બ્રહ્માંડ દર્શન - ડૉ. જે. જે. રાવલ
ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં, તોય મારી છાબડીમાં માય. આ પંક્તિઓ આકાશના તારા માટે છે. આ પંક્તિઓ આજે સાચી નથી, કારણ કે જે છાબડીમાં માય તે કદાપિ અગણિત હોય જ નહીં. તે હંમેશાં સીમિત સંખ્યા જ હોય, તો સંખ્યા ગમે તેટલી મોટી હોય.
કોઈ આપણને પૂછે કે પૃથ્વીમાં પદાર્થકણો કેટલા? તો આપણે કહીએ કે તે અનંત (શક્ષરશક્ષશયિં) છે. તો તે જવાબ સાચો નથી, કારણ કે પૃથ્વી સીમિત છે. માટે તેમાં રહેલા પદાર્થકણોની સંખ્યા પણ સીમિત જ હોય. રણમાં રેતીના કણોની સંખ્યા અગણિત લાગતી હોવા છતાં તે સીમિત સંખ્યા છે. પૃથ્વી પરના માણસોની સંખ્યા અગણિત લાગે છે. હકીકતમાં તે સીમિત છે. તારાની સંખ્યા અગણિત લાગે છે પણ તેને ગણવામાં આવી છે. નદી, સરોવર, મહાસાગરમાં પાણીના રેણુઓ ગણી શકાય છે.
નદી ગમે તેટલી લાંબી હોય પણ તેનો અંત છે. મહાસાગરનો પણ છેડો છે અને હિમાલયના શિખરની ઊંચાઈ પણ સીમિત જ છે. માનવીની ઊંચાઈની પણ લિમિટ છે અને આપણી ચારે કોર દેખાતી ક્ષિતિજ પણ સીમિત જ છે.
સૂર્ય અને ચંદ્ર તો સીમિતિ દેખાય જ છે. હકીકતમાં સૂર્ય એટલો મોટો છે કે તેમાં ૧૩ લાખ પૃથ્વી સમાય જાય અને ૮ કરોડ ૩૨ લાખ ચંદ્રો સમાઈ જાય. સૂર્યમાળાની લિમિટ ૧૫૦૦૦ અબજ કિલોમીટરની છે અને તેનો વ્યાસ ૩૦,૦૦૦ અબજ કિલોમીટર. આટલી મોટી લાગતી સૂર્યમાળા પણ સીમિત છે. ગુરુ ગ્રહ વિશાળ છે. તેમાં ૧૭૨૮ પૃથ્વીઓ સમાઈ જાય. આપણી આકાશગંગામાં ૫૦૦ અબજ સૂર્યો છે. બે સૂર્યો વચ્ચે સરાસરી અંતર ૪૫૦૦૦ અબજ કિલોમીટર છે, તેમ છતાં આકાશગંગા સીમિત છે, એટલું જ નહીં, આટલું વિશાળ અતિવિશાળ આપણું બ્રહ્માંડ જેમાં આકાશગંગા જેવી ૧૦૦ અબજ મંદાકિનીઓ છે અને બે મંદાકિનીઓ વચ્ચે સરાસરી અંતર ૨૨ અબજ કિલોમીટર છે. તેમ છતાં તે સીમિત છે, આપણું દૃશ્યવિશ્ર્વ સીમિત છે.
દૃશ્ય વિશ્ર્વ ખુદ જ સીમિત છે. તેથી બ્રહ્માંડની દરેકે દરેક વસ્તુ સીમિત છે. દરેકે દરેક કણ સીમિત છે.
બ્રહ્માંડની કોઈ પણ વસ્તુની ફરતે એવું ગુરુત્વાકર્ષણનું ક્ષેત્ર હોય છે જેમાં બીજી કોઈ નાની વસ્તુ પ્રવેશે તો તેના ટુકડેટુકડા થઈ જાય છે અથવા તો કહીએ કે આકાશીપિંડની ફરતે જો મૂળભૂત પદાર્થ હોય તો તે ભેગો મળી મોટો પદાર્થ ગ્રહ કે ઉપગ્રહ બનાવી શકતો નથી. ગુરુત્વાકર્ષણ તેને ભેગો થવા દેતો નથી. બે કણો ભેગા થઈ જાય તો ત્રીજો કણ તેને આકર્ષી છૂટો પાડી દે છે. જ્યારે મોટો પિંડ બને ત્યારે તે બની રહ્યા પછી તેની આસપાસ થોડો પદાર્થ પડ્યો જ રહે છે, તે મોટા પદાર્થની ફરતે વલય બનાવી રહે છે. માટે જ શનિ, ગુરુ, યુરેનસ, નેપ્ચૂન વગેરે ગ્રહોની ફરતે વલયો હોય છે. ગુરુત્વાકર્ષણના આ બળોને ભરતી-ઓટનાં બળો કહે છે. અંગ્રેજીમાં તેને ડિફ્રન્સિયસ ગ્રેવિટેશનલ ફોર્સીસ કે ટાઈડલ ફોર્સીસ કહે છે. આ ક્ષેત્રની લિમિટને રોસ લિમિટ કહે છે. આમ દરેક આકાશપિંડની ફરતે રોસ લિમિટ હોય છે, તેને આકાશમાં દેખાતી લક્ષ્મણરેખા કહે છે, કારણ કે કોઈ પણ બીજો નાનો આકાશપિંડ તેમાં પ્રવેશે તો તેનો વિનાશ નક્કી છે. જેમ રાવણ લક્ષ્મણ રેખામાં પ્રવેશે તો તેનું મૃત્યુ નક્કી જ હતું તેમ.
અણુ સીમિત છે, પરમાણુ સીમિત છે ઈલેક્ટ્રોન - પ્રોટોન - ન્યુટ્રોન - ક્વાર્ડ્સ સીમિત છે. જેમ વિશાળ દુનિયા સીમિત છે તેમ સૂક્ષ્મ દુનિયા પણ સીમિત છે. સીમિતતાના વિશ્ર્વનો ગુણ છે.
વિજ્ઞાનમાં શક્તિ - સંયમ, ગતિમાન - સંચય અને કોણીયગતિમાન સંચય શું દર્શાવે છે? તે દર્શાવે છે કે બ્રહ્માંડની કુલ ઊર્જા સિમિત છે. માત્ર તે અલગ અલગ પ્રકારની ઊર્જામાં રૂપાંતર પામી શકે છે.
સૂર્ય જેવા તારામાં જ્યારે અણુ ખતમ થવા આવે છે ત્યારે તેમાં ગુરુત્વીયપતન થાય છે. જો તારાનું દળ સૂર્યમાં જે દળ છે તેનાથી ૧.૪૪ ગણું હોય તો તારાનું ગુરુત્વાયપતન શ્ર્વેતપટુના રૂપમાં અટકે છે. આવા તારાના પદાર્થ પરથી આ લિમિટને ચંદ્રશેખર સીમિત કહે છે. જો તારામાં પદાર્થ સૂર્યમાં જે પદાર્થ છે તેના કરતાં ૨.૫ ગણું હોય અને તેના ગર્ભભાગમાં જ્યારે અણુ-ઇંધણ ખૂટે ત્યારે તે સંકોચાઈને ન્યૂટ્રોન તારો બને છે. આવા તારાના પદાર્થ પરની આ લિમિટને ઓપનટાઈમર - વોલ્કોફ લિમિટ કહે છે. ઉષ્ણતામાનને નીચે તરફ લિમિટ છે, જેને નિરપેક્ષ શૂન્ય કહે છે. ઉષ્ણતામાનમાં ઉપરની બાજુએ લિમિટ ન હોય તેમ લાગે છે પણ તે લિમિટ પણ છે. પદાર્થ વરાળ બની જાય છે. બ્રહ્માંડમાં પ્રકાશની ગતિ, ગતિ પરની લિમિટ છે. આ બ્રહ્માંડમાં છેવટે તો લિમિટ છે. દરેકે દરેક ગામને, રાજ્યને, દેશને લિમિટ છે જ. ખુદ પૃથ્વીને લિમિટ છે. માટે માનવીએ તેની પોતાની લિમિટ જાણવી જરૂરી છે. આંગળી સૂજે તો થાંભલો નથી થતી. તેની એક લિમિટ છે. જીવનની પણ લિમિટ છે. આ બંધનો લિમિટ સ્વીકારવી જ પડે.
બ્લેકહોલ ગમે તેટલું મોન્સ્ટર હોય પછી તેને લિમિટ છે જ. બિન્દુ વિચારીએ તેટલું મોટું હોઈ શકે અને વિચારીએ તેટલું નાનું પણ હોઈ શકે. મેથેમેટિક્સમાં પણ સિરીઝને લિમિટ હોય છે. Infinity (અનંતતા) તો એક વિચાર છે તે ગાણિતિક વિચાર છે તે હકીકત નથી. અનંતતાનું શબ્દ પ્રયોજન ગેરમાર્ગે દોરે છે.
કોઈ આપણને પૂછે કે પૃથ્વીમાં પદાર્થકણો કેટલા? તો આપણે કહીએ કે તે અનંત (શક્ષરશક્ષશયિં) છે. તો તે જવાબ સાચો નથી, કારણ કે પૃથ્વી સીમિત છે. માટે તેમાં રહેલા પદાર્થકણોની સંખ્યા પણ સીમિત જ હોય. રણમાં રેતીના કણોની સંખ્યા અગણિત લાગતી હોવા છતાં તે સીમિત સંખ્યા છે. પૃથ્વી પરના માણસોની સંખ્યા અગણિત લાગે છે. હકીકતમાં તે સીમિત છે. તારાની સંખ્યા અગણિત લાગે છે પણ તેને ગણવામાં આવી છે. નદી, સરોવર, મહાસાગરમાં પાણીના રેણુઓ ગણી શકાય છે.
નદી ગમે તેટલી લાંબી હોય પણ તેનો અંત છે. મહાસાગરનો પણ છેડો છે અને હિમાલયના શિખરની ઊંચાઈ પણ સીમિત જ છે. માનવીની ઊંચાઈની પણ લિમિટ છે અને આપણી ચારે કોર દેખાતી ક્ષિતિજ પણ સીમિત જ છે.
સૂર્ય અને ચંદ્ર તો સીમિતિ દેખાય જ છે. હકીકતમાં સૂર્ય એટલો મોટો છે કે તેમાં ૧૩ લાખ પૃથ્વી સમાય જાય અને ૮ કરોડ ૩૨ લાખ ચંદ્રો સમાઈ જાય. સૂર્યમાળાની લિમિટ ૧૫૦૦૦ અબજ કિલોમીટરની છે અને તેનો વ્યાસ ૩૦,૦૦૦ અબજ કિલોમીટર. આટલી મોટી લાગતી સૂર્યમાળા પણ સીમિત છે. ગુરુ ગ્રહ વિશાળ છે. તેમાં ૧૭૨૮ પૃથ્વીઓ સમાઈ જાય. આપણી આકાશગંગામાં ૫૦૦ અબજ સૂર્યો છે. બે સૂર્યો વચ્ચે સરાસરી અંતર ૪૫૦૦૦ અબજ કિલોમીટર છે, તેમ છતાં આકાશગંગા સીમિત છે, એટલું જ નહીં, આટલું વિશાળ અતિવિશાળ આપણું બ્રહ્માંડ જેમાં આકાશગંગા જેવી ૧૦૦ અબજ મંદાકિનીઓ છે અને બે મંદાકિનીઓ વચ્ચે સરાસરી અંતર ૨૨ અબજ કિલોમીટર છે. તેમ છતાં તે સીમિત છે, આપણું દૃશ્યવિશ્ર્વ સીમિત છે.
દૃશ્ય વિશ્ર્વ ખુદ જ સીમિત છે. તેથી બ્રહ્માંડની દરેકે દરેક વસ્તુ સીમિત છે. દરેકે દરેક કણ સીમિત છે.
બ્રહ્માંડની કોઈ પણ વસ્તુની ફરતે એવું ગુરુત્વાકર્ષણનું ક્ષેત્ર હોય છે જેમાં બીજી કોઈ નાની વસ્તુ પ્રવેશે તો તેના ટુકડેટુકડા થઈ જાય છે અથવા તો કહીએ કે આકાશીપિંડની ફરતે જો મૂળભૂત પદાર્થ હોય તો તે ભેગો મળી મોટો પદાર્થ ગ્રહ કે ઉપગ્રહ બનાવી શકતો નથી. ગુરુત્વાકર્ષણ તેને ભેગો થવા દેતો નથી. બે કણો ભેગા થઈ જાય તો ત્રીજો કણ તેને આકર્ષી છૂટો પાડી દે છે. જ્યારે મોટો પિંડ બને ત્યારે તે બની રહ્યા પછી તેની આસપાસ થોડો પદાર્થ પડ્યો જ રહે છે, તે મોટા પદાર્થની ફરતે વલય બનાવી રહે છે. માટે જ શનિ, ગુરુ, યુરેનસ, નેપ્ચૂન વગેરે ગ્રહોની ફરતે વલયો હોય છે. ગુરુત્વાકર્ષણના આ બળોને ભરતી-ઓટનાં બળો કહે છે. અંગ્રેજીમાં તેને ડિફ્રન્સિયસ ગ્રેવિટેશનલ ફોર્સીસ કે ટાઈડલ ફોર્સીસ કહે છે. આ ક્ષેત્રની લિમિટને રોસ લિમિટ કહે છે. આમ દરેક આકાશપિંડની ફરતે રોસ લિમિટ હોય છે, તેને આકાશમાં દેખાતી લક્ષ્મણરેખા કહે છે, કારણ કે કોઈ પણ બીજો નાનો આકાશપિંડ તેમાં પ્રવેશે તો તેનો વિનાશ નક્કી છે. જેમ રાવણ લક્ષ્મણ રેખામાં પ્રવેશે તો તેનું મૃત્યુ નક્કી જ હતું તેમ.
અણુ સીમિત છે, પરમાણુ સીમિત છે ઈલેક્ટ્રોન - પ્રોટોન - ન્યુટ્રોન - ક્વાર્ડ્સ સીમિત છે. જેમ વિશાળ દુનિયા સીમિત છે તેમ સૂક્ષ્મ દુનિયા પણ સીમિત છે. સીમિતતાના વિશ્ર્વનો ગુણ છે.
વિજ્ઞાનમાં શક્તિ - સંયમ, ગતિમાન - સંચય અને કોણીયગતિમાન સંચય શું દર્શાવે છે? તે દર્શાવે છે કે બ્રહ્માંડની કુલ ઊર્જા સિમિત છે. માત્ર તે અલગ અલગ પ્રકારની ઊર્જામાં રૂપાંતર પામી શકે છે.
સૂર્ય જેવા તારામાં જ્યારે અણુ ખતમ થવા આવે છે ત્યારે તેમાં ગુરુત્વીયપતન થાય છે. જો તારાનું દળ સૂર્યમાં જે દળ છે તેનાથી ૧.૪૪ ગણું હોય તો તારાનું ગુરુત્વાયપતન શ્ર્વેતપટુના રૂપમાં અટકે છે. આવા તારાના પદાર્થ પરથી આ લિમિટને ચંદ્રશેખર સીમિત કહે છે. જો તારામાં પદાર્થ સૂર્યમાં જે પદાર્થ છે તેના કરતાં ૨.૫ ગણું હોય અને તેના ગર્ભભાગમાં જ્યારે અણુ-ઇંધણ ખૂટે ત્યારે તે સંકોચાઈને ન્યૂટ્રોન તારો બને છે. આવા તારાના પદાર્થ પરની આ લિમિટને ઓપનટાઈમર - વોલ્કોફ લિમિટ કહે છે. ઉષ્ણતામાનને નીચે તરફ લિમિટ છે, જેને નિરપેક્ષ શૂન્ય કહે છે. ઉષ્ણતામાનમાં ઉપરની બાજુએ લિમિટ ન હોય તેમ લાગે છે પણ તે લિમિટ પણ છે. પદાર્થ વરાળ બની જાય છે. બ્રહ્માંડમાં પ્રકાશની ગતિ, ગતિ પરની લિમિટ છે. આ બ્રહ્માંડમાં છેવટે તો લિમિટ છે. દરેકે દરેક ગામને, રાજ્યને, દેશને લિમિટ છે જ. ખુદ પૃથ્વીને લિમિટ છે. માટે માનવીએ તેની પોતાની લિમિટ જાણવી જરૂરી છે. આંગળી સૂજે તો થાંભલો નથી થતી. તેની એક લિમિટ છે. જીવનની પણ લિમિટ છે. આ બંધનો લિમિટ સ્વીકારવી જ પડે.
બ્લેકહોલ ગમે તેટલું મોન્સ્ટર હોય પછી તેને લિમિટ છે જ. બિન્દુ વિચારીએ તેટલું મોટું હોઈ શકે અને વિચારીએ તેટલું નાનું પણ હોઈ શકે. મેથેમેટિક્સમાં પણ સિરીઝને લિમિટ હોય છે. Infinity (અનંતતા) તો એક વિચાર છે તે ગાણિતિક વિચાર છે તે હકીકત નથી. અનંતતાનું શબ્દ પ્રયોજન ગેરમાર્ગે દોરે છે.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=164459
No comments:
Post a Comment