પૃથ્વીનું ઈંધણ વાયુમંડળ --- ડો. જે. જે. રાવલ

ધરા પર અમૃત તુલ્ય પાણી વરસાવી જીવનને નિભાવી રાખવાનું કામ કુદરતે વાયુમંડળને આપ્યું છે.  

બ્રહ્માંડ દર્શન - ડો. જે. જે. રાવલ

પ્રાચીન સમયમાં લોકો માનતા કે અંતરીક્ષ ખાલીખમ છે. પવન વાતો તો તેમને લાગ્યું કે હવા છે. પવનદેવતા છે. પવન વૃક્ષોને ઝુલાવે છે. તો વળી ઘણા માનતા કે વૃક્ષો ઝૂલે તો પવન વાય. વૃક્ષોને તેઓ મોટા વીંઝણા (પંખા) માનતા. સ્વામિનારાયણ ભગવાનના મંદિરમાં હજુ પણ વીંઝણા છે અને ભક્તો તેને ઝુલાવે છે. લોકો માનતા કે કોઈ પણ વસ્તુને આમતેમ હલાવીએ તો પવન (હવા) ઉત્પન્ન થાય. આજના પંખા આ જ વિચારની દેન છે. હવે તો મંદિરમાં પણ આધુનિક પંખા આવી ગયા છે. એરકંન્ડિશન આવી ગયા છે. જે દેવાધિદેવ પોતે જ પવન છે, પોતે જ પંખા છે અને પોતે જ એરકંન્ડિશન છે. તેમને હવા શું નાખવાની? પણ લોકોને એ બ્રહ્મજ્ઞાન નથી. ભક્તિની આ વાત છે. અનંત પોતે જ બધાને બેસાડે છે તેમને બેસાડવા ક્યાં? અનંત પોતે જ બધાને કપડાં પહેરાવે છે તેમને કપડાં ક્યાં અને કેવી રીતે પહેરાવવાનાં? અનંત પોતે જ બધાને જમાડે છે ત્યાં ભગવાનને જમાડવા શા માટે? અનંત ઈશ્ર્વરની પરિક્રમા કેવી રીતે કરવી? આરંભ કેવી રીતે કરવો? પણ લોકો ભગવાનને અન્નકૂટ ધરાવે છે. પાણી પીવડાવે છે, કપડાં પહેરાવે છે, ભક્તિ કરે છે.

પછી તો લોકોને ખબર પડી કે આકાશ ખાલીખમ નથી. તે વાયુઓથી ભરેલું છે પણ આ વાયુઓ દેખાતા નથી. આકાશમાં વાદળો થાય છે. લોકો માનતા કે વાદળો પાણીની ભરેલી ગૂણો છે અને વરુણદેવતા પાણી વરસાવે છે. પછી તો ખબર પડી કે આકાશમાં એવો વાયુ છે જે આપણને જિવાડે છે. તેમણે તેને પ્રાણવાયુ કહ્યો, જેને આપણે ઓક્સિજન (૦ર) કહીએ છીએ. લોકો માનતા કે પૂરું આકાશ, પૂરું બ્રહ્માંડ વાતાવરણ વાયુમંડળથી ભરેલું છે. પણ પછી ખબર પડી કે હકીકત એ છે કે પૃથ્વી ફરતે જ વાયુમંડળ છે. પૃથ્વીથી દૂર દૂર આકાશ ખાલીખમ છે. આ બધી શોધો નાની સૂની ન ગણાય. તે વર્ષોનાં અનુભવથી પ્રાપ્ત થયેલું જ્ઞાન છે. પછી પંચમહાભૂતો-પૃથ્વી, જળ, વાયુ, અગ્નિ અને આકાશની ખબર પડી. હકીકતમાં સૂર્ય જ પંચમહાભૂતોનો કારક છે. ધરતીમાંથી પાણી નીકળે, જ્વાળામુખી ફાટે ત્યારે પાણી અને વાયુ બહાર આવતાં દેખાય છે. સૂર્ય તપે એટલે પાણી વરાળ થઈ આકાશમાં ઊડી જાય છે. જ્યારે પૃથ્વી જન્મી ત્યારે તેના પેટાળમાંથી એટલા બધા વાયુઓ નીકળ્યા જેણે પૃથ્વીને ઘેરી લીધી આ વાયુઓમાં મુખ્યત્વે નાઈટ્રોજન, કાર્બનડાયોક્સાઈડ પાણીની વરાળ, સલ્ફરડાયોક્સાઈડ અને થોડા પ્રમાણમાં બીજા વાયુઓ હતા. આ બધા ગ્રીનહાઉસ વાયુઓ હતા. તેમાં ઓક્સિજનની ગેરહાજરી હતી. પૃથ્વીનું ગુરુત્વાકર્ષણ ઠીક ઠીક બળવાન હોઈ આ વાયુઓ પૃથ્વી પરથી પલાયન થઈ શક્યા નહીં, કારણ કે આ વાયુઓની પોતાની કુદરતી ગતિ, પૃથ્વી પરથી છટકવાની ગતિથી ઘણી નાની છે, કેમ કે પૃથ્વીની ધરી વાંકી છે અને તે વર્ષમાં કોઈ વાર સૂર્યની નજીક અને કોઈ વાર (છ મહિના પછી) સૂર્યથી દૂર રહેતી હોવાથી ઉષ્ણતામાનમાં તફાવત જન્મે છે. તેથી પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં રહેલી વરાળનું ફરીથી પાણી થઈ વરસવાનું ચાલુ થયું. પૃથ્વી પર જેવો વરસાદ વરસવાનો ચાલુ થઈ ગયો કે તરત જ પૃથ્વી પરના ખાડાટેકરામાં પાણી ભરાઈ ગયું. નદીઓ વહેવા લાગી અને પૃથ્વી પર જળચર અને વનસ્પતિનો આવિર્ભાવ થયો. પૃથ્વી પર જેવી વનસ્પતિ આવી કે તરત જ સૂર્યની હાજરીમાં વનસ્પતિ વાયુમંડળનો કાર્બનડાયોક્સાઈડ વાતાવરણમાં ઓક્સિજન આપવાની શરૂઆત કરી. વનસ્પતિએ લીધેલા કાર્બનડાયોક્સાઈડનું તેનાં ફળો, ફૂલો, ડાળીઓ, પાંદડાં, થડમાં રૂપાંતર થયું આમ ફોટોસિન્થેસિસની કુદરતની ક્રિયા વડે હવામાં ઓક્સિજન ઉત્પન્ન થયો. વનસ્પતિએ કાર્બનડાયોક્સાઈડને પોતાના વિકાસ માટે વાપરતાં હવામાંથી કાર્બનડાયોક્સાઈડ ઓછો થતો ગયો. બીજો કાર્બનડાયોક્સાઈડ વરસાદ વખતે પાણીમાં ઓગળી પૃથ્વી પર આવવા લાગ્યો. પૃથ્વી પરનાં મહાસાગરો અને જળાશયો પણ કાર્બનડાયોક્સાઈડને શોધવા લાગ્યાં. આમ હવામાંથી કાર્બનડાયોક્સાઈડ તદ્દન ઓછો થઈ ગયો. હવામાંનો કાર્બનડાયોક્સાઈડ જે પૃથ્વી પર આવ્યો તેણે ધરા પર ચૂનાના પથ્થરો અને આરસપહાણને જન્મ આપ્યો. આમ પૃથ્વી ફરતે વાયુમંડળ બન્યું અને પૃથ્વી નંદનવન બની ગઈ જેની પર જીવનનો આવિર્ભાવ થયો.

પૃથ્વીનું વાયુમંડળ ર૦૦થી પ૦૦ કિલોમીટર સુધી પથરાયું છે જેમાં ર૦ કિલોમીટર ઊંચે ઓઝોન વાયુનું કવચ (આવરણ) છે. પૃથ્વી ફરતે આયનોનું બનેલું આયનોસ્ફીચર છે. જેને રેડિયો-ટેલિકોમ્યુનિકેશન શક્ય બનાવ્યું છે. પૃથ્વીના વાયુમંડળમાંથી વાયુઓ છેવાડેથી લીક આઉટ થાય છે પણ પૃથ્વી પર ચાલતી ધરતીકંપ ખંડોની પાટો ખસવાની ક્રિયા, જ્વાળામુખી ફાટવાની ક્રિયા ખૂટતા વાયુઓનો પુરવઠો પૂરો પાડતાં રહે છે. આમ પૃથ્વીનું વાયુમંડળ જેવું ને તેવું જળવાઈ રહ્યું છે.

વિજ્ઞાનીઓ ગજબના પ્રાણીઓ છે. પૃથ્વીનું વાયુમંડળ દેખાતું નથી. તેમ છતાં તેઓએ પૃથ્વીના વાયુમંડળમાં રહેલા ઓક્સિજન, નાઈટ્રોજન, કાર્બનડાયોક્સાઈડ, સલ્ફરડાયોક્સાઈડ, પાણીની વરાળને ઓળખી કાઢ્યાં. તેટલું જ નહીં પ્રયોગશાળામાં તેમને ઉત્પન્ન કરી તેમના ગુણધર્મો જાણ્યા. રસાયણશાસ્ત્ર આધુનિક વિજ્ઞાન છે. તેમાં જર્મન અને ફ્રાન્સના વિજ્ઞાનીઓએ ઘણું યોગદાન આપ્યું છે. વાયુઓ એટલા બધા સેન્સિટિવ છે કે તેનો અભ્યાસ કરવો ઘણો દુષ્કર છે અને તેમના વર્તનના નિયમો શોધવા ઘણું અઘરું કાર્ય છે. તેમાં રોબર્ટ બોઈલ, લેવોત્ઝિયર, પ્રિસ્ટલી, ગેલ્યુર્સસ, એવોગેડ્રો વગેરેએ ઘણું યોગદાન આપ્યું છે. વાયુઓનું રસાયણશાસ્ત્ર હવે સારી રીતે પ્રતિષ્ઠિત થઈ ગયું છે. ગરમીની વાયુઓ પર તરત જ અસર પડે છે. તે જ પવન પ્રવાહો ઉત્પન્ન કરે છે, અનાવૃષ્ટિ અને અતિવૃષ્ટિ લાવે છે. વાયુમંડળમાં વાયુઓનું ઘમસાણ ચાલતું જ હોય છે.

વાયુમંડળમાં ૭૯ ટકા નાઈટ્રોજન છે. નાઈટ્રોજનનું કાર્ય ઓક્સિજનને મંદ કરવાનું છે. વાયુમંડળમાં જો નાઈટ્રોજન ન હોત તો આપણે જરા પણ હાથ ઘસીએ તો ઓક્સિજન બળવા લાગત. બ્રહ્માંડમાં બધે જ બળવાની ક્રિયા ચાલે છે. ઓક્સિજન વસ્તુને બળવામાં મદદ કરે છે. કાર્બનડાયોક્સાઈડ કહેવાય તો અંગારવાયુ પણ હકીકતમાં તે જ જીવનવાયુ છે. વનસ્પતિ તેને લઈને જ ફળો બનાવે છે. તે આપણને હૂંફ આપે છે. તેનું પ્રમાણ તો ઘણું ઓછું છે, પણ તે પૃથ્વીને ઠંડી પડતાં બચાવે છે. જો કાર્બનડાયોક્સાઈડનું પ્રમાણ વધી જાય તો આપણે, ગરમીથી ત્રાહિમામ પોકારવા લાગીએ. વાયુમંડળનું પાણી જ બધાને ભીના રાખે છે. વાયુમંડળનો ઓઝોન આપણું સૂર્યનાં શક્તિશાળી કિરણોથી રક્ષણ કરે છે. પૃથ્વી પર આપણે જીવી રહ્યા છીએ તેની પાછળ રક્ષણ પૃથ્વી ફરતેના વાયુમંડળનું છે. તે બહારથી આવતી ઘણીખરી ઉલકાને બાળી નાખી રસ્તામાં જ નાશ કરે છે. નહીં તો તે આપણા શરીરને ચાળણી જેવું કરી નાખે. વાયુમંડળને હિસાબે જ ગરમી-ઠંડીનું સમતુલન જળવાઈ રહે છે. પૃથ્વી પર અમૃતતુલ્ય પાણીને વરસાવી જીવનને નિભાવી રાખવાનું કાર્ય પણ કુદરતે વાયુમંડળને જ આપ્યું છે. વાયુમંડળમાં પાણીનું ચક્ર (હાઈડ્રોલોજિકલ સાઈકલ) ચાલે છે. વાયુમંડળમાં નાઈટ્રોજન ચક્ર ચાલે છે. વાયુમંડળમાં કાર્બનચક્ર ચાલે છે. વાયુમંડળ પોતે જ મહાચક્ર છે.

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=87823