બક્ષી સદાબહાર - ચંદ્રકાંત બક્ષી
ગઇ સદીમાં થઇ ગયેલા ફિલસૂફ ક્ાર્લ માકસ સામ્યવાદના જન્મદાતા ગણાય છે. એમણે અને એમના સાથી ફ્રેડરિક એંગલ્સે કમ્યુનિસ્ટ મેનિફેસ્ટોમાં લખ્યું હતું કે ધર્મ એ લોકો માટે અફીણ છે. ઓગણીસમી સદી માટે ધર્મ અફીણ જેવો કેફી હતો. ધર્મનો એક ખોટો નશો હતો અને શાસકો ધર્મને પણ શાસનના એક શસ્ત્ર તરીકે વાપરતા હતા. વીસમી સદીમાં, આજે જયારે ૧૯૭૬માં વિશ્ર્વ પ્રવેશી રહ્યું છે ત્યારે, ગઇ સદીની આ વાત કેટલે અંશે સાર્થક અથવા સંગત છે એ પ્રશ્ર્ન છે.
પણ વીસમી સદીમાં ધર્મની અફીણ તરીકે જરૂર પડતી નથી. જનતાની અફીણ પીવાની ફૅશન બદલાઇ ગઇ છે. જનતાને સમજવી કે ખુશ રાખવી એ વ્યાવહારિક રાજનીતિનો વિષય છે. દરેક રાજયકર્તા પોતાની રૈયતને પ્રસન્ન રાખવા પ્રયત્ન કરે છે. તો જ બળવો ન થાય. આ જનતાને ખુશ રાખવાની અથવા અંકુશમાં રાખવાની રમત વિશે ફિલસૂફોએ પુસ્તકો લખ્યાં છે. ચાણકયે આ વિશે રાજાઓને સૂચના આપી છે. સોળમી સદીમાં ઇટલીમાં થઇ ગયેલા મકીઆવિલીએ પણ આ વિશે લખ્યું છે. જુદા જુદા શાસકોએ જુદી જુદી રીતો અજમાવી છે.
મકીઆવિલીએ લખેલાં પુસ્તકોનો સજાગ રાજકર્તાઓ અભ્યાસ કરતા હોય છે. એણે લખેલી વાતો પંદરમી- સોળમી સદીનાં ઇટાલિયન ગણરાજયોને લાગુ પડતી હતી અને એ સમયની પ્રવર્તતી પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને લખી હતી. એની એક સલાહ એ હતી કે પ્રજાને જયારે કંઇ આપવું હોય તો થોડું આપવું, પણ સખ્તાઇ કરવી હોય તો બધી જ એકસાથે કરી લેવી. થોડું થોડું આપતા રહેવાથી માણસો ભૂલી શકતા નથી અને યાદ રાખતા રહે છે અને રાજા વિશે પ્રજાના મનમાં એક સારું મન:ચિત્ર ઊભું થાય છે. જો એકસાથે બધું જ આપી દે તો રાજાનું સારું કરેલું પણ થોડા સમયમાં જ ભુલાઇ જાય છે, અને લોકો પોતાની મૂળ આદતો પર આવી જાય છે. પ્રજાને નસીહત આપવી હોય ત્યારે હંમેશ પૂરેપૂરી સખ્તીથી સજા કરવી અથવા કડકમાં કડક કાયદો કરવો કે જેથી એનો ભય હોય એ કરતાં વિશેષ લાગે અને અસર લાંબો સમય ચાલે. આપણાં રાજનીતિવિષયક શાસ્ત્રોમાં પણ રાજદંડના ઉપયોગ વિશે સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. આ સિવાય મકીઆવિલીએ રાજાઓને એક સલાહ આપી છે કે પ્રજાને વચ્ચે વચ્ચે સર્કસો- તમાશાઓ બતાવતા રહેવાં જોઇએ કે જેથી પ્રજાનો વિરોધ બીજી દિશામાં ચાલ્યો જાય. પ્રજાજીવનમાં અર્થાત દૈનિક જીવનમાં કે પ્રજાની શ્રદ્ધામાં કોઇ દિવસ હસ્તક્ષેપ ન કરવો એવી પણ સલાહ આપવામાં આવી છે.
આજે પ્રજાને ધર્મના અફીણની જરૂર નથી પણ બીજા પ્રલોભનો છે. અમેરિકામાં સમાજશાસ્ત્રીઓ આ વિશે અભ્યાસ કરતા રહે છે. આજની યુવાપેઢીની કેવી તાસીર છે? લોકોને પોતાની તકલીફો ભુલાવવા માટે પણ પ્રલોભનો આપવાની જરૂર છે. ફિલ્મો અને ફિલ્મોનાં નાયક-નાયિકાઓ અને એમના વ્યક્તિગત જીવનની નાનામાં નાની વાતોમાં રસ જગાડવામાં આવે છે. બસ્તીની બહાર પાણી ન મળ્યું હોય એ કરતાં અમુક ફિલ્મસ્ટારના સેન્ટ કે અત્તરની બ્રાન્ડની ખબર પડી જાય એ વધુ આકર્ષક સમાચાર છે! હજારો ટન કાગળ ફિલ્મી પત્રિકાઓ માટે વપરાય છે, જે વાસ્તવમાં ઉત્પાદક નથી. એક વ્યક્તિની એક જ ખાનગી વાત સેંકડો વાર દોહરાવવામાં આવે છે, જે વાચકો અફીણીઓની જેમ મમળાવ્યા કરે છે. ફિલ્મજગત આજની યુવાપેઢીના એક વર્ગનું અફીણ બની ગયું છે.
મકીઆવિલીએ પ્રજાને સર્કસો બતાવવાની વાત કરી હતી. આજે ક્રિકેટનો રસ કંઇક એ હદે જ પહોંચ્યો છે. ખાસ કરીને ટેસ્ટ ક્રિકેટ અને રનિંગ કોમેન્ટ્રી તથા પાંચ છ દિવસ સુધી ચાલતી પ્રવાસી ટીમોની મેચો જૂના જમાનાના સર્કસો જેવી છે. લોકોને કામચલાઉ બેહોશ કરી મૂકે એવાં આ સાધનો છે. એક રમતને જબરદસ્તીથી ભારતીય બનાવવામાં આવી છે. ફિલ્મ ફેસ્ટીવલો, હોલિવુડની ફિલ્મો (વિદેશી ફિલ્મો) એ પણ એક પ્રકારની આદત પાડનારી વસ્તુ છે. ઘણી રાજ્ય વ્યવસ્થાઓમાં સેકસનો પણ એ જ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. શરાબ અને જુગારખાનું પણ કેટલાક દેશોમાં ગેરકાનૂની આમદનીએ મદદરૂપ થાય છે અને પ્રજાને પલાયનવાદી બનાવી મૂકે છે. ખાસ કરીને કુલમુખ્તાર અથવા પોલીસ- સરકારો અથવા ઉપસંસ્થાનવાદી સરકારોમાં આ વિશેષ જોવામાં આવે છે. સમારંભો, રોશની, ઉત્સવો આદિ પણ આ ધ્યેય સિદ્ધ કરવામાં સહાયક થઇ શકે છે.
વીસમી સદીની બીજી એક વિષક્ધયા છે. જાહેરાતનું વિશ્ર્વ જોઇએ તો ચારે તરફથી દશે દિશાઓમાંથી જાહેરાતો - વિજ્ઞાપનો દિમાગ પર સતત આક્રમણ કરતી રહે છે. લોકોને જરૂર છે માટે વસ્તુ બનાવવામાં આવતી નથી પણ બનાવનારાએ બનાવી છે માટે લોકોમાં એની જરૂરત પેદા કરવામાં આવે છે. બાળકો માટે પ્રોટીનની ટેબ્લેટ કે ગૃહિણીઓનાં ગેસ-સિલિન્ડરોને માટે મીટરો બનાવવા કરતાં પગના નખને ચીતરવા માટે નેઇલ પોલિશ બનાવવાને મહત્ત્વ આપનાર રાજ્ય- વ્યવસ્થા કે સમાજ વ્યવસ્થા પણ વીસમી સદીની તાસીર છે. મુનાફો મળે છે માટે વસ્તુ બનાવવામાં આવે છે. પ્રજાને જરૂર છે માટે વસ્તુ બનાવાતી નથી. મૂડીવાદી અર્થતંત્રએ પ્રજાને વિજ્ઞાપનોની ભૂરકી છાંટીને એમની સમજદારી અને વિવેક ખૂંચવી લીધા છે અને અમેરિકામાં આ વિજ્ઞાપનવાદનો રોગ એ હદે પહોંચ્યો છે કે મરેલા માણસને લઇ જવાના કૉફિનો પણ વધારે નકશીદાર, સુંવાળા, આરામદાયક બનાવવામાં આવે છે. વિજ્ઞાપનનું જૂઠ એ આ યુગનું નવું અફીણ છે. લોટરીમાં દેખાતા હજારોના આંકડાઓ જેવું.
રેડિયો તથા ટીવી પણ ઘણા દેશોમાં આ ઉપયોગ માટે વાપરવામાં આવે છે. સમાજશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે બાળકોને માટે છપાતાં કોમિકસ પણ એમનાં દિમાગોને કબજે કરી લેવાનાં હથિયારો છે. અમેરિકા તથા ચીન બંને દેશોમાં કોમિકસનો બહુ મોટા પાયા પર ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, એવું જ એક બીજું અફીણ છે જે યુવાપેઢી માટે છે- થ્રિલરો અને રહસ્યકથાઓ. જેમ્સ બોન્ડ જેવા હંમેશાં જીવતા રહેનારા મહાનાયકો, જે છોકરીઓ અને ધન અને ઝડપી જીવનમાં જ ડૂબેલા હોય છે. પ્રજાની નિરાશા કે ગરીબીને ભુલાવવા માટે આ પણ એક પ્રકારનું અફીણ જ છે.
જૂના જમાનાના ધર્મમાં આટલી બધી આનંદદાયક મદહોશી લાવવાની શક્તિ ન હતી! કાર્લ માકર્સ આજે જીવતો હોત તો આદત પાડે એવા અફીણના આટલા બધા પ્રકારો જોઇને કદાચ ખરેખર સાચા અફીણની લતે ચડી ગયો હોત.
પણ વીસમી સદીમાં ધર્મની અફીણ તરીકે જરૂર પડતી નથી. જનતાની અફીણ પીવાની ફૅશન બદલાઇ ગઇ છે. જનતાને સમજવી કે ખુશ રાખવી એ વ્યાવહારિક રાજનીતિનો વિષય છે. દરેક રાજયકર્તા પોતાની રૈયતને પ્રસન્ન રાખવા પ્રયત્ન કરે છે. તો જ બળવો ન થાય. આ જનતાને ખુશ રાખવાની અથવા અંકુશમાં રાખવાની રમત વિશે ફિલસૂફોએ પુસ્તકો લખ્યાં છે. ચાણકયે આ વિશે રાજાઓને સૂચના આપી છે. સોળમી સદીમાં ઇટલીમાં થઇ ગયેલા મકીઆવિલીએ પણ આ વિશે લખ્યું છે. જુદા જુદા શાસકોએ જુદી જુદી રીતો અજમાવી છે.
મકીઆવિલીએ લખેલાં પુસ્તકોનો સજાગ રાજકર્તાઓ અભ્યાસ કરતા હોય છે. એણે લખેલી વાતો પંદરમી- સોળમી સદીનાં ઇટાલિયન ગણરાજયોને લાગુ પડતી હતી અને એ સમયની પ્રવર્તતી પરિસ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને લખી હતી. એની એક સલાહ એ હતી કે પ્રજાને જયારે કંઇ આપવું હોય તો થોડું આપવું, પણ સખ્તાઇ કરવી હોય તો બધી જ એકસાથે કરી લેવી. થોડું થોડું આપતા રહેવાથી માણસો ભૂલી શકતા નથી અને યાદ રાખતા રહે છે અને રાજા વિશે પ્રજાના મનમાં એક સારું મન:ચિત્ર ઊભું થાય છે. જો એકસાથે બધું જ આપી દે તો રાજાનું સારું કરેલું પણ થોડા સમયમાં જ ભુલાઇ જાય છે, અને લોકો પોતાની મૂળ આદતો પર આવી જાય છે. પ્રજાને નસીહત આપવી હોય ત્યારે હંમેશ પૂરેપૂરી સખ્તીથી સજા કરવી અથવા કડકમાં કડક કાયદો કરવો કે જેથી એનો ભય હોય એ કરતાં વિશેષ લાગે અને અસર લાંબો સમય ચાલે. આપણાં રાજનીતિવિષયક શાસ્ત્રોમાં પણ રાજદંડના ઉપયોગ વિશે સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. આ સિવાય મકીઆવિલીએ રાજાઓને એક સલાહ આપી છે કે પ્રજાને વચ્ચે વચ્ચે સર્કસો- તમાશાઓ બતાવતા રહેવાં જોઇએ કે જેથી પ્રજાનો વિરોધ બીજી દિશામાં ચાલ્યો જાય. પ્રજાજીવનમાં અર્થાત દૈનિક જીવનમાં કે પ્રજાની શ્રદ્ધામાં કોઇ દિવસ હસ્તક્ષેપ ન કરવો એવી પણ સલાહ આપવામાં આવી છે.
આજે પ્રજાને ધર્મના અફીણની જરૂર નથી પણ બીજા પ્રલોભનો છે. અમેરિકામાં સમાજશાસ્ત્રીઓ આ વિશે અભ્યાસ કરતા રહે છે. આજની યુવાપેઢીની કેવી તાસીર છે? લોકોને પોતાની તકલીફો ભુલાવવા માટે પણ પ્રલોભનો આપવાની જરૂર છે. ફિલ્મો અને ફિલ્મોનાં નાયક-નાયિકાઓ અને એમના વ્યક્તિગત જીવનની નાનામાં નાની વાતોમાં રસ જગાડવામાં આવે છે. બસ્તીની બહાર પાણી ન મળ્યું હોય એ કરતાં અમુક ફિલ્મસ્ટારના સેન્ટ કે અત્તરની બ્રાન્ડની ખબર પડી જાય એ વધુ આકર્ષક સમાચાર છે! હજારો ટન કાગળ ફિલ્મી પત્રિકાઓ માટે વપરાય છે, જે વાસ્તવમાં ઉત્પાદક નથી. એક વ્યક્તિની એક જ ખાનગી વાત સેંકડો વાર દોહરાવવામાં આવે છે, જે વાચકો અફીણીઓની જેમ મમળાવ્યા કરે છે. ફિલ્મજગત આજની યુવાપેઢીના એક વર્ગનું અફીણ બની ગયું છે.
મકીઆવિલીએ પ્રજાને સર્કસો બતાવવાની વાત કરી હતી. આજે ક્રિકેટનો રસ કંઇક એ હદે જ પહોંચ્યો છે. ખાસ કરીને ટેસ્ટ ક્રિકેટ અને રનિંગ કોમેન્ટ્રી તથા પાંચ છ દિવસ સુધી ચાલતી પ્રવાસી ટીમોની મેચો જૂના જમાનાના સર્કસો જેવી છે. લોકોને કામચલાઉ બેહોશ કરી મૂકે એવાં આ સાધનો છે. એક રમતને જબરદસ્તીથી ભારતીય બનાવવામાં આવી છે. ફિલ્મ ફેસ્ટીવલો, હોલિવુડની ફિલ્મો (વિદેશી ફિલ્મો) એ પણ એક પ્રકારની આદત પાડનારી વસ્તુ છે. ઘણી રાજ્ય વ્યવસ્થાઓમાં સેકસનો પણ એ જ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. શરાબ અને જુગારખાનું પણ કેટલાક દેશોમાં ગેરકાનૂની આમદનીએ મદદરૂપ થાય છે અને પ્રજાને પલાયનવાદી બનાવી મૂકે છે. ખાસ કરીને કુલમુખ્તાર અથવા પોલીસ- સરકારો અથવા ઉપસંસ્થાનવાદી સરકારોમાં આ વિશેષ જોવામાં આવે છે. સમારંભો, રોશની, ઉત્સવો આદિ પણ આ ધ્યેય સિદ્ધ કરવામાં સહાયક થઇ શકે છે.
વીસમી સદીની બીજી એક વિષક્ધયા છે. જાહેરાતનું વિશ્ર્વ જોઇએ તો ચારે તરફથી દશે દિશાઓમાંથી જાહેરાતો - વિજ્ઞાપનો દિમાગ પર સતત આક્રમણ કરતી રહે છે. લોકોને જરૂર છે માટે વસ્તુ બનાવવામાં આવતી નથી પણ બનાવનારાએ બનાવી છે માટે લોકોમાં એની જરૂરત પેદા કરવામાં આવે છે. બાળકો માટે પ્રોટીનની ટેબ્લેટ કે ગૃહિણીઓનાં ગેસ-સિલિન્ડરોને માટે મીટરો બનાવવા કરતાં પગના નખને ચીતરવા માટે નેઇલ પોલિશ બનાવવાને મહત્ત્વ આપનાર રાજ્ય- વ્યવસ્થા કે સમાજ વ્યવસ્થા પણ વીસમી સદીની તાસીર છે. મુનાફો મળે છે માટે વસ્તુ બનાવવામાં આવે છે. પ્રજાને જરૂર છે માટે વસ્તુ બનાવાતી નથી. મૂડીવાદી અર્થતંત્રએ પ્રજાને વિજ્ઞાપનોની ભૂરકી છાંટીને એમની સમજદારી અને વિવેક ખૂંચવી લીધા છે અને અમેરિકામાં આ વિજ્ઞાપનવાદનો રોગ એ હદે પહોંચ્યો છે કે મરેલા માણસને લઇ જવાના કૉફિનો પણ વધારે નકશીદાર, સુંવાળા, આરામદાયક બનાવવામાં આવે છે. વિજ્ઞાપનનું જૂઠ એ આ યુગનું નવું અફીણ છે. લોટરીમાં દેખાતા હજારોના આંકડાઓ જેવું.
રેડિયો તથા ટીવી પણ ઘણા દેશોમાં આ ઉપયોગ માટે વાપરવામાં આવે છે. સમાજશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે બાળકોને માટે છપાતાં કોમિકસ પણ એમનાં દિમાગોને કબજે કરી લેવાનાં હથિયારો છે. અમેરિકા તથા ચીન બંને દેશોમાં કોમિકસનો બહુ મોટા પાયા પર ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, એવું જ એક બીજું અફીણ છે જે યુવાપેઢી માટે છે- થ્રિલરો અને રહસ્યકથાઓ. જેમ્સ બોન્ડ જેવા હંમેશાં જીવતા રહેનારા મહાનાયકો, જે છોકરીઓ અને ધન અને ઝડપી જીવનમાં જ ડૂબેલા હોય છે. પ્રજાની નિરાશા કે ગરીબીને ભુલાવવા માટે આ પણ એક પ્રકારનું અફીણ જ છે.
જૂના જમાનાના ધર્મમાં આટલી બધી આનંદદાયક મદહોશી લાવવાની શક્તિ ન હતી! કાર્લ માકર્સ આજે જીવતો હોત તો આદત પાડે એવા અફીણના આટલા બધા પ્રકારો જોઇને કદાચ ખરેખર સાચા અફીણની લતે ચડી ગયો હોત.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=202827
No comments:
Post a Comment