હિંદુ ધર્મમાં મંદિર પૂજાપાઠ માટે છે. ધર્મગુરુ વિધિ માટે છે. પણ સાત વર્ષના બાળક કે બાલિકાને જ્ઞાન આપવા માટે હિંદુઓમાં ફાધર કે મૌલવી નથી. હિંદુ ધર્મમાં ધર્મગુરુ ફક્ત ધર્મનો ગુરુ છે, શિક્ષણનો ગુરુ નથી
બક્ષી સદાબહાર - ચંદ્રકાંત બક્ષી
રેડિયો બાંગલાદેશે હમણાં એક સરકારી ફતવો જાહેર કર્યો : મુલ્કની એક લાખથી વધારે મસ્જિદોને બાળકો માટેની પ્રાથમિક સ્કૂલોમાં બદલવાનું બાંગલાદેશ સરકારે નક્કી કરી લીધું છે. સરમુખત્યાર ઇર્શાદનો હવાલો આપતાં રેડિયોએ કહ્યું કે ધર્મગુરુઓ એમની ધાર્મિક જવાબદારી નિભાવશે અને વિશેષમાં બાળકોને પ્રાથમિક શિક્ષણ પણ આપશે. વિકાસશીલ ત્રીજા વિશ્ર્વ માટે આ બહુ મહત્ત્વનો નિર્ણય પ્રેરણાદાયી બની શકે એમ છે...!
મસ્જિદની બાજુમાં મદરેસા કે ધાર્મિક પાઠશાળા હોય અને ધર્મગુરુ કે મૌલવી શિક્ષણ આપે એ ઇસ્લામની બહુ જૂની પ્રશંસા કરવા યોગ્ય પરંપરા છે. બાંગલાદેશની સરકારને એકસાથે એક લાખ પ્રાથમિક શાળાઓ અને એક લાખ શિક્ષકો મળી જશે! મધ્યયુગ, અંગ્રેજ આગમન તથા અઢારમી સદીના ઉત્તરાર્ધ સુધી આ ઇસ્લામી પરંપરાએ મુસ્લિમ જગતમાં શિક્ષણના પ્રસારનું કામ કર્યું પછી શિક્ષકો અર્ધ-શિક્ષિત રહેવા લાગ્યા, એકેન્દ્રિય બનતા ગયા, અને ભારતીય મુસ્લિમોના શિક્ષણમાં અંધકાર-યુગ શરૂ થયો. અંગ્રેજી અને વિજ્ઞાનની નવી તાલીમથી મુસ્લિમ યુવાપેઢી અસ્પર્શ્ય રહી ગઇ. જે ઇસ્લામના જ્ઞાનનો પ્રકાશ એક જમાનામાં અડધા વિશ્ર્વ પર ફેલાઇ ગયો હતો, એ જ ઇસ્લામના તથાકથિત રખેવાળોએ અજ્ઞાનના અંધકારનો કબજો લઇ લીધો એ ઇતિહાસની એક કરુણ વિરોધિતા છે. પણ મસ્જિદ એ શિક્ષણકેન્દ્ર હોવું જોઇએ એ વિચારની મહાનતા વિશે મતાંતર નથી.
ખ્રિસ્તી ધર્મમાં ચર્ચની બાજુમાં સ્કૂલ એ પણ જૂની પરંપરા છે. ખ્રિસ્તી ફાધરો જીવનભર માત્ર અધ્યાત્મની ગંભીર વાતો અથવા બાઇબલના પ્રસંગો કહેતા ફરતા નથી. દોઢ લાખનાં ટોળાંઓને ત્યાગનું મહત્ત્વ સમજાવતા નથી, સ્વયં ત્યાગ કરી લે છે- ભૌતિક ઇચ્છાઓ બને એટલી ઓછી કરીને આખું જીવન અધ્યયન કરે છે અને અધ્યાપન કરે છે. ભણે છે અને ભણાવે છે આજે પણ, અને છેલ્લાં દોઢસો વર્ષોથી દરેક જાતિ કે કોમનાં બાળકો ખ્રિસ્તી મિશનરી સ્કૂલોમાં ભણીને મનુષ્ય બને છે અને બનતાં રહ્યાં છે.
મુસ્લિમ મદરેસામાં બીજી જાતિનાં બાળકો ભાગ્યે જ હોય છે. ખ્રિસ્તી પબ્લિક સ્કૂલ કે કૉન્વેન્ટમાં બધી જ જાતિઓનાં - મુસ્લિમ પણ - બાળકો ભણે છે કારણ કે ખ્રિસ્તી ઉદારવાદી(લિબરલ) ગણાય છે, જ્યારે મુસ્લિમ શિક્ષણ એ દૃષ્ટિએ એકાંગી છે.
યહૂદીઓના સિનેગોગની પાસે પણ સ્કૂલ હોવાનો રિવાજ છે. યહૂદીઓમાં શિક્ષણનું પ્રમાણ ઘણું ઊંચું હોવાથી યહૂદી ધર્મસ્થાનની પાસે માત્ર છોકરીઓની નિશાળ હોય એ પણ સ્વાભાવિક છે.
હવે પ્રશ્ર્ન ઊભો થાય છે : હિંદુઓનો, એમના ધર્મગુરુઓનો! માત્ર ગુરુકુલ કે પાઠશાળાનાં દૃષ્ટાંતો આપી દેવાથી આ પ્રશ્ર્નના ઉત્તરો મળતા નથી. ચર્ચની સાથે સ્કૂલનું પ્રમાણ મંદિર અને પાઠશાળા કરતાં ઘણું વધારે છે. હિંદુ ધર્મમાં મંદિર પૂજાપાઠ માટે છે. ધર્મગુરુ વિધિ માટે છે. પણ સાત વર્ષના બાળક કે બાલિકાને જ્ઞાન આપવા માટે હિંદુઓમાં ફાધર કે મૌલવી નથી. હિંદુ ધર્મમાં ધર્મગુરુ ફક્ત ધર્મનો ગુરુ છે, શિક્ષણનો ગુરુ નથી. આ વિશે વિચારવાનો સમય આવી ગયો છે.
હમણાં વિરાટ હિંદુ સમાજના અધ્યક્ષ ડૉ.કરણસિંહે આ વિશે પોતાના વિચારો પ્રકટ કર્યા. હિંદુ મંદિરોમાં હિંદુ ધર્મગ્રંથોના વર્ગો લોકો માટે ખોલવા જોઇએ. આજની પેઢીને ધર્મ-નિરપેક્ષતાને નામે હિંદુ ધર્મથી લગભગ વંચિત રાખવામાં આવે છે (મુંબઇ ટી.વી.ના એક લોકપ્રિય કાર્યક્રમમાં રામના ભાઇઓનાં નામ પૂછવામાં આવ્યાં ત્યારે એક કૉલેજિયને ‘લક્સમના’ કહ્યું...પણ પછી જોવા મળ્યું કે પૅનલના છ વિદ્યાર્થીઓ અને બેઠેલા બીજા વિદ્યાર્થી સમૂહમાંથી કોઇને પણ બધાં નામોની ખબર ન હતી! આ દેશમાં મુંબઇ નગરમાં કૉલેજના છોકરાંઓને રામના ભાઇઓનાં નામ પણ ખબર નથી પછી કૉન્વેન્ટમાં ભણેલી આધુનિક ફૅશનેબલ મુસ્લિમ આયોજકે ટી.વી. પર લટક્યા કરતાં બીજાં નામો વાંચ્યા : ‘બરટા...ઍન્ડ શટ્રુગ્ના’!
રામા,લક્સમના, બરટા ઍન્ડ શટ્રુગ્ના બોલનારા હિંદુ વિદ્યાર્થીઓને નાક દબાવીને ધાર્મિક જ્ઞાન ચમચીથી પાવું પડશે, કારણ કે નાનપણમાં એમને પાયું નથી. ડૉ.કરણસિંહની વાતમાં તથ્ય છે. એમણે બીજી ઘણી વાતો કરી. નવી પેઢીને હિંદુ ધર્મ શીખવવો પડશે. મંદિરોમાં સ્કૂલોનું આયોજન કરવું પડશે. લગ્નો બહુ જ સીધીસાદી વિધિ સાથે મંદિરોમાં થવાં જોઇએ. મુસ્લિમનું લગ્ન મસ્જિદમાં અને ખ્રિસ્તીનું ચર્ચમાં થાય છે. હિંદુ લગ્ન મંદિરમાં થવાં જોેઇએ, તો મંદિર લોકોના જીવનના એક મહત્ત્વના તબક્કાએ પ્રવેશશે. ખોટો ખર્ચ પણ ઓછો થઇ શકશે. ગરીબને એટલે કે ગરીબ હિંદુને મંદિરમાં લગ્ન કરવાનો અધિકાર મળવો જોઇએ! કદાચ હિંદુ મંદિરોનાં સંચાલનોમાં હસ્તક્ષેપ કરી શકે છે પણ મસ્જિદ કે ચર્ચમાં દખલ કરતાં ફફડે છે. શીખ સુવર્ણમંદિરમાં સંતાયેલા મુઠ્ઠીભર ગુંડાઓ ગોળીઓની બૌછાર વર્ષાવે છે. પણ ભારતની મહાબલિ સરકાર કંઇક પણ કદમ ભરતાં બે વર્ષથી વિચાર કરે છે. ટૂંકમાં ધ્રૂજી રહી છે. દક્ષિણના તિરુપતિના ફંડનો ઉપયોગ બધી જ જાતિઓ માટે કરવાની આંધ્ર સરકારે મંદિરના ટ્રસ્ટને ફરજ પાડી છે પણ મસ્જિદ કે ચર્ચના ફંડને લાંબી લાકડી લઇને અડવાની પણ સરકારમાં હિંમત નથી. સરકારી ધર્મનિરપેક્ષતાની બંને આંખોનાં ચશ્માંના નંબરો જુદા છે...
હિંદુ ધર્મગુરુઓ મને બહુ સમજાયા નથી. દુનિયાનું કલ્યાણ એમના પ્રયત્નોથી થઇ જાય તો મારો કોઇ જ વિરોધ નથી. પણ એ આખો વર્ગ મને તદ્દન પ્રતિક્રિયાવાદી, યથાસ્થિતિવાદી અને નકારાત્મક લાગ્યો છે. ખ્રિસ્તી ફાધર જીવનસભર ભણાવે છે અથવા અનુસંધાન-અભ્યાસ કરે છે, પુસ્તકો પ્રકટ કરે છે. હિંદુ ધર્મનેતાઓ આત્માના કલ્યાણ અને આવતા ભવના ચક્કરમાંથી બહાર નીકળતા નથી. ખ્રિસ્તી ફાધરની જેમ મરતા માણસની પાસે જઇને એના મોઢામાં ગંગાજળ અને કાનમાં મંત્રોચ્ચાર કરી ન શકે? ધર્મની વિધિની સાથે એ બીજું કંઇ જ કરી શકે નહીં? જિવાતા જીવનની લગોલગ ધર્મને ન લાવી શકે? સાયપ્રસમાં આર્ચબિશપ મકારીઓ, શીખોમાં સંત ભિંડરાનવાલે અને લોંગોવાલ, મુસ્લિમોના શાહી ઇમામ, જેરુસલેમના મુફ્તી આજે ઇરાનમાં આયાતુલ્લાહ ખૌમેની આ બધા ધાર્મિક નેતાઓ છે. જર્મનીમાં ‘ક્રિશ્ટીઅન’ ડૅમોક્રેટિક પક્ષે વર્ષો સુધી રાજ્ય ચલાવ્યું, ભારતના હિંદુ ધર્મનેતાઓમાં આયાતોલ્લાહો કે સંતો ન બની શકે? ધર્મગુરુએ શા માટે રાજકારણમાં ન આવવું જોઇએ? ૧૯૮૪ના અમેરિકન પ્રમુખપદ માટેના નીગ્રો ઉમેદવાર જેસે જૅકસન પ્રથમ કાળા ઉમેદવાર છે અને ‘રેવરન્ડ જેસે જૅક્સન છે! માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ પણ ધર્મગુરુ હતા. પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશમાં મૌલાનાઓનો જનતા પર કેવો ભયંકર કબ્જો છે એ આપણે બધા જ જાણીએ છીએ. શ્રીલંકાના બૌદ્ધ ધાર્મિક નેતાઓને પૂછીને પ્રમુખ જયવર્ધને આગળ ચાલે છે. ત્રીજા વિશ્ર્વમાં ધર્મનેતા રાજકારણનો એક મહત્ત્વનો ભાગ છે અને જ્યાં વામપક્ષી વિચારધારા નથી એ ત્રીજા વિશ્ર્વમાં ધર્મ એક જબરજસ્ત બળ છે.
હિંદુ ધર્મનેતાઓએ ઘણાં વર્ષો રામની અને સીતાની વાર્તાઓ કહી. હવે કૃષ્ણ અને અર્જુનની ગીતા વાંચીને ઊતરવું પડશે. દરેક રાજકારણી કહેવાનો કે ધર્મને રાજકારણથી દૂર રાખો! કારણ કે એને ખબર છે ધર્મની શક્તિ શાહોના શાહ ઇરાનના શહેનશાહને પણ ઇતિહાસના કચરાડબ્બામાં ફેંકી શકે છે. હિંદુસ્તાનના રાજકારણમાં હિંદુ ધર્મના બળને બરાબર સમજનાર છેલ્લા રાજકારણીનું નામ હતું : મહાત્મા!...
મસ્જિદની બાજુમાં મદરેસા કે ધાર્મિક પાઠશાળા હોય અને ધર્મગુરુ કે મૌલવી શિક્ષણ આપે એ ઇસ્લામની બહુ જૂની પ્રશંસા કરવા યોગ્ય પરંપરા છે. બાંગલાદેશની સરકારને એકસાથે એક લાખ પ્રાથમિક શાળાઓ અને એક લાખ શિક્ષકો મળી જશે! મધ્યયુગ, અંગ્રેજ આગમન તથા અઢારમી સદીના ઉત્તરાર્ધ સુધી આ ઇસ્લામી પરંપરાએ મુસ્લિમ જગતમાં શિક્ષણના પ્રસારનું કામ કર્યું પછી શિક્ષકો અર્ધ-શિક્ષિત રહેવા લાગ્યા, એકેન્દ્રિય બનતા ગયા, અને ભારતીય મુસ્લિમોના શિક્ષણમાં અંધકાર-યુગ શરૂ થયો. અંગ્રેજી અને વિજ્ઞાનની નવી તાલીમથી મુસ્લિમ યુવાપેઢી અસ્પર્શ્ય રહી ગઇ. જે ઇસ્લામના જ્ઞાનનો પ્રકાશ એક જમાનામાં અડધા વિશ્ર્વ પર ફેલાઇ ગયો હતો, એ જ ઇસ્લામના તથાકથિત રખેવાળોએ અજ્ઞાનના અંધકારનો કબજો લઇ લીધો એ ઇતિહાસની એક કરુણ વિરોધિતા છે. પણ મસ્જિદ એ શિક્ષણકેન્દ્ર હોવું જોઇએ એ વિચારની મહાનતા વિશે મતાંતર નથી.
ખ્રિસ્તી ધર્મમાં ચર્ચની બાજુમાં સ્કૂલ એ પણ જૂની પરંપરા છે. ખ્રિસ્તી ફાધરો જીવનભર માત્ર અધ્યાત્મની ગંભીર વાતો અથવા બાઇબલના પ્રસંગો કહેતા ફરતા નથી. દોઢ લાખનાં ટોળાંઓને ત્યાગનું મહત્ત્વ સમજાવતા નથી, સ્વયં ત્યાગ કરી લે છે- ભૌતિક ઇચ્છાઓ બને એટલી ઓછી કરીને આખું જીવન અધ્યયન કરે છે અને અધ્યાપન કરે છે. ભણે છે અને ભણાવે છે આજે પણ, અને છેલ્લાં દોઢસો વર્ષોથી દરેક જાતિ કે કોમનાં બાળકો ખ્રિસ્તી મિશનરી સ્કૂલોમાં ભણીને મનુષ્ય બને છે અને બનતાં રહ્યાં છે.
મુસ્લિમ મદરેસામાં બીજી જાતિનાં બાળકો ભાગ્યે જ હોય છે. ખ્રિસ્તી પબ્લિક સ્કૂલ કે કૉન્વેન્ટમાં બધી જ જાતિઓનાં - મુસ્લિમ પણ - બાળકો ભણે છે કારણ કે ખ્રિસ્તી ઉદારવાદી(લિબરલ) ગણાય છે, જ્યારે મુસ્લિમ શિક્ષણ એ દૃષ્ટિએ એકાંગી છે.
યહૂદીઓના સિનેગોગની પાસે પણ સ્કૂલ હોવાનો રિવાજ છે. યહૂદીઓમાં શિક્ષણનું પ્રમાણ ઘણું ઊંચું હોવાથી યહૂદી ધર્મસ્થાનની પાસે માત્ર છોકરીઓની નિશાળ હોય એ પણ સ્વાભાવિક છે.
હવે પ્રશ્ર્ન ઊભો થાય છે : હિંદુઓનો, એમના ધર્મગુરુઓનો! માત્ર ગુરુકુલ કે પાઠશાળાનાં દૃષ્ટાંતો આપી દેવાથી આ પ્રશ્ર્નના ઉત્તરો મળતા નથી. ચર્ચની સાથે સ્કૂલનું પ્રમાણ મંદિર અને પાઠશાળા કરતાં ઘણું વધારે છે. હિંદુ ધર્મમાં મંદિર પૂજાપાઠ માટે છે. ધર્મગુરુ વિધિ માટે છે. પણ સાત વર્ષના બાળક કે બાલિકાને જ્ઞાન આપવા માટે હિંદુઓમાં ફાધર કે મૌલવી નથી. હિંદુ ધર્મમાં ધર્મગુરુ ફક્ત ધર્મનો ગુરુ છે, શિક્ષણનો ગુરુ નથી. આ વિશે વિચારવાનો સમય આવી ગયો છે.
હમણાં વિરાટ હિંદુ સમાજના અધ્યક્ષ ડૉ.કરણસિંહે આ વિશે પોતાના વિચારો પ્રકટ કર્યા. હિંદુ મંદિરોમાં હિંદુ ધર્મગ્રંથોના વર્ગો લોકો માટે ખોલવા જોઇએ. આજની પેઢીને ધર્મ-નિરપેક્ષતાને નામે હિંદુ ધર્મથી લગભગ વંચિત રાખવામાં આવે છે (મુંબઇ ટી.વી.ના એક લોકપ્રિય કાર્યક્રમમાં રામના ભાઇઓનાં નામ પૂછવામાં આવ્યાં ત્યારે એક કૉલેજિયને ‘લક્સમના’ કહ્યું...પણ પછી જોવા મળ્યું કે પૅનલના છ વિદ્યાર્થીઓ અને બેઠેલા બીજા વિદ્યાર્થી સમૂહમાંથી કોઇને પણ બધાં નામોની ખબર ન હતી! આ દેશમાં મુંબઇ નગરમાં કૉલેજના છોકરાંઓને રામના ભાઇઓનાં નામ પણ ખબર નથી પછી કૉન્વેન્ટમાં ભણેલી આધુનિક ફૅશનેબલ મુસ્લિમ આયોજકે ટી.વી. પર લટક્યા કરતાં બીજાં નામો વાંચ્યા : ‘બરટા...ઍન્ડ શટ્રુગ્ના’!
રામા,લક્સમના, બરટા ઍન્ડ શટ્રુગ્ના બોલનારા હિંદુ વિદ્યાર્થીઓને નાક દબાવીને ધાર્મિક જ્ઞાન ચમચીથી પાવું પડશે, કારણ કે નાનપણમાં એમને પાયું નથી. ડૉ.કરણસિંહની વાતમાં તથ્ય છે. એમણે બીજી ઘણી વાતો કરી. નવી પેઢીને હિંદુ ધર્મ શીખવવો પડશે. મંદિરોમાં સ્કૂલોનું આયોજન કરવું પડશે. લગ્નો બહુ જ સીધીસાદી વિધિ સાથે મંદિરોમાં થવાં જોઇએ. મુસ્લિમનું લગ્ન મસ્જિદમાં અને ખ્રિસ્તીનું ચર્ચમાં થાય છે. હિંદુ લગ્ન મંદિરમાં થવાં જોેઇએ, તો મંદિર લોકોના જીવનના એક મહત્ત્વના તબક્કાએ પ્રવેશશે. ખોટો ખર્ચ પણ ઓછો થઇ શકશે. ગરીબને એટલે કે ગરીબ હિંદુને મંદિરમાં લગ્ન કરવાનો અધિકાર મળવો જોઇએ! કદાચ હિંદુ મંદિરોનાં સંચાલનોમાં હસ્તક્ષેપ કરી શકે છે પણ મસ્જિદ કે ચર્ચમાં દખલ કરતાં ફફડે છે. શીખ સુવર્ણમંદિરમાં સંતાયેલા મુઠ્ઠીભર ગુંડાઓ ગોળીઓની બૌછાર વર્ષાવે છે. પણ ભારતની મહાબલિ સરકાર કંઇક પણ કદમ ભરતાં બે વર્ષથી વિચાર કરે છે. ટૂંકમાં ધ્રૂજી રહી છે. દક્ષિણના તિરુપતિના ફંડનો ઉપયોગ બધી જ જાતિઓ માટે કરવાની આંધ્ર સરકારે મંદિરના ટ્રસ્ટને ફરજ પાડી છે પણ મસ્જિદ કે ચર્ચના ફંડને લાંબી લાકડી લઇને અડવાની પણ સરકારમાં હિંમત નથી. સરકારી ધર્મનિરપેક્ષતાની બંને આંખોનાં ચશ્માંના નંબરો જુદા છે...
હિંદુ ધર્મગુરુઓ મને બહુ સમજાયા નથી. દુનિયાનું કલ્યાણ એમના પ્રયત્નોથી થઇ જાય તો મારો કોઇ જ વિરોધ નથી. પણ એ આખો વર્ગ મને તદ્દન પ્રતિક્રિયાવાદી, યથાસ્થિતિવાદી અને નકારાત્મક લાગ્યો છે. ખ્રિસ્તી ફાધર જીવનસભર ભણાવે છે અથવા અનુસંધાન-અભ્યાસ કરે છે, પુસ્તકો પ્રકટ કરે છે. હિંદુ ધર્મનેતાઓ આત્માના કલ્યાણ અને આવતા ભવના ચક્કરમાંથી બહાર નીકળતા નથી. ખ્રિસ્તી ફાધરની જેમ મરતા માણસની પાસે જઇને એના મોઢામાં ગંગાજળ અને કાનમાં મંત્રોચ્ચાર કરી ન શકે? ધર્મની વિધિની સાથે એ બીજું કંઇ જ કરી શકે નહીં? જિવાતા જીવનની લગોલગ ધર્મને ન લાવી શકે? સાયપ્રસમાં આર્ચબિશપ મકારીઓ, શીખોમાં સંત ભિંડરાનવાલે અને લોંગોવાલ, મુસ્લિમોના શાહી ઇમામ, જેરુસલેમના મુફ્તી આજે ઇરાનમાં આયાતુલ્લાહ ખૌમેની આ બધા ધાર્મિક નેતાઓ છે. જર્મનીમાં ‘ક્રિશ્ટીઅન’ ડૅમોક્રેટિક પક્ષે વર્ષો સુધી રાજ્ય ચલાવ્યું, ભારતના હિંદુ ધર્મનેતાઓમાં આયાતોલ્લાહો કે સંતો ન બની શકે? ધર્મગુરુએ શા માટે રાજકારણમાં ન આવવું જોઇએ? ૧૯૮૪ના અમેરિકન પ્રમુખપદ માટેના નીગ્રો ઉમેદવાર જેસે જૅકસન પ્રથમ કાળા ઉમેદવાર છે અને ‘રેવરન્ડ જેસે જૅક્સન છે! માર્ટિન લ્યૂથર કિંગ પણ ધર્મગુરુ હતા. પાકિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશમાં મૌલાનાઓનો જનતા પર કેવો ભયંકર કબ્જો છે એ આપણે બધા જ જાણીએ છીએ. શ્રીલંકાના બૌદ્ધ ધાર્મિક નેતાઓને પૂછીને પ્રમુખ જયવર્ધને આગળ ચાલે છે. ત્રીજા વિશ્ર્વમાં ધર્મનેતા રાજકારણનો એક મહત્ત્વનો ભાગ છે અને જ્યાં વામપક્ષી વિચારધારા નથી એ ત્રીજા વિશ્ર્વમાં ધર્મ એક જબરજસ્ત બળ છે.
હિંદુ ધર્મનેતાઓએ ઘણાં વર્ષો રામની અને સીતાની વાર્તાઓ કહી. હવે કૃષ્ણ અને અર્જુનની ગીતા વાંચીને ઊતરવું પડશે. દરેક રાજકારણી કહેવાનો કે ધર્મને રાજકારણથી દૂર રાખો! કારણ કે એને ખબર છે ધર્મની શક્તિ શાહોના શાહ ઇરાનના શહેનશાહને પણ ઇતિહાસના કચરાડબ્બામાં ફેંકી શકે છે. હિંદુસ્તાનના રાજકારણમાં હિંદુ ધર્મના બળને બરાબર સમજનાર છેલ્લા રાજકારણીનું નામ હતું : મહાત્મા!...
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=195708
No comments:
Post a Comment