છે: બગીચાનાં ફૂલો પાછા બુકેમાં ગોઠવાઈ જશે...
બર્ટ્રાન્ડ આર્થર વિલિયમ રસેલને ૧૯૫૦માં સાહિત્યનું નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું પણ મૂળભૂત રીતે તેઓ મેથેમેટિશ્યન અને ફિલોસોફર. વિજ્ઞાન, ધર્મ અને સમાજ વિશે ખૂબ ચિંતન કર્યું. શિક્ષણ વિશે પણ.
‘ઑન એજ્યુકેશન: એ સ્પેશ્યલ ઈન અર્લી ચાઈલ્ડહૂડ’ એમનું વિશ્ર્વ પ્રસિદ્ધ પુસ્તક. પહેલવહેલીવાર ૧૯૨૬માં છપાયું. અલમોસ્ટ એક સદી પહેલાં. એમાંના વિચારો આજે પણ મૉડર્ન લાગે.
પુસ્તકમાંના વિચારોનો સાર ચૅપ્ટરવાઈઝ જોતાં જઈએ. પ્રસ્તાવનામાં બર્ટ્રાન્ડ રસેલ કહે છે કે દરેક માબાપને બાળકના શિક્ષણની ચિંતા હોવાની, શિક્ષણ પદ્ધતિમાં રહેલી ખામીઓ વિશે પણ ફિકર હોવાની. ઈચ્છા અને સગવડ હોય તો બાળકને ઘરે ભણાવી શકાય પણ એમાં ફાયદાઓની સાથે સૌથી મોટું નુકસાન એ થઈ જાય કે તમારું બાળક એની ઉંમરનાં બીજાં બાળકોથી વિખૂટું પડી જાય અને જ્યારે એ બીજાઓ સાથે હળેમળે ત્યારે એને પોતે કંઈક જુદું છે એવી કૉન્શ્યસનેસ સતત રહેવાની. એજ્યુકેશન સિસ્ટમમાં માબાપ પોતે ધારે છે એવો સંપૂર્ણ બદલાવ ક્યારેય શક્ય નથી બનવાનો, કારણ કે એ વિશે એકમતી સાધવી અશક્ય છે. દરેક માબાપને પોતપોતાના આગ્રહો હોવાના. આ તમામ આગ્રહોનો સમાવેશ કરતી શિક્ષણ પદ્ધતિ ક્યારેય શક્ય બનવાની નથી. માટે જ બાળકને ભણાવવા માબાપે પોતે સજ્જ થવું પડે, બાળકને સજ્જ કરવું પડે અને એ માટે કેટલીક પાયાની વાતો સમજી લેવી પડે.
શિક્ષણનો પાયાનો હેતુ શું? બે. એક તો, બાળકના દિમાગને ખુલ્લું બનાવે. એને દરેક દિશામાં વિચારતું કરે. અને બે, બાળક મોટું થાય એ પછી એને પોતાની રીતે કમાવાની વધુમાં વધુ તક મળે. બાળક દરેક પ્રકારની ચિંતાઓથી, દરેક પ્રકારના ડરથી મુક્ત બને એ જ શિક્ષણનો હેતુ હોવો જોઈએ. આ હેતુ પાર પડે એ માટે શું કરવું પડે?
સૌથી પહેલાં તો બાળકનું ચારિત્ર્ય ઘડવું પડે. ચારિત્ર્યઘડતર એટલે શિશુ અવસ્થાથી જ બાળકને એવી ટેવો પડે જે એના તનને અને મનને હેલ્થી બનાવે. એનામાં ખાવાપીવાની સારી આદતો કેળવાય. એની શારીરિક એનર્જીને ભાંગફોડિયા પ્રવૃત્તિને બદલે મેદાની રમતગમતો તરફ વાળી શકાય. બાળક સાવ નાનું હોય ત્યારે એને સુવડાવવા માટે હાથમાં લઈને ઝુલાવવાને બદલે કે એની પીઠ થાબડવાને બદલે કે એના માથા પર હાથ ફેરવીને એેને ઉંઘાડવાની કોશિશ કરવાને બદલે એને ચોખ્ખી પથારીમાં સુવડાવીને થોડીક મિનિટોમાં જ એનાથી દૂર થઈ જવું. લાડપ્યાર કરવાની હોંશમાં આપણે સંતાનની આદતો બગાડતા હોઈએ છીએ. એકલું પડી જશે એવા ડરથી આપણે એને ખોટી ટેવ પાડીએ છીએ. ઊંઘ આવશે એટલે એ સૂઈ જવાનું જ છે. તમે એને વહાલ નહીં કરો તો પણ એ સૂઈ જશે. બાળકને સ્વતંત્ર બનાવવાની દિશામાં માબાપે આ પ્રથમ પગલું ભરવું જોઈએ.
બે-ત્રણ મહિનાનું બાળક સ્મિત કરતાં શીખે છે. માતા સાથેનો સંબંધ સ્થપાય છે. માને જોતાં જ બાળકના હાવભાવ પલટાય છે, એના ચહેરા પર ખુશી દેખાય છે. હવે એ નવી નવી ચીજવસ્તુઓને પકડવાની કોશિશ કરે છે, ભાંખોડિયા ભરતું થઈ જાય છે, ડગુમગુ ચાલવાની, ઊભા રહેવાની, બૅલેન્સ જાળવવાની કોશિશ કરે છે. આ ગાળામાં બાળક કંઈક નવું કરે ત્યારે એને એન્કરેજ કરવા તમે શબ્દોથી કે તમારા વર્તનથી વખાણ કરો છો. પણ બાળકને તમારે પ્રોત્સાહન કે વખાણની એટલી બધી જરૂર નથી જેટલું તમે માનો છો. બાળકને નવી નવી વસ્તુઓ શીખવા માટે તક મળે એવી પરિસ્થિતિ સર્જે, એવું વાતાવરણ ઘરમાં બનાવો, એવાં સાધનો એને આપો એટલું પૂરતું છે. તમારા પ્રગટ પ્રોત્સાહન વિના પણ એ શીખવાનું જ છે.
બાળક એક વર્ષનું થઈ જાય ત્યાં સુધીમાં એનું ખાવાપીવાનું રૂટિન સેટ કરી નાખવું જોઈએ. એની છીછીપીપીનો સમય, એનો ઉંઘવાનો સમય નક્કી થઈ
જવો જોઈએ. આ એક વર્ષ દરમ્યાન બાળકને એના પરિચિત વાતાવરણ અને પરિચિત વ્યક્તિઓના સાંનિધ્યમાં રાખવાથી એનામાં ઈમોશનલ સિક્યોરિટી સર્જાય છે. બાળકને ગમે ત્યારે કોઈના ઘરે કે અલગ અલગ વ્યક્તિઓની સંભાળમાં મૂકી દેવાથી એ મૂંઝાઈ જવાનું. ડરતું થઈ જવાનું. આ સમય છે તમારા સંતાનને બાળક તરીકે નહીં પણ એક એડલ્ટ તરીકે રિસ્પેક્ટ કરવા માટેનો. અત્યારથી જ જો તમે એને એક વ્યક્તિ તરીકે ટ્રીટ કરતાં થઈ જશો તો એ મોટું થઈ જશે ત્યારે તમે એની સ્વતંત્રતાની આડે નહીં આવો. તમને ગલૂડિયાં જેવાં બાળકોની સાથે રમવાની મઝા આવે એ સારી વાત છે. બાળકને પણ તમારી ખુશ જોઈને જાતજાતના નખરાં કરવાનું ગમતું હોય છે. પણ એને એની રીતે એકલાં એકલાં રમવા દો. એની કલ્પનાશક્તિ ખીલે એવાં રમકડાં, એવી પ્રવૃત્તિઓનું વિશ્ર્વ એની સામે ખોલી આપો. એની શારીરિક સ્વસ્થતામાં કોઈ ગરબડ જણાય તો તાત્કાલિક એનો ઈલાજ કરો. માંદલું બાળક માંદલી માનસિકતા સાથે મોટું થવાનું.
બાળકના આયુષ્યનું બીજું વર્ષ કુટુંબમાં ખૂબ બધી ખુશીઓ લાવતું હોય છે. એ બોલતાં શીખે છે. ચાલવાનું શરૂ કરી દે છે. બાળકને પોતાને આવું કરવામાં પોતાની સ્વતંત્રતાનો અહેસાસ થાય છે, પોતે પણ માબાપની જેમ પાવરફુલ છે એવું એને લાગે છે. એ આસપાસની દુનિયાને નિહાળતું થઈ જાય છે. પંખીઓ, ફૂલ, નદી, મોટરકાર,વરસાદ, હોડી, પ્રાણીઓ જોઈને એનું વિસ્મય અને કૌતુક વધતાં જાય છે. બગીચામાં કે મેદાનમાં કે દરિયાની રેતીમાં ખૂબ લાંબે સુધી દોડાદોડી કર્યા કરતા બાળકને આઝાદીનો અનુભવ થાય છે. હવે એ ધારે ત્યાં જઈ શકે છે, ધારે તે કરી શકે છે. ખાવાની બાબતમાં હવે ઘણી નવી નવી વાનગીઓ ખાઈ શકે એવું પાચનતંત્ર તૈયાર થઈ રહ્યું છે. જિંદગીનાં આવા ઘણા બધા આનંદો માણવા માટે એ આતુર છે, તૈયાર છે.
નવા વિશ્ર્વની સાથે નવા નવા ડર પણ બાળકના મનમાં પ્રવેશતા થઈ જાય છે. અંધારાનો ડર, પાણીમાં પડવાનો, લસરપટ્ટી પરથી ભમ દઈને નીચે પડવાનો ડર. આમાંના કેટલાક ડર માબાપે જ બાળકમાં આરોપેલા હોય છે. અંધારાનો ડર બાળકોને ત્યારે જ લાગે જ્યારે એણે માબાપ પાસેથી એવી વાતો કે વાર્તાઓ સાંભળી હોય. માબાપને ડર લાગતો હોય છે કે બાળક અંધારામાં જશે તો પડી જશે, એને વાગશે. માબાપે દિમાગમાં ન ભર્યું હોય તો બાળક અંધારાથી ડરતું નથી.
નાનું બાળક પશુપંખીથી સહેજે ડરતું નથી. પશુપંખી પણ બાળકોથી ડરતાં નથી, મોટા માણસોથી ડરતાં હોય છે એટલે જ ક્યારેક પોતાના બચાવમાં તેઓ માણસો પર હુમલો કરી બેસતા હોય છે. કોઈ પણ ઉંમરનો ડૉગ બાળક સાથે પ્રેમથી રમશે. બાળક એની પૂંછડી, એના કાન ખેંચશે તો પણ એ એને કંઈ નહીં કરે, ઊલટાનું એને સામેથી વહાલ કરશે, કારણ કે એને ખબર છે કે બાળકની આ બધી જેશ્ર્ચર્સ હાર્મલેસ છે.
સ્વિમિંગ શીખવાડવાની હોંશમાં માબાપ ક્યારેક ઉતાવળ અને અધીરાઈ દેખાડી દે છે. બાળકને સ્વિમિંગ પુલમાં છબછબિયાં કરવા દો. પાણીના ટેમ્પરેચર સાથે એડજસ્ટ થવા દો. એની મેળે એ ધીમે ધીમે પાણીમાં ઊતરતું થઈ જશે. આ કે આવું કશું પણ શીખવવા માટે ધીરજ રાખવી પડે. બીજાઓ કરે છે તો તારે પણ કરવું જ જોઈએ એવી જીદ નહીં રાખવાની. બીજાઓ કરતાં બે વસ્તુ મોડી શીખશે તો કંઈ એ મંદબુદ્ધિ પુરવાર નથી થવાનું.
આ ઉંમરે બાળકને ખરેખરા જોખમથી ચેતવવું પડે. બે વર્ષની ઉંમરે એ તો દોડી જવાનું છે રસ્તો ઓળંગવા. પણ આવતી જતી કાર્સના જોખમનો અંદાજ માબાપે આપવો પડે. કાચની ચીજ હાથમાંથી પડશે તો એ તૂટી જવાની છે, (સેલફોન ભોંય પર પછડાશે તો નુકસાન થવાનું છે) એવી એવી વાતો માબાપે શીખવવી પડે. બાળકને ડરપોકપણામાંથી મુક્તિ અપાવવી અને વ્યવહારુ જોખમોની જાણકારી આપવી - માબાપે આ બેઉ કામ બાળકની આ ઉંમરે કરવાના હોય છે.
ત્રણ વર્ષની ઉંમરે બાળકોને પ્રવૃત્તિ કરવી અને પ્રવૃત્તિ જોવી ખૂબ ગમતું હોય છે. રસ્તો ખોદાતો હશે તો એ જોવા ઊભું રહી જશે, મમ્મી રસોડામાં કામ કરતી હશે તો એને પણ રસોઈ કરવાનું મન થશે. બાળકની કલ્પનાશક્તિ ખીલે એના માટે આવી તમામ પ્રવૃત્તિઓ કરવી કે જોવી ખૂબ જરૂરી છે.
ત્રીજા-ચોથા વર્ષે બાળકમાં ક્ધસ્ટ્રક્ટિવ અને ડિસ્ટ્રક્ટિવ વૃત્તિઓ જન્મવા માંડે છે. રેતીનો કિલ્લો બાંધવાની એની જેટલી મઝા આવે છે એટલી જ મઝા કોઈ રમકડું તોડીને એની અંદરના સ્પેરપાર્ટ્સ છૂટાં કરી નાખવાની આવે છે. બાળકની આ વૃત્તિને સંતોષવા એને એવાં રમકડાં આપવા જેના ભાગ એ છૂટા કરીને જાતે જ પાછા જોડી પણ શકે (હવે તો લૅગૉ જેવી બીજી કેટલીય રમકડાં પ્રવૃત્તિ બાળકો માટે મળે છે)
ચારેક વર્ષે બાળકમાં માલિકીભાવ જન્મે છે. સ્વાર્થવૃત્તિ એને કારણે જ આવે છે. મારું રમકડું હું કોઈને રમવા નહીં આપું. સાથે સાથે એ પોતાના નાના ભાઈ કે બહેનને, આ જ પઝેસિવનેસને કારણે પ્રોટેક્ટ કરતું પણ થઈ જાય છે. માબાપ જ બાળકને સમજાવી શકે કે કઈ બાબતમાં પઝેસિવનેસ સારી અને ક્યાં માલિકીભાવની જરૂર નથી.
હવે બાળકને સાચું બોલતાં શીખવવાનું છે. બાળક ડરને કારણે ખોટું બોલતા શીખે છે. માત્ર બોલતાં જ નહીં, સાચું વિચારતાં શીખવવાનું હોય છે. બાળકના ચારિત્ર્યઘડતરનો આ એક મોટો હિસ્સો હવે તમે બાળકને પનિશમેન્ટ આપી શકો છો. પણ એ સજા એણે કરેલા ખોટા કામના પ્રપોર્શનમાં હોવી જોઈએ. અન્યથા સજાના ડરથી એ વધારે ખોટું બોલવાનું શરૂ કરશે. કોની સાથે કેવી રીતે બીહેવ કરવું એની સૂચના એવું વર્તન થાય (કે ન થાય) ત્યારે જ આપી દેવાની.
હવે બાળક ઘરની બહાર નીકળીને બીજાં બાળકો સાથે શિક્ષણ પામવા તૈયાર થઈ ગયું છે. શિક્ષણના પાયાના પાઠ માબાપે જ ભણાવવાના હોય, શિક્ષક પર એ જવાબદારી ઢોળી દેવાની ના હોય. આવતી કાલે પૂરું.
આજનો વિચાર
હૃદયની કેળવણી વિના માત્ર દિમાગને કેળવવું એને શિક્ષણ ન કહેવાય.
- એરિસ્ટોટલ
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=165358#
બાળકને માબાપ તરફથી મળતી શ્રેષ્ઠ ભેટ કઈ
બાળક નર્સરી, પ્લે ગ્રુપ કે કે.જી.માં જતું થાય ત્યારે બીજા અનેક અજાણ્યા ચહેરાઓ સાથે એનો સંપર્ક થવાનો છે. ઘરમાં હોય છે ત્યારે જો મોટાં ભાઈ-બહેન કે કાકા-મામાનાં છોકરાં કે અડોશ-પડોશનાં છોકરાં સાથે એણે ભળવાનું હોય છે. હવે અપરિચિતો સાથે રોજ થોડાક કલાક ગાળવાના હોય છે. અત્યાર સુધીનો તમારો ઉછેર નક્કી કરશે કે તમારું બાળક અતડું રહેશે, શરમાળ હશે, ડોમિનેટિંગ બનશે, સબમિસિવ બનશે કે પછી ફ્રેન્ડલી બનશે. સ્કૂલનાં પાછલાં વર્ષોમાં કે કૉલેજનાં વર્ષોમાં તમારા બાળકની સોશ્યલ એક્સેપ્ટન્સ કેટલી હશે તે અહીં જ નક્કી થઈ જવાની.
બે-ચાર વર્ષના બાળકને માબાપ કે એમની ઉંમરના બીજાં વડીલો કરતાં પોતાનાથી એક-બે વર્ષ મોટાં બાળકો સાથે રમવાની - હળવાભળવાની વધારે મઝા આવતી હોય છે, એમની પાસેથી એ ઘણું બધું શીખતું હોય છે. પણ તકલીફ એ હોવાની કે તમારા બાળક કરતાં એક-બે વર્ષ મોટાં બાળકોને પોતાના કરતાં એક-બે વર્ષ મોટાં બાળકોની કંપની વધારે ગમતી હોય છે અને એમને એમના કરતાં મોટાં... છેવટે બાળકે પોતાની જ ઉંમરનાં બાળકો સાથે રમવાનું હોય છે.
બાળકને શિસ્તના પાઠ ભણાવતી વખતે કે એનું ચારિત્ર્યઘડતર કરતી વખતે એને વહાલ અને સહાનુભૂતિની જરૂર પણ છે એ ન ભુલાય. વધુ પડતાં લાડપ્યારથી બાળકને મોઢે ચડાવી નથી દેવું એવી સભાનતા રાખવામાં ક્યાંક એની સાથેનો સ્નેહનો તંતુ તૂટી ન જાય એ ખાસ જોવું જોઈએ. આ ઉંમરે તમે એને જેવી રીતે ટ્રીટ કરશો એ જ રીતે એ મોટું થઈને તમારી સાથે વ્યવહાર કરશે.
જે માબાપોની ફરિયાદ હોય કે મારું ટીનએજ સંતાન કે મારાં પરણેલાં દીકરી/દીકરા મારી આમન્યા નથી રાખતા, મારી સામે બોલે છે, મારું કહ્યું નથી માનતા એ પેરન્ટ્સે આંતરખોજ કરવી જોઈએ કે એ સંતાનોના બાળપણમાં તમે એની સાથે કેવો વ્યવહાર કર્યો હતો. કપડાં-રમકડાં કે બીજી સગવડો પાછળ જે ખર્ચ કર્યો હોય તે - એની વાત નથી. તમે એના પર ક્યારે ક્યારે ગુસ્સે થયા હતા, ક્યારે તમે એના મૂડ પ્રમાણે વર્ત્યા નહોતા, ક્યારે તમે વગર વાંકે એને પનિશમેન્ટ આપતા હતા, ક્યારે તમે બીજાઓની હાજરીમાં એને ઉતારી પાડતા હતા, ક્યારે તમે એનું આત્મગૌરવ હણાય - એનામાં લઘુતાગ્રંથિ જન્મે એવું વર્તન કરતા હતા. તારામાં તો અક્કલ જ નથી - થી માંડીને બીજાં એવાં કેટકેટલાં અપમાનજનક શબ્દો તમે એને કહ્યા હતા.
બાળક પાછળ પૈસા ખર્ચવા એ તમારી મજબૂરી, જરૂરિયાત, શોખ - બધું જ હોઈ શકે છે. બાળક સાથે સારી રીતે વર્ત્યા હશો તો જ એ મોટું થઈને તમારા એ સદ્વર્તનનો બદલો વાળશે. પુખ્ત વયના થઈ ગયેલા તમારાં સંતાનો વિશે મનમાં (કે કોઈની આગળ) ફરિયાદ કરતાં પહેલાં જરા ભૂતકાળમાં ડૂબકી મારીને જોજો કે તમે કરેલાં ગેરવર્તનનો જ બદલો તો નથી મળી રહ્યોને અત્યારે? માબાપને વૃદ્ધાશ્રમમાં છોડી આવતાં સંતાનોની ટીકા કરતાં પહેલાં બે જાણકારી મેળવી લેવી જરૂરી છે: આ માબાપોએ પોતે એમના માબાપ સાથે યુવાનીમાં કેવો વ્યવહાર કર્યો હતો અને બે, આ માબાપોએ
પોતાનાં સંતાનો સાથે કેવો વ્યવહાર કર્યો છે. નેવું ટકા કિસ્સાઓમાં તમને ખબર પડશે કે આમાં સંતાનોનો વાંક ઓછો છે, માબાપોનો વાંક અનેકગણો છે. પણ આપણે ત્યાં હવે ટ્રેન્ડ થઈ ગયો છે કે માબાપ વૃદ્ધાશ્રમભેગાં થાય એટલે સંતાનોની ટીકા કરવાની.
બાળકોને જે ઉંમરે તમારા એફેક્શન અને સિમ્પથીની સૌથી વધુ જરૂર હોય છે તે ઉંમરે તમે પોતે તમારી લાઈફને સજાવવામાં, પૈસા કમાવવામાં, મિત્રો સાથે પાર્ટીઓ કરવામાં, પત્ની (કે ગર્લફ્રેન્ડ) સાથે મોજમજા કરવામાં બિઝી હો છો. તમારી લાઈફની સ્ટ્રગલની અસર તમારા સ્વભાવ પર પડતી હોય છે અને આ સ્વભાવની અસર તમારા સંતાનો પર. છોકરાંઓની ભૌતિક સગવડો સાચવી લેવાથી તમારી ફરજ પૂરી નથી થઈ જતી. એમની આંતરિક જરૂરિયાતોને, માનસિક અને ઈમોશનલ નીડ્સને પૂરેપૂરી સંતોષી શકો તો જ તમને હક્ક છે એ મોટાં થાય પછી એમની પાસે તમારી ભાવનાત્મક જરૂરિયાતો પૂરી કરાવવાનો. જો તમે ખરેખર તમારા બાળકને નાનપણથી ઈમોશનલ સિક્યોરિટી આપી હશે તો એમના મોટાં થયા પછી તમારે એમની પાસે કશું માગવું નહીં પડે. તમારું ઈન્વેસ્ટમેન્ટ અનેકગણું થઈને તમને પાછું મળશે. પણ તમે કાંટા વાવ્યા હશે તો બાવળ જ લણશો અને તોફાન વાવ્યાં હશે તો વાવાઝોડાં જ ઉછેરશો.
પ્લે સ્કૂલ, નર્સરી, કેજી અને પછી સ્કૂલમાં જતું થયેલું બાળક એની સાથેનાં બીજાં બાળકોની કેટલી મદદ કરે છે, એમની કેટલી દરકાર રાખે છે એનો આધાર તમે ઘરમાં એને આપેલાં સંસ્કાર ઉપર છે. તમે પ્રત્યક્ષપણે એને જેટલું શીખવાડો છો એના કરતાં વધારે એ અપ્રત્યક્ષપણે - તમને જોઈ જોઈને - શીખે છે. તમારા પાડોશીઓને, સગાં, મિત્રો, કુટુંબીઓને તમે કેટલા હેલ્પફુલ થાઓ છો, કેવી રીતે એમની સાથે વર્તો છો, એમને કેટલાં છેતરો છો - એ બધું જ બાળકનું અજાગ્રત મન નોંધતું હોય છે. બાળકનું કૅરેક્ટર આ જ રીતે બિલ્ટ થતું હોય છે. તમારી જો ફરિયાદ હોય કે મારું સંતાન ભારે કજિયાખોર છે તો તમારે તમારો સ્વભાવ પહેલાં તપાસવો પડે. તમારી ૧૪ વરસની છોકરી વંઠી ગઈ છે એવું લાગતું હોય તો પહેલાં તમારે તમારું કૅરેક્ટર તપાસવું પડે. કૉલેજમાં ભણતા તમારા દીકરાનો વૉર્ડરોબ સાફ કરતાં તમને એમાંથી ક્ધડોમ્સના પૅકેટ્સ મળી આવે તો એનો કાન પકડતાં પહેલાં તમારે તમારો ભૂતકાળ અને વર્તમાન ચેક કરવો પડે. એને ઠપકો આપવાથી કંઈ નહીં વળે.
બાળક સ્કૂલમાં જતું થાય એ પછી એણે તો શાળાના અભ્યાસક્રમ મુજબ જ ભણવાનું હોય છે. આ અભ્યાસક્રમની સરહદો તોડીને, દરેક વિષયની સીમામર્યાદા હટાવીને, તમે બાળકના વિશ્ર્વને મોટું બનાવી શકો છો. આજના જમાનામાં ગૂગલ કંઈ બધી જ વાતોનો ઉકેલ નથી. ગૂગલ સિવાય પણ જ્ઞાનની ઘણી મોટી પરબો છે. ગૂગલ તમને માહિતીનો ખડકલો આપી શકે, એમાંથી તારવણી કરવાનો વિવેક ન શીખવી શકે, કઈ માહિતીની સત્યાસત્યતા કેવી રીતે ચકાસવી એની સૂઝ તમને ગૂગલ ન આપી શકે. આ માટે હજુય જૂના જમાનાની જ રીત અપનાવવી પડે. લાઈબ્રેરી. બાળકને પુસ્તકો વાંચવાની ટેવ પડવી જોઈએ. માત્ર સાહિત્યના જ નહીં. એને જે વિષયમાં વધારે રસ પડે એવા વિષયના પુસ્તકો અને મૅગેઝિનો અને છાપાં પણ.
સ્કૂલમાં મળતા શિક્ષણને સમાંતર શિક્ષણ આપવાના આ બધા નુસખા છે. બાળકની એસ્થેટિક સેન્સ ખીલે એવી પ્રવૃત્તિઓમાં એને રસ લેતું કરવું જોઈએ. નૃત્ય, સંગીત, ચિત્રકળા, નાટક-ફિલ્મ, કવિતા. જરૂર નથી કે બાળક આ વિષયોમાં પારંગત બને. પણ સ્કૂલમાં એને આ વિષયોમાં જેટલું એક્સપોઝર મળે છે એના કરતાં વધારે તમે પોતે એને આપી શકો. માત્ર એકસ્ટ્રા ક્લાસીસમાં ફીઝ ભરી દેવાથી કામ નથી પતી જવાનું. એ ક્લાસીસની વાતો તમને બીજા માબાપો પાસે શેખી કરવામાં કામ લાગશે. પણ તમે જાતે રસ લઈને, તમારો સમય કાઢીને, એની સાથે આવી પ્રવૃત્તિઓ કરવાની કે એવી પ્રવૃત્તિઓમાં હાજરી આપવાની કાળજી રાખશો તો તમારો એ સમય, તમે વાપરેલી એનર્જી ઊગી નીકળવાનાં છે. આવું જ સ્પોર્ટ્સની બાબતમાં.
બાળક બાર-પંદર વર્ષનું થાય તે પહેલાં માબાપ તરફથી એને શ્રેષ્ઠ ભેટ મળતી હોય તો તે છે વૅકેશન્સ. વતનમાં, મોસાળમાં, નજીકના કોઈ સ્થળે, મિત્રોને ત્યાં, દૂર બહારગામના કોઈ સ્થળે, હિલ સ્ટેશન, દરિયાકિનારે, જંગલમાં - જ્યાં સાથે લઈ જવાય ત્યાં. બાળક માટે આ બધી સ્મૃતિઓ એની આજીવન મૂડી બની જતી હોય છે. ટીનએજ સંતાનો એમની ઉંમરના છોકરા-છોકરીઓ સાથે વીકએન્ડ ટ્રિપ પર, ટ્રેકિંગ પર કે પછી લાંબા વૅકેશન પર એકલા જ જવાનાં છે, તમારા વિના. પણ એ પહેલાં એમને તમારી કંપનીની જરૂર છે. જો એ વખતે તમે એમને વૅકેશનોની સ્મૃતિઓ આપી હશે તો તેઓ પણ તમારી પચાસ-સાઠ વર્ષની ઉંમર પછી તમને ચારધામની જાત્રા ઉપરાંતના અનેક એક્ઝોટિક વૅકેશન્સમાં કંપની આપવા આવી જવાનાં.
સ્કૂલનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં ભવિષ્યમાં તું કરિયર તરીકે આ પસંદ કરીશ કે તે એવું પૂછી પૂછીને એને પ્રેશરમાં નહીં નાખતા. એણે જો કોઈ કરિયરની પસંદગી કરી હોય તો ખોટે ખોટે પ્રોત્સાહન પણ નહીં આપતા અને હતોત્સાહ પણ નહીં કરતા. એનું માઈન્ડ વિવરિંગ થતું હોય તો ટોકતા પણ નહીં કે: હવે તું ફાઈનલ કહે કે તારે પાઈલટ બનવું છે કે રિક્શા ડ્રાઈવર. એને એની રીતે નક્કી કરવા દૉ. કૉલેજ પ્રવેશ વખતે ‘લાઈન ચૂઝ’ કરવાનો વખત આવે ત્યારે પણ જો એ અવઢવમાં હોય તો ભલે કૉમર્સ કે આર્ટ્સ જેવી કમ્પેરેટિવલી ન્યુટ્રલ અને નિરુપદ્રવી લાઈન ચૂઝ કરે. બે-એક વર્ષમાં એને ખબર પડી જશે કે ફાઈનલી શું કરવું છે. આવું કરવામાં બે-ચાર વર્ષ ‘બગડે’ એમાં કશું ખાટુંમોેળું નથી થઈ જતું. જે જિંદગીમાં કરવું જ નથી એવા કોઈ વિષયની કારકિર્દીમાં એ ભરાઈ પડે અને પૂરી લાઈફ બરબાદ કરી નાખે એના કરતાં આ ઉંમરે જ થોડો સમય બગાડતો હોય તો ધીરજથી કામ લેવાનું.
તમારું સંતાન સ્કૂલમાં અને કૉલેજમાં જે કંઈ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે તેનો મોટો સોર્સ એના શિક્ષકો અને એના સહાધ્યાયીઓ હોવાના. એ બેઉને રિસ્પેક્ટ કરતાં શીખશે તો જ એને જ્ઞાન મળવાનું. શિક્ષકોને ભણાવતાં આવડતું જ નથી કે મારી સાથે ભણતા બધાં ‘આવા’ જ છે એવી ઍટિટયુડ તમારા સંતાનમાં હશે તો તે એને જ ભારે પડવાની. બીજી વ્યક્તિઓનો આદર કરતાં તમારે નાનપણથી જ એને શિખવાડવું પડે.
બાળકને શિક્ષણ આપવાનું કામ એના જન્મ સમયથી જ શરૂ થઈ જતું હોય છે. એ ભણવાનું પૂરું કરી લે ત્યાં સુધીનાં વર્ષોમાં તમારું એના શિક્ષણમાં ક્યાં, ક્યારે, કેટલું પ્રદાન હોવું જોઈએ એનો આછો ખ્યાલ તમને આ બે લેખમાં આપ્યો. વધારે ઊંડા ઊતરવું હોય તો બર્ટ્રાન્ડ રસેલની ‘ઑન ઍજ્યુકેશન, બુક વાંચવી. ક્યાં મળે? ગૂગલ સર્ચ કરો. ગુજરાતીમાં છે? ના.
સંતાનોના શિક્ષણ પાછળ ગમે એટલા પૈસા ખર્ચાશે તે ત્યારે જ ઊગી નીકળશે જ્યારે તમે એની કેળવણી પાછળ તમારો સમય ફાળવ્યો હશે. એસ.એસ.સી. અને એચ.એસ.સી.ના રિઝલ્ટ્સ આવી ગયાં છે/ આવી રહ્યા છે અને કૉલેજનાં ઍડમિશન્સ ખુલી રહ્યાં છે. તમારું બાળક જન્મવાનું હોય, જન્મી ચૂક્યું હોય, નર્સરીમાં પ્રવેશવાનું હોય, સ્કૂલમાં દાખલ થવાનું હોય કે પછી કૉલેજમાં - ભારતની શિક્ષણ પ્રથાનો વાંક કાઢવાને બદલે તમે પોતે તમારા સંતાનના શિક્ષણ માટે શું-શું અને કેટલું કરી શકો છો એટલું વિચારતા થશો તો ઘણું છે, બાળકના ફયુચર માટે, આ દેશના ફયુચર માટે.
આજનો વિચાર
જ્યારે સંતાનોને લઈને માબાપને ક્લાસીસ તરફ દોડાદોડી કરતાં જોઈએ છીએ ત્યારે ખબર નહીં કેમ પણ કાર્બાઈડથી કેરી પકવતા વેપારીઓ યાદ આવી જાય છે.
- વૉટ્સઍપ પર વાંચેલું
એક મિનિટ!
ટીચર: આજે ફરી મોડો આવ્યો?
પપ્પુ: પપ્પા-મમ્મી ઝઘડતા હતાં.
ટીચર: એ લોકોના ઝઘડામાં તું શું કામ મોડો પડે?
પપ્પુ: મારું એક શૂ પપ્પાના હાથમાં હતું, બીજું મમ્મીના...
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=165492
બર્ટ્રાન્ડ આર્થર વિલિયમ રસેલને ૧૯૫૦માં સાહિત્યનું નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું પણ મૂળભૂત રીતે તેઓ મેથેમેટિશ્યન અને ફિલોસોફર. વિજ્ઞાન, ધર્મ અને સમાજ વિશે ખૂબ ચિંતન કર્યું. શિક્ષણ વિશે પણ.
‘ઑન એજ્યુકેશન: એ સ્પેશ્યલ ઈન અર્લી ચાઈલ્ડહૂડ’ એમનું વિશ્ર્વ પ્રસિદ્ધ પુસ્તક. પહેલવહેલીવાર ૧૯૨૬માં છપાયું. અલમોસ્ટ એક સદી પહેલાં. એમાંના વિચારો આજે પણ મૉડર્ન લાગે.
પુસ્તકમાંના વિચારોનો સાર ચૅપ્ટરવાઈઝ જોતાં જઈએ. પ્રસ્તાવનામાં બર્ટ્રાન્ડ રસેલ કહે છે કે દરેક માબાપને બાળકના શિક્ષણની ચિંતા હોવાની, શિક્ષણ પદ્ધતિમાં રહેલી ખામીઓ વિશે પણ ફિકર હોવાની. ઈચ્છા અને સગવડ હોય તો બાળકને ઘરે ભણાવી શકાય પણ એમાં ફાયદાઓની સાથે સૌથી મોટું નુકસાન એ થઈ જાય કે તમારું બાળક એની ઉંમરનાં બીજાં બાળકોથી વિખૂટું પડી જાય અને જ્યારે એ બીજાઓ સાથે હળેમળે ત્યારે એને પોતે કંઈક જુદું છે એવી કૉન્શ્યસનેસ સતત રહેવાની. એજ્યુકેશન સિસ્ટમમાં માબાપ પોતે ધારે છે એવો સંપૂર્ણ બદલાવ ક્યારેય શક્ય નથી બનવાનો, કારણ કે એ વિશે એકમતી સાધવી અશક્ય છે. દરેક માબાપને પોતપોતાના આગ્રહો હોવાના. આ તમામ આગ્રહોનો સમાવેશ કરતી શિક્ષણ પદ્ધતિ ક્યારેય શક્ય બનવાની નથી. માટે જ બાળકને ભણાવવા માબાપે પોતે સજ્જ થવું પડે, બાળકને સજ્જ કરવું પડે અને એ માટે કેટલીક પાયાની વાતો સમજી લેવી પડે.
શિક્ષણનો પાયાનો હેતુ શું? બે. એક તો, બાળકના દિમાગને ખુલ્લું બનાવે. એને દરેક દિશામાં વિચારતું કરે. અને બે, બાળક મોટું થાય એ પછી એને પોતાની રીતે કમાવાની વધુમાં વધુ તક મળે. બાળક દરેક પ્રકારની ચિંતાઓથી, દરેક પ્રકારના ડરથી મુક્ત બને એ જ શિક્ષણનો હેતુ હોવો જોઈએ. આ હેતુ પાર પડે એ માટે શું કરવું પડે?
સૌથી પહેલાં તો બાળકનું ચારિત્ર્ય ઘડવું પડે. ચારિત્ર્યઘડતર એટલે શિશુ અવસ્થાથી જ બાળકને એવી ટેવો પડે જે એના તનને અને મનને હેલ્થી બનાવે. એનામાં ખાવાપીવાની સારી આદતો કેળવાય. એની શારીરિક એનર્જીને ભાંગફોડિયા પ્રવૃત્તિને બદલે મેદાની રમતગમતો તરફ વાળી શકાય. બાળક સાવ નાનું હોય ત્યારે એને સુવડાવવા માટે હાથમાં લઈને ઝુલાવવાને બદલે કે એની પીઠ થાબડવાને બદલે કે એના માથા પર હાથ ફેરવીને એેને ઉંઘાડવાની કોશિશ કરવાને બદલે એને ચોખ્ખી પથારીમાં સુવડાવીને થોડીક મિનિટોમાં જ એનાથી દૂર થઈ જવું. લાડપ્યાર કરવાની હોંશમાં આપણે સંતાનની આદતો બગાડતા હોઈએ છીએ. એકલું પડી જશે એવા ડરથી આપણે એને ખોટી ટેવ પાડીએ છીએ. ઊંઘ આવશે એટલે એ સૂઈ જવાનું જ છે. તમે એને વહાલ નહીં કરો તો પણ એ સૂઈ જશે. બાળકને સ્વતંત્ર બનાવવાની દિશામાં માબાપે આ પ્રથમ પગલું ભરવું જોઈએ.
બે-ત્રણ મહિનાનું બાળક સ્મિત કરતાં શીખે છે. માતા સાથેનો સંબંધ સ્થપાય છે. માને જોતાં જ બાળકના હાવભાવ પલટાય છે, એના ચહેરા પર ખુશી દેખાય છે. હવે એ નવી નવી ચીજવસ્તુઓને પકડવાની કોશિશ કરે છે, ભાંખોડિયા ભરતું થઈ જાય છે, ડગુમગુ ચાલવાની, ઊભા રહેવાની, બૅલેન્સ જાળવવાની કોશિશ કરે છે. આ ગાળામાં બાળક કંઈક નવું કરે ત્યારે એને એન્કરેજ કરવા તમે શબ્દોથી કે તમારા વર્તનથી વખાણ કરો છો. પણ બાળકને તમારે પ્રોત્સાહન કે વખાણની એટલી બધી જરૂર નથી જેટલું તમે માનો છો. બાળકને નવી નવી વસ્તુઓ શીખવા માટે તક મળે એવી પરિસ્થિતિ સર્જે, એવું વાતાવરણ ઘરમાં બનાવો, એવાં સાધનો એને આપો એટલું પૂરતું છે. તમારા પ્રગટ પ્રોત્સાહન વિના પણ એ શીખવાનું જ છે.
બાળક એક વર્ષનું થઈ જાય ત્યાં સુધીમાં એનું ખાવાપીવાનું રૂટિન સેટ કરી નાખવું જોઈએ. એની છીછીપીપીનો સમય, એનો ઉંઘવાનો સમય નક્કી થઈ
જવો જોઈએ. આ એક વર્ષ દરમ્યાન બાળકને એના પરિચિત વાતાવરણ અને પરિચિત વ્યક્તિઓના સાંનિધ્યમાં રાખવાથી એનામાં ઈમોશનલ સિક્યોરિટી સર્જાય છે. બાળકને ગમે ત્યારે કોઈના ઘરે કે અલગ અલગ વ્યક્તિઓની સંભાળમાં મૂકી દેવાથી એ મૂંઝાઈ જવાનું. ડરતું થઈ જવાનું. આ સમય છે તમારા સંતાનને બાળક તરીકે નહીં પણ એક એડલ્ટ તરીકે રિસ્પેક્ટ કરવા માટેનો. અત્યારથી જ જો તમે એને એક વ્યક્તિ તરીકે ટ્રીટ કરતાં થઈ જશો તો એ મોટું થઈ જશે ત્યારે તમે એની સ્વતંત્રતાની આડે નહીં આવો. તમને ગલૂડિયાં જેવાં બાળકોની સાથે રમવાની મઝા આવે એ સારી વાત છે. બાળકને પણ તમારી ખુશ જોઈને જાતજાતના નખરાં કરવાનું ગમતું હોય છે. પણ એને એની રીતે એકલાં એકલાં રમવા દો. એની કલ્પનાશક્તિ ખીલે એવાં રમકડાં, એવી પ્રવૃત્તિઓનું વિશ્ર્વ એની સામે ખોલી આપો. એની શારીરિક સ્વસ્થતામાં કોઈ ગરબડ જણાય તો તાત્કાલિક એનો ઈલાજ કરો. માંદલું બાળક માંદલી માનસિકતા સાથે મોટું થવાનું.
બાળકના આયુષ્યનું બીજું વર્ષ કુટુંબમાં ખૂબ બધી ખુશીઓ લાવતું હોય છે. એ બોલતાં શીખે છે. ચાલવાનું શરૂ કરી દે છે. બાળકને પોતાને આવું કરવામાં પોતાની સ્વતંત્રતાનો અહેસાસ થાય છે, પોતે પણ માબાપની જેમ પાવરફુલ છે એવું એને લાગે છે. એ આસપાસની દુનિયાને નિહાળતું થઈ જાય છે. પંખીઓ, ફૂલ, નદી, મોટરકાર,વરસાદ, હોડી, પ્રાણીઓ જોઈને એનું વિસ્મય અને કૌતુક વધતાં જાય છે. બગીચામાં કે મેદાનમાં કે દરિયાની રેતીમાં ખૂબ લાંબે સુધી દોડાદોડી કર્યા કરતા બાળકને આઝાદીનો અનુભવ થાય છે. હવે એ ધારે ત્યાં જઈ શકે છે, ધારે તે કરી શકે છે. ખાવાની બાબતમાં હવે ઘણી નવી નવી વાનગીઓ ખાઈ શકે એવું પાચનતંત્ર તૈયાર થઈ રહ્યું છે. જિંદગીનાં આવા ઘણા બધા આનંદો માણવા માટે એ આતુર છે, તૈયાર છે.
નવા વિશ્ર્વની સાથે નવા નવા ડર પણ બાળકના મનમાં પ્રવેશતા થઈ જાય છે. અંધારાનો ડર, પાણીમાં પડવાનો, લસરપટ્ટી પરથી ભમ દઈને નીચે પડવાનો ડર. આમાંના કેટલાક ડર માબાપે જ બાળકમાં આરોપેલા હોય છે. અંધારાનો ડર બાળકોને ત્યારે જ લાગે જ્યારે એણે માબાપ પાસેથી એવી વાતો કે વાર્તાઓ સાંભળી હોય. માબાપને ડર લાગતો હોય છે કે બાળક અંધારામાં જશે તો પડી જશે, એને વાગશે. માબાપે દિમાગમાં ન ભર્યું હોય તો બાળક અંધારાથી ડરતું નથી.
નાનું બાળક પશુપંખીથી સહેજે ડરતું નથી. પશુપંખી પણ બાળકોથી ડરતાં નથી, મોટા માણસોથી ડરતાં હોય છે એટલે જ ક્યારેક પોતાના બચાવમાં તેઓ માણસો પર હુમલો કરી બેસતા હોય છે. કોઈ પણ ઉંમરનો ડૉગ બાળક સાથે પ્રેમથી રમશે. બાળક એની પૂંછડી, એના કાન ખેંચશે તો પણ એ એને કંઈ નહીં કરે, ઊલટાનું એને સામેથી વહાલ કરશે, કારણ કે એને ખબર છે કે બાળકની આ બધી જેશ્ર્ચર્સ હાર્મલેસ છે.
સ્વિમિંગ શીખવાડવાની હોંશમાં માબાપ ક્યારેક ઉતાવળ અને અધીરાઈ દેખાડી દે છે. બાળકને સ્વિમિંગ પુલમાં છબછબિયાં કરવા દો. પાણીના ટેમ્પરેચર સાથે એડજસ્ટ થવા દો. એની મેળે એ ધીમે ધીમે પાણીમાં ઊતરતું થઈ જશે. આ કે આવું કશું પણ શીખવવા માટે ધીરજ રાખવી પડે. બીજાઓ કરે છે તો તારે પણ કરવું જ જોઈએ એવી જીદ નહીં રાખવાની. બીજાઓ કરતાં બે વસ્તુ મોડી શીખશે તો કંઈ એ મંદબુદ્ધિ પુરવાર નથી થવાનું.
આ ઉંમરે બાળકને ખરેખરા જોખમથી ચેતવવું પડે. બે વર્ષની ઉંમરે એ તો દોડી જવાનું છે રસ્તો ઓળંગવા. પણ આવતી જતી કાર્સના જોખમનો અંદાજ માબાપે આપવો પડે. કાચની ચીજ હાથમાંથી પડશે તો એ તૂટી જવાની છે, (સેલફોન ભોંય પર પછડાશે તો નુકસાન થવાનું છે) એવી એવી વાતો માબાપે શીખવવી પડે. બાળકને ડરપોકપણામાંથી મુક્તિ અપાવવી અને વ્યવહારુ જોખમોની જાણકારી આપવી - માબાપે આ બેઉ કામ બાળકની આ ઉંમરે કરવાના હોય છે.
ત્રણ વર્ષની ઉંમરે બાળકોને પ્રવૃત્તિ કરવી અને પ્રવૃત્તિ જોવી ખૂબ ગમતું હોય છે. રસ્તો ખોદાતો હશે તો એ જોવા ઊભું રહી જશે, મમ્મી રસોડામાં કામ કરતી હશે તો એને પણ રસોઈ કરવાનું મન થશે. બાળકની કલ્પનાશક્તિ ખીલે એના માટે આવી તમામ પ્રવૃત્તિઓ કરવી કે જોવી ખૂબ જરૂરી છે.
ત્રીજા-ચોથા વર્ષે બાળકમાં ક્ધસ્ટ્રક્ટિવ અને ડિસ્ટ્રક્ટિવ વૃત્તિઓ જન્મવા માંડે છે. રેતીનો કિલ્લો બાંધવાની એની જેટલી મઝા આવે છે એટલી જ મઝા કોઈ રમકડું તોડીને એની અંદરના સ્પેરપાર્ટ્સ છૂટાં કરી નાખવાની આવે છે. બાળકની આ વૃત્તિને સંતોષવા એને એવાં રમકડાં આપવા જેના ભાગ એ છૂટા કરીને જાતે જ પાછા જોડી પણ શકે (હવે તો લૅગૉ જેવી બીજી કેટલીય રમકડાં પ્રવૃત્તિ બાળકો માટે મળે છે)
ચારેક વર્ષે બાળકમાં માલિકીભાવ જન્મે છે. સ્વાર્થવૃત્તિ એને કારણે જ આવે છે. મારું રમકડું હું કોઈને રમવા નહીં આપું. સાથે સાથે એ પોતાના નાના ભાઈ કે બહેનને, આ જ પઝેસિવનેસને કારણે પ્રોટેક્ટ કરતું પણ થઈ જાય છે. માબાપ જ બાળકને સમજાવી શકે કે કઈ બાબતમાં પઝેસિવનેસ સારી અને ક્યાં માલિકીભાવની જરૂર નથી.
હવે બાળકને સાચું બોલતાં શીખવવાનું છે. બાળક ડરને કારણે ખોટું બોલતા શીખે છે. માત્ર બોલતાં જ નહીં, સાચું વિચારતાં શીખવવાનું હોય છે. બાળકના ચારિત્ર્યઘડતરનો આ એક મોટો હિસ્સો હવે તમે બાળકને પનિશમેન્ટ આપી શકો છો. પણ એ સજા એણે કરેલા ખોટા કામના પ્રપોર્શનમાં હોવી જોઈએ. અન્યથા સજાના ડરથી એ વધારે ખોટું બોલવાનું શરૂ કરશે. કોની સાથે કેવી રીતે બીહેવ કરવું એની સૂચના એવું વર્તન થાય (કે ન થાય) ત્યારે જ આપી દેવાની.
હવે બાળક ઘરની બહાર નીકળીને બીજાં બાળકો સાથે શિક્ષણ પામવા તૈયાર થઈ ગયું છે. શિક્ષણના પાયાના પાઠ માબાપે જ ભણાવવાના હોય, શિક્ષક પર એ જવાબદારી ઢોળી દેવાની ના હોય. આવતી કાલે પૂરું.
આજનો વિચાર
હૃદયની કેળવણી વિના માત્ર દિમાગને કેળવવું એને શિક્ષણ ન કહેવાય.
- એરિસ્ટોટલ
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=165358#
બાળકને માબાપ તરફથી મળતી શ્રેષ્ઠ ભેટ કઈ
બાળક નર્સરી, પ્લે ગ્રુપ કે કે.જી.માં જતું થાય ત્યારે બીજા અનેક અજાણ્યા ચહેરાઓ સાથે એનો સંપર્ક થવાનો છે. ઘરમાં હોય છે ત્યારે જો મોટાં ભાઈ-બહેન કે કાકા-મામાનાં છોકરાં કે અડોશ-પડોશનાં છોકરાં સાથે એણે ભળવાનું હોય છે. હવે અપરિચિતો સાથે રોજ થોડાક કલાક ગાળવાના હોય છે. અત્યાર સુધીનો તમારો ઉછેર નક્કી કરશે કે તમારું બાળક અતડું રહેશે, શરમાળ હશે, ડોમિનેટિંગ બનશે, સબમિસિવ બનશે કે પછી ફ્રેન્ડલી બનશે. સ્કૂલનાં પાછલાં વર્ષોમાં કે કૉલેજનાં વર્ષોમાં તમારા બાળકની સોશ્યલ એક્સેપ્ટન્સ કેટલી હશે તે અહીં જ નક્કી થઈ જવાની.
બે-ચાર વર્ષના બાળકને માબાપ કે એમની ઉંમરના બીજાં વડીલો કરતાં પોતાનાથી એક-બે વર્ષ મોટાં બાળકો સાથે રમવાની - હળવાભળવાની વધારે મઝા આવતી હોય છે, એમની પાસેથી એ ઘણું બધું શીખતું હોય છે. પણ તકલીફ એ હોવાની કે તમારા બાળક કરતાં એક-બે વર્ષ મોટાં બાળકોને પોતાના કરતાં એક-બે વર્ષ મોટાં બાળકોની કંપની વધારે ગમતી હોય છે અને એમને એમના કરતાં મોટાં... છેવટે બાળકે પોતાની જ ઉંમરનાં બાળકો સાથે રમવાનું હોય છે.
બાળકને શિસ્તના પાઠ ભણાવતી વખતે કે એનું ચારિત્ર્યઘડતર કરતી વખતે એને વહાલ અને સહાનુભૂતિની જરૂર પણ છે એ ન ભુલાય. વધુ પડતાં લાડપ્યારથી બાળકને મોઢે ચડાવી નથી દેવું એવી સભાનતા રાખવામાં ક્યાંક એની સાથેનો સ્નેહનો તંતુ તૂટી ન જાય એ ખાસ જોવું જોઈએ. આ ઉંમરે તમે એને જેવી રીતે ટ્રીટ કરશો એ જ રીતે એ મોટું થઈને તમારી સાથે વ્યવહાર કરશે.
જે માબાપોની ફરિયાદ હોય કે મારું ટીનએજ સંતાન કે મારાં પરણેલાં દીકરી/દીકરા મારી આમન્યા નથી રાખતા, મારી સામે બોલે છે, મારું કહ્યું નથી માનતા એ પેરન્ટ્સે આંતરખોજ કરવી જોઈએ કે એ સંતાનોના બાળપણમાં તમે એની સાથે કેવો વ્યવહાર કર્યો હતો. કપડાં-રમકડાં કે બીજી સગવડો પાછળ જે ખર્ચ કર્યો હોય તે - એની વાત નથી. તમે એના પર ક્યારે ક્યારે ગુસ્સે થયા હતા, ક્યારે તમે એના મૂડ પ્રમાણે વર્ત્યા નહોતા, ક્યારે તમે વગર વાંકે એને પનિશમેન્ટ આપતા હતા, ક્યારે તમે બીજાઓની હાજરીમાં એને ઉતારી પાડતા હતા, ક્યારે તમે એનું આત્મગૌરવ હણાય - એનામાં લઘુતાગ્રંથિ જન્મે એવું વર્તન કરતા હતા. તારામાં તો અક્કલ જ નથી - થી માંડીને બીજાં એવાં કેટકેટલાં અપમાનજનક શબ્દો તમે એને કહ્યા હતા.
બાળક પાછળ પૈસા ખર્ચવા એ તમારી મજબૂરી, જરૂરિયાત, શોખ - બધું જ હોઈ શકે છે. બાળક સાથે સારી રીતે વર્ત્યા હશો તો જ એ મોટું થઈને તમારા એ સદ્વર્તનનો બદલો વાળશે. પુખ્ત વયના થઈ ગયેલા તમારાં સંતાનો વિશે મનમાં (કે કોઈની આગળ) ફરિયાદ કરતાં પહેલાં જરા ભૂતકાળમાં ડૂબકી મારીને જોજો કે તમે કરેલાં ગેરવર્તનનો જ બદલો તો નથી મળી રહ્યોને અત્યારે? માબાપને વૃદ્ધાશ્રમમાં છોડી આવતાં સંતાનોની ટીકા કરતાં પહેલાં બે જાણકારી મેળવી લેવી જરૂરી છે: આ માબાપોએ પોતે એમના માબાપ સાથે યુવાનીમાં કેવો વ્યવહાર કર્યો હતો અને બે, આ માબાપોએ
પોતાનાં સંતાનો સાથે કેવો વ્યવહાર કર્યો છે. નેવું ટકા કિસ્સાઓમાં તમને ખબર પડશે કે આમાં સંતાનોનો વાંક ઓછો છે, માબાપોનો વાંક અનેકગણો છે. પણ આપણે ત્યાં હવે ટ્રેન્ડ થઈ ગયો છે કે માબાપ વૃદ્ધાશ્રમભેગાં થાય એટલે સંતાનોની ટીકા કરવાની.
બાળકોને જે ઉંમરે તમારા એફેક્શન અને સિમ્પથીની સૌથી વધુ જરૂર હોય છે તે ઉંમરે તમે પોતે તમારી લાઈફને સજાવવામાં, પૈસા કમાવવામાં, મિત્રો સાથે પાર્ટીઓ કરવામાં, પત્ની (કે ગર્લફ્રેન્ડ) સાથે મોજમજા કરવામાં બિઝી હો છો. તમારી લાઈફની સ્ટ્રગલની અસર તમારા સ્વભાવ પર પડતી હોય છે અને આ સ્વભાવની અસર તમારા સંતાનો પર. છોકરાંઓની ભૌતિક સગવડો સાચવી લેવાથી તમારી ફરજ પૂરી નથી થઈ જતી. એમની આંતરિક જરૂરિયાતોને, માનસિક અને ઈમોશનલ નીડ્સને પૂરેપૂરી સંતોષી શકો તો જ તમને હક્ક છે એ મોટાં થાય પછી એમની પાસે તમારી ભાવનાત્મક જરૂરિયાતો પૂરી કરાવવાનો. જો તમે ખરેખર તમારા બાળકને નાનપણથી ઈમોશનલ સિક્યોરિટી આપી હશે તો એમના મોટાં થયા પછી તમારે એમની પાસે કશું માગવું નહીં પડે. તમારું ઈન્વેસ્ટમેન્ટ અનેકગણું થઈને તમને પાછું મળશે. પણ તમે કાંટા વાવ્યા હશે તો બાવળ જ લણશો અને તોફાન વાવ્યાં હશે તો વાવાઝોડાં જ ઉછેરશો.
પ્લે સ્કૂલ, નર્સરી, કેજી અને પછી સ્કૂલમાં જતું થયેલું બાળક એની સાથેનાં બીજાં બાળકોની કેટલી મદદ કરે છે, એમની કેટલી દરકાર રાખે છે એનો આધાર તમે ઘરમાં એને આપેલાં સંસ્કાર ઉપર છે. તમે પ્રત્યક્ષપણે એને જેટલું શીખવાડો છો એના કરતાં વધારે એ અપ્રત્યક્ષપણે - તમને જોઈ જોઈને - શીખે છે. તમારા પાડોશીઓને, સગાં, મિત્રો, કુટુંબીઓને તમે કેટલા હેલ્પફુલ થાઓ છો, કેવી રીતે એમની સાથે વર્તો છો, એમને કેટલાં છેતરો છો - એ બધું જ બાળકનું અજાગ્રત મન નોંધતું હોય છે. બાળકનું કૅરેક્ટર આ જ રીતે બિલ્ટ થતું હોય છે. તમારી જો ફરિયાદ હોય કે મારું સંતાન ભારે કજિયાખોર છે તો તમારે તમારો સ્વભાવ પહેલાં તપાસવો પડે. તમારી ૧૪ વરસની છોકરી વંઠી ગઈ છે એવું લાગતું હોય તો પહેલાં તમારે તમારું કૅરેક્ટર તપાસવું પડે. કૉલેજમાં ભણતા તમારા દીકરાનો વૉર્ડરોબ સાફ કરતાં તમને એમાંથી ક્ધડોમ્સના પૅકેટ્સ મળી આવે તો એનો કાન પકડતાં પહેલાં તમારે તમારો ભૂતકાળ અને વર્તમાન ચેક કરવો પડે. એને ઠપકો આપવાથી કંઈ નહીં વળે.
બાળક સ્કૂલમાં જતું થાય એ પછી એણે તો શાળાના અભ્યાસક્રમ મુજબ જ ભણવાનું હોય છે. આ અભ્યાસક્રમની સરહદો તોડીને, દરેક વિષયની સીમામર્યાદા હટાવીને, તમે બાળકના વિશ્ર્વને મોટું બનાવી શકો છો. આજના જમાનામાં ગૂગલ કંઈ બધી જ વાતોનો ઉકેલ નથી. ગૂગલ સિવાય પણ જ્ઞાનની ઘણી મોટી પરબો છે. ગૂગલ તમને માહિતીનો ખડકલો આપી શકે, એમાંથી તારવણી કરવાનો વિવેક ન શીખવી શકે, કઈ માહિતીની સત્યાસત્યતા કેવી રીતે ચકાસવી એની સૂઝ તમને ગૂગલ ન આપી શકે. આ માટે હજુય જૂના જમાનાની જ રીત અપનાવવી પડે. લાઈબ્રેરી. બાળકને પુસ્તકો વાંચવાની ટેવ પડવી જોઈએ. માત્ર સાહિત્યના જ નહીં. એને જે વિષયમાં વધારે રસ પડે એવા વિષયના પુસ્તકો અને મૅગેઝિનો અને છાપાં પણ.
સ્કૂલમાં મળતા શિક્ષણને સમાંતર શિક્ષણ આપવાના આ બધા નુસખા છે. બાળકની એસ્થેટિક સેન્સ ખીલે એવી પ્રવૃત્તિઓમાં એને રસ લેતું કરવું જોઈએ. નૃત્ય, સંગીત, ચિત્રકળા, નાટક-ફિલ્મ, કવિતા. જરૂર નથી કે બાળક આ વિષયોમાં પારંગત બને. પણ સ્કૂલમાં એને આ વિષયોમાં જેટલું એક્સપોઝર મળે છે એના કરતાં વધારે તમે પોતે એને આપી શકો. માત્ર એકસ્ટ્રા ક્લાસીસમાં ફીઝ ભરી દેવાથી કામ નથી પતી જવાનું. એ ક્લાસીસની વાતો તમને બીજા માબાપો પાસે શેખી કરવામાં કામ લાગશે. પણ તમે જાતે રસ લઈને, તમારો સમય કાઢીને, એની સાથે આવી પ્રવૃત્તિઓ કરવાની કે એવી પ્રવૃત્તિઓમાં હાજરી આપવાની કાળજી રાખશો તો તમારો એ સમય, તમે વાપરેલી એનર્જી ઊગી નીકળવાનાં છે. આવું જ સ્પોર્ટ્સની બાબતમાં.
બાળક બાર-પંદર વર્ષનું થાય તે પહેલાં માબાપ તરફથી એને શ્રેષ્ઠ ભેટ મળતી હોય તો તે છે વૅકેશન્સ. વતનમાં, મોસાળમાં, નજીકના કોઈ સ્થળે, મિત્રોને ત્યાં, દૂર બહારગામના કોઈ સ્થળે, હિલ સ્ટેશન, દરિયાકિનારે, જંગલમાં - જ્યાં સાથે લઈ જવાય ત્યાં. બાળક માટે આ બધી સ્મૃતિઓ એની આજીવન મૂડી બની જતી હોય છે. ટીનએજ સંતાનો એમની ઉંમરના છોકરા-છોકરીઓ સાથે વીકએન્ડ ટ્રિપ પર, ટ્રેકિંગ પર કે પછી લાંબા વૅકેશન પર એકલા જ જવાનાં છે, તમારા વિના. પણ એ પહેલાં એમને તમારી કંપનીની જરૂર છે. જો એ વખતે તમે એમને વૅકેશનોની સ્મૃતિઓ આપી હશે તો તેઓ પણ તમારી પચાસ-સાઠ વર્ષની ઉંમર પછી તમને ચારધામની જાત્રા ઉપરાંતના અનેક એક્ઝોટિક વૅકેશન્સમાં કંપની આપવા આવી જવાનાં.
સ્કૂલનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં ભવિષ્યમાં તું કરિયર તરીકે આ પસંદ કરીશ કે તે એવું પૂછી પૂછીને એને પ્રેશરમાં નહીં નાખતા. એણે જો કોઈ કરિયરની પસંદગી કરી હોય તો ખોટે ખોટે પ્રોત્સાહન પણ નહીં આપતા અને હતોત્સાહ પણ નહીં કરતા. એનું માઈન્ડ વિવરિંગ થતું હોય તો ટોકતા પણ નહીં કે: હવે તું ફાઈનલ કહે કે તારે પાઈલટ બનવું છે કે રિક્શા ડ્રાઈવર. એને એની રીતે નક્કી કરવા દૉ. કૉલેજ પ્રવેશ વખતે ‘લાઈન ચૂઝ’ કરવાનો વખત આવે ત્યારે પણ જો એ અવઢવમાં હોય તો ભલે કૉમર્સ કે આર્ટ્સ જેવી કમ્પેરેટિવલી ન્યુટ્રલ અને નિરુપદ્રવી લાઈન ચૂઝ કરે. બે-એક વર્ષમાં એને ખબર પડી જશે કે ફાઈનલી શું કરવું છે. આવું કરવામાં બે-ચાર વર્ષ ‘બગડે’ એમાં કશું ખાટુંમોેળું નથી થઈ જતું. જે જિંદગીમાં કરવું જ નથી એવા કોઈ વિષયની કારકિર્દીમાં એ ભરાઈ પડે અને પૂરી લાઈફ બરબાદ કરી નાખે એના કરતાં આ ઉંમરે જ થોડો સમય બગાડતો હોય તો ધીરજથી કામ લેવાનું.
તમારું સંતાન સ્કૂલમાં અને કૉલેજમાં જે કંઈ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે તેનો મોટો સોર્સ એના શિક્ષકો અને એના સહાધ્યાયીઓ હોવાના. એ બેઉને રિસ્પેક્ટ કરતાં શીખશે તો જ એને જ્ઞાન મળવાનું. શિક્ષકોને ભણાવતાં આવડતું જ નથી કે મારી સાથે ભણતા બધાં ‘આવા’ જ છે એવી ઍટિટયુડ તમારા સંતાનમાં હશે તો તે એને જ ભારે પડવાની. બીજી વ્યક્તિઓનો આદર કરતાં તમારે નાનપણથી જ એને શિખવાડવું પડે.
બાળકને શિક્ષણ આપવાનું કામ એના જન્મ સમયથી જ શરૂ થઈ જતું હોય છે. એ ભણવાનું પૂરું કરી લે ત્યાં સુધીનાં વર્ષોમાં તમારું એના શિક્ષણમાં ક્યાં, ક્યારે, કેટલું પ્રદાન હોવું જોઈએ એનો આછો ખ્યાલ તમને આ બે લેખમાં આપ્યો. વધારે ઊંડા ઊતરવું હોય તો બર્ટ્રાન્ડ રસેલની ‘ઑન ઍજ્યુકેશન, બુક વાંચવી. ક્યાં મળે? ગૂગલ સર્ચ કરો. ગુજરાતીમાં છે? ના.
સંતાનોના શિક્ષણ પાછળ ગમે એટલા પૈસા ખર્ચાશે તે ત્યારે જ ઊગી નીકળશે જ્યારે તમે એની કેળવણી પાછળ તમારો સમય ફાળવ્યો હશે. એસ.એસ.સી. અને એચ.એસ.સી.ના રિઝલ્ટ્સ આવી ગયાં છે/ આવી રહ્યા છે અને કૉલેજનાં ઍડમિશન્સ ખુલી રહ્યાં છે. તમારું બાળક જન્મવાનું હોય, જન્મી ચૂક્યું હોય, નર્સરીમાં પ્રવેશવાનું હોય, સ્કૂલમાં દાખલ થવાનું હોય કે પછી કૉલેજમાં - ભારતની શિક્ષણ પ્રથાનો વાંક કાઢવાને બદલે તમે પોતે તમારા સંતાનના શિક્ષણ માટે શું-શું અને કેટલું કરી શકો છો એટલું વિચારતા થશો તો ઘણું છે, બાળકના ફયુચર માટે, આ દેશના ફયુચર માટે.
આજનો વિચાર
જ્યારે સંતાનોને લઈને માબાપને ક્લાસીસ તરફ દોડાદોડી કરતાં જોઈએ છીએ ત્યારે ખબર નહીં કેમ પણ કાર્બાઈડથી કેરી પકવતા વેપારીઓ યાદ આવી જાય છે.
- વૉટ્સઍપ પર વાંચેલું
એક મિનિટ!
ટીચર: આજે ફરી મોડો આવ્યો?
પપ્પુ: પપ્પા-મમ્મી ઝઘડતા હતાં.
ટીચર: એ લોકોના ઝઘડામાં તું શું કામ મોડો પડે?
પપ્પુ: મારું એક શૂ પપ્પાના હાથમાં હતું, બીજું મમ્મીના...
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=165492
No comments:
Post a Comment