કૅન્સર પછીની જિંદગી
કૅન્સરનું નિદાન થયા પછી ઑપરેશન કે દવા વિના જલસાથી જીવી શકાય તે ડૉ. મનુ કોઠારીએ શિખવાડ્યું
ડૉ. મનુ કોઠારી અને કૅન્સર વિશેના એમના જગવિખ્યાત સંશોધનની વાત કરતાં પહેલાં થોડીક અંગત વાત જાહેર કરવાની રજા લઉં છું. ૨૦૦૭ની સાલમાં મારા પિતા અશ્ર્વિન વાડીલાલ શાહને મોટા આંતરડાનું કૅન્સર છે એવું નિદાન થયું. એ વખતે તેઓ મુંબઈ છોડીને વડોદરા રહેતા હતા. ત્યાંના ડૉક્ટરોએ બાયોપ્સી કરીને નિદાન કર્યંુ. હું એ ગાળામાં અમદાવાદ. પપ્પા-મમ્મીને અમદાવાદ લઈ આવ્યો. અમદાવાદમાં રિક્ધફર્મ થયું કે કૅન્સર જ છે. ઑપરેશન કરાવવાનું નક્કી થયું. અમદાવાદના સિદ્ધહસ્ત ડૉક્ટર સાથે ઑપરેશનની વિગતો નક્કી થઈ રહી હતી. વચ્ચે બ્રેક લઈને પપ્પાને ડૉક્ટરની ચેમ્બરની બહાર લઈ ગયો. કહ્યું, ‘મને લાગે છે કે ઑપરેશનની તારીખ નક્કી કરતાં પહેલાં એક સેક્ધડ ઓપિનિયન લઈ લેવો જોઈએ. એક દિવસ માટે મુંબઈ જઈ આવીએ.’
બીજે જ દિવસે બપોરે અમે મુંબઈ આવીને ડૉ. મનુ કોઠારીના સાંતાક્રુઝના કિલનિક પર મળ્યા. મનુભાઈએ ધીરજથી પપ્પાનો તબિયત અંગેનો ભૂતકાળ સાંભળ્યો. બે કલાક પછી કૅન્સરને લગતા રિપોર્ટ જોયા. મનુભાઈએ કહ્યું, ‘એ ગાંઠ કૅન્સરની જ છે અને ઓછામાં ઓછા બે દાયકાથી તમારા આંતરડામાં હશે. અત્યારે એનું નિદાન થયું, કારણ કે તમે હાર્ટમાં સ્ટેન્ટ મુકાવ્યા પછી લોહી પાતળું થવાની જે દવા લેતા હતા એને કારણે ધીમે ધીમે તમારા મળત્યાગનું રુટિન ખોરવાઈ ગયું. એ દવા બંધ કરી દો. બધું ગોઠવાઈ જશે. ઑપરેશનની જરૂર નથી.’
ડૉ. કોઠારીએ સમજણ આપી હતી કે આ પ્રકારનું ઑપરેશન કરાવ્યા પછી પેટની બહાર કોથળી મૂકીને મળત્યાગ કરવો પડે. ઑપરેશન પછી દર્દીનું આયુષ્ય અઢી-ત્રણ વર્ષમાં પૂરું થાય, કારણ કે કૅન્સરની ગાંઠ કાઢી નાખવાથી કૅન્સર મટી જવાનું નથી. કૅન્સર આજુબાજુનાં અવયવોના કોષમાં પ્રસરી ચૂકેલું હોય છે. માટે અત્યારે કૅન્સરની એ ગાંઠને છંછેડવાનો કોઈ મતલબ નથી. નેવર ટ્રબલ અ ટ્રબલ અન્લેસ ટ્રબલ ટ્રબલ્સ યુ. મનુભાઈનું આ ફેવરિટ ક્વોટ. ‘ભવિષ્યમાં જ્યારે મળત્યાગની ક્રિયા સંપૂર્ણ બંધ થઈ જાય ત્યારે મારી પાસે આવજો, આપણે ઑપરેશન કરીને ગાંઠ કાઢી નાખીશું,’ કહીને મનુભાઈએ અમને સૌને નિશ્ર્ચિંત કરી દીધા.
ડૉ. મનુભાઈની સલાહથી પપ્પાને હૃદયમાં સ્ટેન્ટ મુકાવ્યા પછી લેવાની દવાઓ ક્રમશ: ઓછી કરીને સંપૂર્ણ બંધ કરી. રોટલી પર ઘી ચોપડવાનું શરૂ કર્યંુ. કયારેક મીઠાઈ અને ફરસાણ ખાવાનું પણ શરૂ કર્યંુ. મનુભાઈએ તો સિગરેટ ફરી શરૂ કરવાની સલાહ પણ હસતાં હસતાં આપી હતી અને જિંદગીમાં ભલે કયારેય મદ્યપાન ન કર્યંુ હોય પણ હવે આ ઉંમરે દીકરા સાથે બેસીને કયારેક ચિયર્સ કરો તો કશું ખોટું નહીં.
મનુભાઈની ડૉક્ટર તરીકેની વાતો અને એક પ્રેમાળ આદમી તરીકેની વાતો સાંભળીને પપ્પા ખૂબ પ્રભાવિત થયા. જિંદગીમાં જે માણસ મા-બાપ અને ભગવાન સિવાય કોઈને પગે લાગ્યા નથી તે ઊભા થઈને મનુભાઈના પગ પકડવા ગયા. મનુભાઈએ એમને રોકીને બાથમાં લઈ લેતાં કહ્યું, ‘અશ્ર્વિનભાઈ, તમે મારા કરતાં પાંચ વર્ષ મોટા છો અને આમ તો મારા દોસ્ત સૌરભના પિતા છો એટલે મારા પણ પિતા કહેવાઓ. નાઉ ઍન્જોય યૉર લાઈફ.’
અમે પિતા-પુત્ર મનુભાઈને મળીને બહાર આવ્યા. અમદાવાદની રિટર્ન ફલાઈટને હજુ ઘણી વાર હતી. મેં કહ્યું, ‘પપ્પા, સિગરેટ તમે ફરી શરૂ નથી કરવાના એ મને ખબર છે અને દારૂનેય હાથ નથી લગાડવાના પણ અહીં સાંતાક્રુઝમાં જ રેંકડી પર મારી ફેવરિટ રામશ્યામની સેવપૂરી મળે છે. જવું છે?’
હું બહારનું ખાઉં તો મારા પર ગુસ્સે થતા રહે એ પિતાએ ખુશી ખુશી ફૂટપાથ પર ઊભા રહીને સેવપૂરી ખાધી, એટલું જ નહીં નજીકમાં ચાલીને ગોકુળનો આઈસક્રીમ પણ ખાધો.
એ પછીનાં બે વર્ષ પપ્પા નિશ્ર્ચિંતપણે જિંદગી માણતા રહ્યા. કોઈ દવા નહીં, ઑપરેશન નહીં. આ બે વર્ષ કોઈ બ્રહ્મા કે ઈષ્ટદેવે નહીં પણ ડૉ. મનુ કોઠારી નામના ઋષિતુલ્ય ડૉક્ટરે એમના આયુષ્યમાં ઉમેરી આપ્યા હતા. ૨૦૦૯માં કૅન્સરની ગાંઠે ઉપાડો લીધો. એક-બે દિવસ થયા. વધુ ત્રણ દિવસ થયા. મળત્યાગ બંધ થઈ ગયો. હવે ઑપરેશન કરાવવું જ પડે એવું હતું.
ઑપરેશન થયું. કોઠળીમાં મળત્યાગ શરૂ થયો. ઑપરેશનને કારણે શરીર નબળું પડતું ગયું. દવાઓને કારણે સ્વાદ ઓછા થઈ ગયા. નબળાઈને કારણે અને આંખની ઝાંખપને કારણે દાયકાઓથી જે ક્રમ ચાલતો હતો તે સાંજનું ચાલવાનું બંધ થઈ ગયું. પણ બાકી બધી રીતે સંતોષથી જીવ્યાનો એમને આનંદ હતો. ઑપરેશનનાં અઢી-ત્રણ વર્ષ પછી, ૨૦૧૨માં, એમણે છેલ્લા શ્ર્વાસ લીધા. ડૉ. મનુ કોઠારી ન હોત તો કોને ખબર, ૮૧ને બદલે એમનું આયુષ્ય ૭૯ વર્ષે પૂરું થયું હોત. જિંદગી બે વર્ષ લંબાઈ એના કરતાં વધારે અગત્યની વાત એ છે કે ૨૦૦૭થી ૨૦૦૯નાં એ બે વર્ષમાં એ ખૂબ આનંદથી જીવ્યા. મારે કારણે કુટુંબ પર આવેલી બદનામીની આપત્તિને પણ ખમતીધર બનીને ઝીલી એટલું જ નહીં મારી પડખે ઊભા રહીને મને અડીખમ રાખ્યો.
જિંદગીમાં મેં મારા પિતા માટે કશું જ નથી કર્યંુ. પણ ડૉ. મનુ કોઠારીની સાથે એમની ઓળખાણ કરાવીને મેં પિતાના ઋણનો સ્વીકાર કર્યો છે એવો સંતોષ મને એમના માટે બાકીની ફરજો બજાવવામાં થયેલી ચૂકના રંજમાંથી થોડોઘણો મુક્ત કરે છે. ડૉ. મનુ કોઠારીએ આવા તો કેટલાય દર્દીઓના જીવતરને સુખ આપ્યું છે. ભગવાન એમને શતાયુ આપે એમાં સમાજનો જ સ્વાર્થ છે. કૅન્સર વિશેના એમના સંશોધન વિશે, મેડિકલ ફિલ્ડ વિશે અને જીવન જીવવાની કળા વિશેના એમના વિચારોને તમારી સમક્ષ મૂકવા આટલી પ્રસ્તાવના બાંધી છે. આવતા રવિવારે ડૉ. મનુ કોઠારીના વિચારોની વધુ નજીક જઈશું. ‘કૅન્સર: કેટલીક ભ્રમણા, કેટલુંક સત્ય’: ડૉ. કોઠારીના પુસ્તકનું આ નામ છે.
કૅન્સરની દવાઓ એક ફારસ છે
કૅન્સર: કેટલીક ભ્રમણા, કેટલુંક સત્ય - કોઈ પણ કૅન્સરનું નિદાન વહેલું થઈ શકતું નથી. કોઈ પણ કૅન્સરને સોએ સો ટકા મટાડી શકાતું નથી. કૅન્સરથી પીડાતા દર્દીઓનું આયુષ્ય સારવારથી ઓછું થાય છે: ડૉ. મનુ કોઠારી
કૅન્સર વિશે, એના ઉપચાર વિશે જગતમાં કરોડો ડૉલર ખર્ચાયા છે છતાં એના વિશેની સમજમાં તસુભારનો ફરક પડ્યો નથી એવું ડૉ. મનુ કોઠારીનું સંશોધન છે. ‘કૅન્સર: કેટલીક ભ્રમણા, કેટલુંક સત્ય’ પુસ્તકમાં ડૉ. મનુ કોઠારી તથા ડૉ. લોપા મહેતા કહે છે કે કૅન્સર મોટે ભાગે પાંચથી પચીસ વર્ષ સુધી આપણા શરીરમાં કોઈ પણ હિલચાલ વિના ચૂપચાપ શાંતિથી સુષુપ્ત અવસ્થામાં પડ્યું રહ્યું હોય છે. આપણે એને કાલ્પનિક ભયથી છંછેડીએ છીએ અને પછી એનાં પરિણામો ભોગવીએ છીએ.
ડૉ. મનુ કોઠારી માને છે કે આજકાલ જે બધી નિદાન શિબિરો કે ડાયેગ્નોસ્ટિક કૅમ્પ ફૂટી નીકળ્યા છે તે મોટે ભાગે ડૉક્ટરોનો ધંધો વિસ્તારવા માટેનું માર્કેટિંગ ગિમિક છે. આવી વિનામૂલ્યે યોજાતી શિબિરોમાં માણસ સાજોનરવો જાય છે અને દર્દી બનીને બહાર આવે છે. કૅન્સરની સારવાર કરવામાં આવે તેના કરતાં સારવાર ન કરવાથી લાંબું અને વધુ સારી રીતે જીવી શકાય એવું ડૉ. કોઠારી અને ડૉ. મહેતા માને છે, તેઓ કહે છે: ‘કૅન્સરથી પીડાતા દર્દીઓનું આયુષ્ય સારવારથી ઓછું થાય છે એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી.’
આ મુદ્દાને વિગતે સમજાવતાં તેઓ કહે છે કે દરેક કૅન્સર-નિષ્ણાતો દર્દીને વધુ પડતી સારવાર આપવામાં માને છે. એમનાં નિદાનોમાં અતિશયોક્તિ આવી જાય છે. કોઈ પણ કૅન્સરનું નિદાન વહેલું થઈ શકતું નથી એ વાત તેઓ માનવા તૈયાર નથી. કોઈ પણ કૅન્સરને સોએ સો ટકા મટાડી સંપૂર્ણ રીતે કૅન્સરમુક્ત થઈ શકાતું નથી એ હકીકત સ્વીકારવા પણ તેઓ તૈયાર નથી. આને લીધે જરૂર કરતાં વધુ દવાઓ અપાય છે, જરૂર કરતાં વધુ સમય હૉસ્પિટલમાં દર્દીને રાખવામાં આવે છે અને બિનજરૂરી ભય પેદા કરીને દર્દીને જીવતો જ મારી નાખવામાં આવે છે. જેટલું કૅન્સર દેખાય તેની જ સારવાર કૅન્સર-નિષ્ણાત કરી શકે છે. શરીરમાં બાકી રહી ગયેલા કૅન્સરની હયાતી દર્દી અને તેના ડૉક્ટરથી સહેલાઈથી કળી શકાતી નથી એટલે તે મટી ગયું છે, એમ માની લેવામાં આવે છે, અથવા એવું મનાવવામાં આવે છે.
‘કૅન્સરની દવાઓ એક ફારસ જ છે’ એ શીર્ષક હેઠળ ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉ. લોપા મહેતા કહે છે કે જે વ્યક્તિને કૅન્સર થયું હોય તેને માટે તો એનું કૅન્સર એના જ લોહી અને માંસ સમો એક ભાગ છે. માટે જ દરેક કૅન્સર-વિરોધી દવાઓ માટે તો કૅન્સરકો અને સામાન્ય કોષો એકસરખા જ છે. આથી જ દવાઓ કે કોઇ પણ ઈલાજ શરીરના બીજા સામાન્ય (તંદુરસ્ત) કોષોને વધુ નુકસાન કરે છે. પ્રયોગશાળામાં કૅન્સર પર અજમાયશ કરેલી કેમોથેરપી ૧૦૦ ટકા ઈચ્છિત પરિણામ લાવે છે, કારણ કે એ કૅન્સર પ્રાણીમાં પોતામાં સ્વયંભૂ, સ્વતંત્ર રીતે પેદા થયેલું નથી હોતું પણ એને બહારથી પ્રાણી પર લાદવામાં આવેલું હોય છે. એ કૅન્સરને પ્રાણી પોતાનું કૅન્સર કદી ન કહી શકે. આ જ કેમોથેરપી સ્વયંભૂ કૅન્સર માટે સોએ સો ટકા નિષ્ફળ નીવડી છે.
૧૯૭૩ના ગાળામાં ડૉ. કોઠારી અને ડૉ. મહેતાએ કૅન્સર વિશેના પોતાના રિસર્ચથી તબીબી આલમમાં સનસનાટી મચાવી દીધી હતી. એમનાં તારણોને લીધે કંઇ કેટલીય દવા કંપનીઓ, હૉસ્પિટલો અને ડૉક્ટરોનો કરોડો ડૉલરોનો ગરાસ લૂંટાઈ જતો હતો. ખુશવંત સિંહ એ જમાનામાં ટાઈમ્સ જૂથના ઇલસ્ટ્રેટેડ વીકલીના તંત્રી હતા. એમણે આ વિષય પર કવરસ્ટોરી કરીને આ ગુજરાતી ડૉક્ટરોની લાંબી મુલાકાત પ્રગટ કરી હતી. બેઉ ડૉક્ટરો પાસે તબીબી ક્ષેત્રની મોટી પદવીઓ છે, પોતાના કાર્યક્ષેત્રનો બહોળો અનુભવ છે અને સરકારમાન્ય જવાબદારીવાળા ઊંચા હોદ્દાઓ પર તેઓએ ફરજો બજાવી છે. આમ છતાં આજની તારીખે પણ ઘણા ડૉક્ટરો મનુભાઈનું નામ પડે ત્યારે નાકનું ટેરવું ચડાવે છે. આજે પ્રજાને ડૉ. મનુભાઈ કોઠારીની ભરપૂર કદર છે પણ તબીબી સમાજ એમને બ્લેકશીપ ગણે છે, પોતાનામાં નથી ગણતા. રાજકારણ અને સમાજ ક્ષેત્રે ગાંધીજી, ધર્મ-અધ્યાત્મના ક્ષેત્રે રજનીશજી કે ઘરઆંગણે સ્વામી સચ્ચિદાનંદ જેવા વિચારકોને ઝટ દઈને એમના જ ક્ષેત્રના લોકો સ્વીકારી નથી શકતા. પણ વખત જતાં સૌ કોઈએ એમને સ્વીકૃતિ આપવી પડે છે.
બ્લડપ્રેશર વિશેની ડૉ. મનુભાઈ કોઠારીની એક વાત તમારામાં સોંસરવી ઊતરી જશે. સામાન્ય માણસનું, નીરોગી અને તંદુરસ્ત આદમીનું બ્લડપ્રેશર ૧૨૦ અપોન ૮૦ હોય એવું બધાને ખબર છે. આ પ્રમાણ નક્કી કેવી રીતે થયું? ક્યાંથી આવ્યા આ આંકડા? કોઈ સર્વે થયો હતો? હા. પણ એ સર્વે અમેરિકાની એક ઈન્શ્યોરન્સ કંપનીએ કરાવ્યો હતો. સર્વેક્ષણમાં જણાયું કે ૧૨૦/૮૦ પ્રમાણ ભાગ્યે જ કોઈ માણસનું હોય છે! આથી નક્કી થયું કે આપણે તંદુરસ્તી માટે આ જ પ્રમાણ હોવું જોઈએ એવો નિયમ લાવો જેથી વીમાના પ્રીમિયમનો ઊંચો દર વસૂલ કરી શકાય!
દસ વરસ પહેલાં વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ઠઇંઘ) જેવી પ્રતિષ્ઠિત વિશ્ર્વસંસ્થાએ પણ મલ્ટિનેશનલ દવા કંપનીઓને ફાયદો થાય એવો ફતવો કાઢીને ડાયાબિટીસ માટે શરીરમાં શુગરનું પ્રમાણ ઘટાડીને ૨૦ પોઈન્ટ ઓછું કરી નાખ્યું. આનો અર્થ એ થયો કે રાતોરાત ડાયાબિટીસના દર્દીઓ, એક પણ રસગુલ્લું ખાધા વિના વધી ગયા. ડૉક્ટરો તથા દવા કંપનીઓનો કારોબાર રાતોરાત વધી ગયો.
ડૉક્ટર કોઠારીએ મોટા ભાગની (બાયપાસ સર્જરીઓ કેટલી બિનજરૂરી હોય છે, એટલું જ નહીં શરીર માટે હાનિકારક હોય છે એવું મંતવ્ય આપ્યું ત્યારે સ્વાભાવિક છે હાર્ટ સર્જ્યનો અને કમર્શ્યલ હૉસ્પિટલોના પેટ પર, એમની આજીવિકા પર લાત પડતી હોય એવું ઘણાને લાગ્યું હશે. પોતે જે ક્ષેત્રમાં આજીવન કામ કર્યું હોય તે જ ક્ષેત્રની ખરાબીઓ સામે આંગળી ચીંધવી એટલે પૂરના સામા વહેણમાં તરવા જવું. જાહેર જીવન, સરકાર, પોલીસ, મીડિયા, સંરક્ષણ, શિક્ષણ, તબીબી આલમ કે ધર્મ જેવા અનેક ક્ષેત્રમાં જે ગેરસમજણો અને/અથવા ગોબાચારી પ્રચલિત હોય એની વહેતી ગંગામાં હાથ ધોઈને નામદામ કમાઈ લેવાની સૌ કોઈને લાલચ થાય. ડૉ. મનુ કોઠારી જેવા, આંગળીના વેઢે ગણાય એવા મુઠ્ઠી ઊંચેરા માણસો પોતે પોતાના ક્ષેત્રમાં જોયેલી, અનુભવેલી ક્ષતિઓને દૂર કરવાના આશયથી, કોઈ સ્વાર્થ વિના, આબરૂ ગુમાવવાના જોખમ સાથે પણ, પ્રજાને જાગ્રત કરતા હોય છે.
ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉ. લોપા મહેતાનાં કૅન્સર વિષયક એક પુસ્તક ઉપરાંત બીજાં ત્રણ પુસ્તક છે: ૧. ‘જીવન, મરણ અને તબીબી ક્ષેત્ર: વાસ્તવિક નજરે’, ૨. ‘જીવન, ઘડપણ, રોગ અને મૃત્યુ’, ૩. ‘તબીબી ક્ષેત્રે હિંસા: સમસ્યા અને સમાધાન.’
આ તમામ વિશે લખવા જઈએ તો એક લાંબી લેખમાળા થાય, માટે આવતા અઠવાડિયે છેલ્લો હપ્તો લખીને આ વાત આટોપી લઈશું.
પણ પૂરું કરતાં પહેલાં એક નાનકડી વાત. વરસોથી હું ડૉ. મનુ કોઠારીને વાંચતો આવ્યો છું, સાંભળતો આવ્યો છું. બરાબર દસ વરસ પહેલાં ડૉ. મનુ કોઠારીના પ્રવચન અગાઉ મારે એમનો પરિચય આપવાનો હતો. એ વખતે હકડેઠઠ ભરાયેલા મુંબઈના સભાગૃહમાં જાહેરમાં હું જે બોલ્યો હતો તે આજે જાહેરમાં લખી રહ્યો છું. મેં કહ્યું હતું કે ડૉ. મનુ કોઠારીના વિચારોથી વર્ષોથી પ્રભાવિત થયા પછી હું મારી બાબતમાં બે નિર્ણય પર આવ્યો છું. એક ન કરે નારાયણ ને મને કૅન્સર થાય તો હું એનો ઉપચાર નહીં કરાવું અને બે, ફરી ન કરે નારાયણ ને ડૉક્ટર મને બાયપાસ સર્જરીની સલાહ આપે તો હું બાયપાસ નહીં કરાવું.
ટચ વુડ, હજુ સુધી આવું કંઇ નીકળ્યું નથી. ન નીકળે તો સારું એવી પ્રાર્થના પણ પ્રભુને કરું છું. પણ આ બાબતોમાં મને પ્રભુ કરતા વધારે ભરોસો ડૉ. મનુભાઈ કોઠારી પર છે.
કૅન્સરનું નિદાન થયા પછી ઑપરેશન કે દવા વિના જલસાથી જીવી શકાય તે ડૉ. મનુ કોઠારીએ શિખવાડ્યું
ડૉ. મનુ કોઠારી અને કૅન્સર વિશેના એમના જગવિખ્યાત સંશોધનની વાત કરતાં પહેલાં થોડીક અંગત વાત જાહેર કરવાની રજા લઉં છું. ૨૦૦૭ની સાલમાં મારા પિતા અશ્ર્વિન વાડીલાલ શાહને મોટા આંતરડાનું કૅન્સર છે એવું નિદાન થયું. એ વખતે તેઓ મુંબઈ છોડીને વડોદરા રહેતા હતા. ત્યાંના ડૉક્ટરોએ બાયોપ્સી કરીને નિદાન કર્યંુ. હું એ ગાળામાં અમદાવાદ. પપ્પા-મમ્મીને અમદાવાદ લઈ આવ્યો. અમદાવાદમાં રિક્ધફર્મ થયું કે કૅન્સર જ છે. ઑપરેશન કરાવવાનું નક્કી થયું. અમદાવાદના સિદ્ધહસ્ત ડૉક્ટર સાથે ઑપરેશનની વિગતો નક્કી થઈ રહી હતી. વચ્ચે બ્રેક લઈને પપ્પાને ડૉક્ટરની ચેમ્બરની બહાર લઈ ગયો. કહ્યું, ‘મને લાગે છે કે ઑપરેશનની તારીખ નક્કી કરતાં પહેલાં એક સેક્ધડ ઓપિનિયન લઈ લેવો જોઈએ. એક દિવસ માટે મુંબઈ જઈ આવીએ.’
બીજે જ દિવસે બપોરે અમે મુંબઈ આવીને ડૉ. મનુ કોઠારીના સાંતાક્રુઝના કિલનિક પર મળ્યા. મનુભાઈએ ધીરજથી પપ્પાનો તબિયત અંગેનો ભૂતકાળ સાંભળ્યો. બે કલાક પછી કૅન્સરને લગતા રિપોર્ટ જોયા. મનુભાઈએ કહ્યું, ‘એ ગાંઠ કૅન્સરની જ છે અને ઓછામાં ઓછા બે દાયકાથી તમારા આંતરડામાં હશે. અત્યારે એનું નિદાન થયું, કારણ કે તમે હાર્ટમાં સ્ટેન્ટ મુકાવ્યા પછી લોહી પાતળું થવાની જે દવા લેતા હતા એને કારણે ધીમે ધીમે તમારા મળત્યાગનું રુટિન ખોરવાઈ ગયું. એ દવા બંધ કરી દો. બધું ગોઠવાઈ જશે. ઑપરેશનની જરૂર નથી.’
ડૉ. કોઠારીએ સમજણ આપી હતી કે આ પ્રકારનું ઑપરેશન કરાવ્યા પછી પેટની બહાર કોથળી મૂકીને મળત્યાગ કરવો પડે. ઑપરેશન પછી દર્દીનું આયુષ્ય અઢી-ત્રણ વર્ષમાં પૂરું થાય, કારણ કે કૅન્સરની ગાંઠ કાઢી નાખવાથી કૅન્સર મટી જવાનું નથી. કૅન્સર આજુબાજુનાં અવયવોના કોષમાં પ્રસરી ચૂકેલું હોય છે. માટે અત્યારે કૅન્સરની એ ગાંઠને છંછેડવાનો કોઈ મતલબ નથી. નેવર ટ્રબલ અ ટ્રબલ અન્લેસ ટ્રબલ ટ્રબલ્સ યુ. મનુભાઈનું આ ફેવરિટ ક્વોટ. ‘ભવિષ્યમાં જ્યારે મળત્યાગની ક્રિયા સંપૂર્ણ બંધ થઈ જાય ત્યારે મારી પાસે આવજો, આપણે ઑપરેશન કરીને ગાંઠ કાઢી નાખીશું,’ કહીને મનુભાઈએ અમને સૌને નિશ્ર્ચિંત કરી દીધા.
ડૉ. મનુભાઈની સલાહથી પપ્પાને હૃદયમાં સ્ટેન્ટ મુકાવ્યા પછી લેવાની દવાઓ ક્રમશ: ઓછી કરીને સંપૂર્ણ બંધ કરી. રોટલી પર ઘી ચોપડવાનું શરૂ કર્યંુ. કયારેક મીઠાઈ અને ફરસાણ ખાવાનું પણ શરૂ કર્યંુ. મનુભાઈએ તો સિગરેટ ફરી શરૂ કરવાની સલાહ પણ હસતાં હસતાં આપી હતી અને જિંદગીમાં ભલે કયારેય મદ્યપાન ન કર્યંુ હોય પણ હવે આ ઉંમરે દીકરા સાથે બેસીને કયારેક ચિયર્સ કરો તો કશું ખોટું નહીં.
મનુભાઈની ડૉક્ટર તરીકેની વાતો અને એક પ્રેમાળ આદમી તરીકેની વાતો સાંભળીને પપ્પા ખૂબ પ્રભાવિત થયા. જિંદગીમાં જે માણસ મા-બાપ અને ભગવાન સિવાય કોઈને પગે લાગ્યા નથી તે ઊભા થઈને મનુભાઈના પગ પકડવા ગયા. મનુભાઈએ એમને રોકીને બાથમાં લઈ લેતાં કહ્યું, ‘અશ્ર્વિનભાઈ, તમે મારા કરતાં પાંચ વર્ષ મોટા છો અને આમ તો મારા દોસ્ત સૌરભના પિતા છો એટલે મારા પણ પિતા કહેવાઓ. નાઉ ઍન્જોય યૉર લાઈફ.’
અમે પિતા-પુત્ર મનુભાઈને મળીને બહાર આવ્યા. અમદાવાદની રિટર્ન ફલાઈટને હજુ ઘણી વાર હતી. મેં કહ્યું, ‘પપ્પા, સિગરેટ તમે ફરી શરૂ નથી કરવાના એ મને ખબર છે અને દારૂનેય હાથ નથી લગાડવાના પણ અહીં સાંતાક્રુઝમાં જ રેંકડી પર મારી ફેવરિટ રામશ્યામની સેવપૂરી મળે છે. જવું છે?’
હું બહારનું ખાઉં તો મારા પર ગુસ્સે થતા રહે એ પિતાએ ખુશી ખુશી ફૂટપાથ પર ઊભા રહીને સેવપૂરી ખાધી, એટલું જ નહીં નજીકમાં ચાલીને ગોકુળનો આઈસક્રીમ પણ ખાધો.
એ પછીનાં બે વર્ષ પપ્પા નિશ્ર્ચિંતપણે જિંદગી માણતા રહ્યા. કોઈ દવા નહીં, ઑપરેશન નહીં. આ બે વર્ષ કોઈ બ્રહ્મા કે ઈષ્ટદેવે નહીં પણ ડૉ. મનુ કોઠારી નામના ઋષિતુલ્ય ડૉક્ટરે એમના આયુષ્યમાં ઉમેરી આપ્યા હતા. ૨૦૦૯માં કૅન્સરની ગાંઠે ઉપાડો લીધો. એક-બે દિવસ થયા. વધુ ત્રણ દિવસ થયા. મળત્યાગ બંધ થઈ ગયો. હવે ઑપરેશન કરાવવું જ પડે એવું હતું.
ઑપરેશન થયું. કોઠળીમાં મળત્યાગ શરૂ થયો. ઑપરેશનને કારણે શરીર નબળું પડતું ગયું. દવાઓને કારણે સ્વાદ ઓછા થઈ ગયા. નબળાઈને કારણે અને આંખની ઝાંખપને કારણે દાયકાઓથી જે ક્રમ ચાલતો હતો તે સાંજનું ચાલવાનું બંધ થઈ ગયું. પણ બાકી બધી રીતે સંતોષથી જીવ્યાનો એમને આનંદ હતો. ઑપરેશનનાં અઢી-ત્રણ વર્ષ પછી, ૨૦૧૨માં, એમણે છેલ્લા શ્ર્વાસ લીધા. ડૉ. મનુ કોઠારી ન હોત તો કોને ખબર, ૮૧ને બદલે એમનું આયુષ્ય ૭૯ વર્ષે પૂરું થયું હોત. જિંદગી બે વર્ષ લંબાઈ એના કરતાં વધારે અગત્યની વાત એ છે કે ૨૦૦૭થી ૨૦૦૯નાં એ બે વર્ષમાં એ ખૂબ આનંદથી જીવ્યા. મારે કારણે કુટુંબ પર આવેલી બદનામીની આપત્તિને પણ ખમતીધર બનીને ઝીલી એટલું જ નહીં મારી પડખે ઊભા રહીને મને અડીખમ રાખ્યો.
જિંદગીમાં મેં મારા પિતા માટે કશું જ નથી કર્યંુ. પણ ડૉ. મનુ કોઠારીની સાથે એમની ઓળખાણ કરાવીને મેં પિતાના ઋણનો સ્વીકાર કર્યો છે એવો સંતોષ મને એમના માટે બાકીની ફરજો બજાવવામાં થયેલી ચૂકના રંજમાંથી થોડોઘણો મુક્ત કરે છે. ડૉ. મનુ કોઠારીએ આવા તો કેટલાય દર્દીઓના જીવતરને સુખ આપ્યું છે. ભગવાન એમને શતાયુ આપે એમાં સમાજનો જ સ્વાર્થ છે. કૅન્સર વિશેના એમના સંશોધન વિશે, મેડિકલ ફિલ્ડ વિશે અને જીવન જીવવાની કળા વિશેના એમના વિચારોને તમારી સમક્ષ મૂકવા આટલી પ્રસ્તાવના બાંધી છે. આવતા રવિવારે ડૉ. મનુ કોઠારીના વિચારોની વધુ નજીક જઈશું. ‘કૅન્સર: કેટલીક ભ્રમણા, કેટલુંક સત્ય’: ડૉ. કોઠારીના પુસ્તકનું આ નામ છે.
કૅન્સરની દવાઓ એક ફારસ છે
કૅન્સર: કેટલીક ભ્રમણા, કેટલુંક સત્ય - કોઈ પણ કૅન્સરનું નિદાન વહેલું થઈ શકતું નથી. કોઈ પણ કૅન્સરને સોએ સો ટકા મટાડી શકાતું નથી. કૅન્સરથી પીડાતા દર્દીઓનું આયુષ્ય સારવારથી ઓછું થાય છે: ડૉ. મનુ કોઠારી
કૅન્સર વિશે, એના ઉપચાર વિશે જગતમાં કરોડો ડૉલર ખર્ચાયા છે છતાં એના વિશેની સમજમાં તસુભારનો ફરક પડ્યો નથી એવું ડૉ. મનુ કોઠારીનું સંશોધન છે. ‘કૅન્સર: કેટલીક ભ્રમણા, કેટલુંક સત્ય’ પુસ્તકમાં ડૉ. મનુ કોઠારી તથા ડૉ. લોપા મહેતા કહે છે કે કૅન્સર મોટે ભાગે પાંચથી પચીસ વર્ષ સુધી આપણા શરીરમાં કોઈ પણ હિલચાલ વિના ચૂપચાપ શાંતિથી સુષુપ્ત અવસ્થામાં પડ્યું રહ્યું હોય છે. આપણે એને કાલ્પનિક ભયથી છંછેડીએ છીએ અને પછી એનાં પરિણામો ભોગવીએ છીએ.
ડૉ. મનુ કોઠારી માને છે કે આજકાલ જે બધી નિદાન શિબિરો કે ડાયેગ્નોસ્ટિક કૅમ્પ ફૂટી નીકળ્યા છે તે મોટે ભાગે ડૉક્ટરોનો ધંધો વિસ્તારવા માટેનું માર્કેટિંગ ગિમિક છે. આવી વિનામૂલ્યે યોજાતી શિબિરોમાં માણસ સાજોનરવો જાય છે અને દર્દી બનીને બહાર આવે છે. કૅન્સરની સારવાર કરવામાં આવે તેના કરતાં સારવાર ન કરવાથી લાંબું અને વધુ સારી રીતે જીવી શકાય એવું ડૉ. કોઠારી અને ડૉ. મહેતા માને છે, તેઓ કહે છે: ‘કૅન્સરથી પીડાતા દર્દીઓનું આયુષ્ય સારવારથી ઓછું થાય છે એમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ નથી.’
આ મુદ્દાને વિગતે સમજાવતાં તેઓ કહે છે કે દરેક કૅન્સર-નિષ્ણાતો દર્દીને વધુ પડતી સારવાર આપવામાં માને છે. એમનાં નિદાનોમાં અતિશયોક્તિ આવી જાય છે. કોઈ પણ કૅન્સરનું નિદાન વહેલું થઈ શકતું નથી એ વાત તેઓ માનવા તૈયાર નથી. કોઈ પણ કૅન્સરને સોએ સો ટકા મટાડી સંપૂર્ણ રીતે કૅન્સરમુક્ત થઈ શકાતું નથી એ હકીકત સ્વીકારવા પણ તેઓ તૈયાર નથી. આને લીધે જરૂર કરતાં વધુ દવાઓ અપાય છે, જરૂર કરતાં વધુ સમય હૉસ્પિટલમાં દર્દીને રાખવામાં આવે છે અને બિનજરૂરી ભય પેદા કરીને દર્દીને જીવતો જ મારી નાખવામાં આવે છે. જેટલું કૅન્સર દેખાય તેની જ સારવાર કૅન્સર-નિષ્ણાત કરી શકે છે. શરીરમાં બાકી રહી ગયેલા કૅન્સરની હયાતી દર્દી અને તેના ડૉક્ટરથી સહેલાઈથી કળી શકાતી નથી એટલે તે મટી ગયું છે, એમ માની લેવામાં આવે છે, અથવા એવું મનાવવામાં આવે છે.
‘કૅન્સરની દવાઓ એક ફારસ જ છે’ એ શીર્ષક હેઠળ ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉ. લોપા મહેતા કહે છે કે જે વ્યક્તિને કૅન્સર થયું હોય તેને માટે તો એનું કૅન્સર એના જ લોહી અને માંસ સમો એક ભાગ છે. માટે જ દરેક કૅન્સર-વિરોધી દવાઓ માટે તો કૅન્સરકો અને સામાન્ય કોષો એકસરખા જ છે. આથી જ દવાઓ કે કોઇ પણ ઈલાજ શરીરના બીજા સામાન્ય (તંદુરસ્ત) કોષોને વધુ નુકસાન કરે છે. પ્રયોગશાળામાં કૅન્સર પર અજમાયશ કરેલી કેમોથેરપી ૧૦૦ ટકા ઈચ્છિત પરિણામ લાવે છે, કારણ કે એ કૅન્સર પ્રાણીમાં પોતામાં સ્વયંભૂ, સ્વતંત્ર રીતે પેદા થયેલું નથી હોતું પણ એને બહારથી પ્રાણી પર લાદવામાં આવેલું હોય છે. એ કૅન્સરને પ્રાણી પોતાનું કૅન્સર કદી ન કહી શકે. આ જ કેમોથેરપી સ્વયંભૂ કૅન્સર માટે સોએ સો ટકા નિષ્ફળ નીવડી છે.
૧૯૭૩ના ગાળામાં ડૉ. કોઠારી અને ડૉ. મહેતાએ કૅન્સર વિશેના પોતાના રિસર્ચથી તબીબી આલમમાં સનસનાટી મચાવી દીધી હતી. એમનાં તારણોને લીધે કંઇ કેટલીય દવા કંપનીઓ, હૉસ્પિટલો અને ડૉક્ટરોનો કરોડો ડૉલરોનો ગરાસ લૂંટાઈ જતો હતો. ખુશવંત સિંહ એ જમાનામાં ટાઈમ્સ જૂથના ઇલસ્ટ્રેટેડ વીકલીના તંત્રી હતા. એમણે આ વિષય પર કવરસ્ટોરી કરીને આ ગુજરાતી ડૉક્ટરોની લાંબી મુલાકાત પ્રગટ કરી હતી. બેઉ ડૉક્ટરો પાસે તબીબી ક્ષેત્રની મોટી પદવીઓ છે, પોતાના કાર્યક્ષેત્રનો બહોળો અનુભવ છે અને સરકારમાન્ય જવાબદારીવાળા ઊંચા હોદ્દાઓ પર તેઓએ ફરજો બજાવી છે. આમ છતાં આજની તારીખે પણ ઘણા ડૉક્ટરો મનુભાઈનું નામ પડે ત્યારે નાકનું ટેરવું ચડાવે છે. આજે પ્રજાને ડૉ. મનુભાઈ કોઠારીની ભરપૂર કદર છે પણ તબીબી સમાજ એમને બ્લેકશીપ ગણે છે, પોતાનામાં નથી ગણતા. રાજકારણ અને સમાજ ક્ષેત્રે ગાંધીજી, ધર્મ-અધ્યાત્મના ક્ષેત્રે રજનીશજી કે ઘરઆંગણે સ્વામી સચ્ચિદાનંદ જેવા વિચારકોને ઝટ દઈને એમના જ ક્ષેત્રના લોકો સ્વીકારી નથી શકતા. પણ વખત જતાં સૌ કોઈએ એમને સ્વીકૃતિ આપવી પડે છે.
બ્લડપ્રેશર વિશેની ડૉ. મનુભાઈ કોઠારીની એક વાત તમારામાં સોંસરવી ઊતરી જશે. સામાન્ય માણસનું, નીરોગી અને તંદુરસ્ત આદમીનું બ્લડપ્રેશર ૧૨૦ અપોન ૮૦ હોય એવું બધાને ખબર છે. આ પ્રમાણ નક્કી કેવી રીતે થયું? ક્યાંથી આવ્યા આ આંકડા? કોઈ સર્વે થયો હતો? હા. પણ એ સર્વે અમેરિકાની એક ઈન્શ્યોરન્સ કંપનીએ કરાવ્યો હતો. સર્વેક્ષણમાં જણાયું કે ૧૨૦/૮૦ પ્રમાણ ભાગ્યે જ કોઈ માણસનું હોય છે! આથી નક્કી થયું કે આપણે તંદુરસ્તી માટે આ જ પ્રમાણ હોવું જોઈએ એવો નિયમ લાવો જેથી વીમાના પ્રીમિયમનો ઊંચો દર વસૂલ કરી શકાય!
દસ વરસ પહેલાં વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ઠઇંઘ) જેવી પ્રતિષ્ઠિત વિશ્ર્વસંસ્થાએ પણ મલ્ટિનેશનલ દવા કંપનીઓને ફાયદો થાય એવો ફતવો કાઢીને ડાયાબિટીસ માટે શરીરમાં શુગરનું પ્રમાણ ઘટાડીને ૨૦ પોઈન્ટ ઓછું કરી નાખ્યું. આનો અર્થ એ થયો કે રાતોરાત ડાયાબિટીસના દર્દીઓ, એક પણ રસગુલ્લું ખાધા વિના વધી ગયા. ડૉક્ટરો તથા દવા કંપનીઓનો કારોબાર રાતોરાત વધી ગયો.
ડૉક્ટર કોઠારીએ મોટા ભાગની (બાયપાસ સર્જરીઓ કેટલી બિનજરૂરી હોય છે, એટલું જ નહીં શરીર માટે હાનિકારક હોય છે એવું મંતવ્ય આપ્યું ત્યારે સ્વાભાવિક છે હાર્ટ સર્જ્યનો અને કમર્શ્યલ હૉસ્પિટલોના પેટ પર, એમની આજીવિકા પર લાત પડતી હોય એવું ઘણાને લાગ્યું હશે. પોતે જે ક્ષેત્રમાં આજીવન કામ કર્યું હોય તે જ ક્ષેત્રની ખરાબીઓ સામે આંગળી ચીંધવી એટલે પૂરના સામા વહેણમાં તરવા જવું. જાહેર જીવન, સરકાર, પોલીસ, મીડિયા, સંરક્ષણ, શિક્ષણ, તબીબી આલમ કે ધર્મ જેવા અનેક ક્ષેત્રમાં જે ગેરસમજણો અને/અથવા ગોબાચારી પ્રચલિત હોય એની વહેતી ગંગામાં હાથ ધોઈને નામદામ કમાઈ લેવાની સૌ કોઈને લાલચ થાય. ડૉ. મનુ કોઠારી જેવા, આંગળીના વેઢે ગણાય એવા મુઠ્ઠી ઊંચેરા માણસો પોતે પોતાના ક્ષેત્રમાં જોયેલી, અનુભવેલી ક્ષતિઓને દૂર કરવાના આશયથી, કોઈ સ્વાર્થ વિના, આબરૂ ગુમાવવાના જોખમ સાથે પણ, પ્રજાને જાગ્રત કરતા હોય છે.
ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉ. લોપા મહેતાનાં કૅન્સર વિષયક એક પુસ્તક ઉપરાંત બીજાં ત્રણ પુસ્તક છે: ૧. ‘જીવન, મરણ અને તબીબી ક્ષેત્ર: વાસ્તવિક નજરે’, ૨. ‘જીવન, ઘડપણ, રોગ અને મૃત્યુ’, ૩. ‘તબીબી ક્ષેત્રે હિંસા: સમસ્યા અને સમાધાન.’
આ તમામ વિશે લખવા જઈએ તો એક લાંબી લેખમાળા થાય, માટે આવતા અઠવાડિયે છેલ્લો હપ્તો લખીને આ વાત આટોપી લઈશું.
પણ પૂરું કરતાં પહેલાં એક નાનકડી વાત. વરસોથી હું ડૉ. મનુ કોઠારીને વાંચતો આવ્યો છું, સાંભળતો આવ્યો છું. બરાબર દસ વરસ પહેલાં ડૉ. મનુ કોઠારીના પ્રવચન અગાઉ મારે એમનો પરિચય આપવાનો હતો. એ વખતે હકડેઠઠ ભરાયેલા મુંબઈના સભાગૃહમાં જાહેરમાં હું જે બોલ્યો હતો તે આજે જાહેરમાં લખી રહ્યો છું. મેં કહ્યું હતું કે ડૉ. મનુ કોઠારીના વિચારોથી વર્ષોથી પ્રભાવિત થયા પછી હું મારી બાબતમાં બે નિર્ણય પર આવ્યો છું. એક ન કરે નારાયણ ને મને કૅન્સર થાય તો હું એનો ઉપચાર નહીં કરાવું અને બે, ફરી ન કરે નારાયણ ને ડૉક્ટર મને બાયપાસ સર્જરીની સલાહ આપે તો હું બાયપાસ નહીં કરાવું.
ટચ વુડ, હજુ સુધી આવું કંઇ નીકળ્યું નથી. ન નીકળે તો સારું એવી પ્રાર્થના પણ પ્રભુને કરું છું. પણ આ બાબતોમાં મને પ્રભુ કરતા વધારે ભરોસો ડૉ. મનુભાઈ કોઠારી પર છે.
No comments:
Post a Comment