બક્ષી સદાબહાર - ચંદ્રકાંત બક્ષી
બુદ્ધિનાં ઇંજેક્શનો મળતાં નથી, ડહાપણની ટેબ્લેટો મળતી નથી. શિક્ષણનું એસેન્સ કે કોન્સન્ટ્રેટ મળતું નથી. તાલીમથી પ્રજ્ઞા સુધીનો એક સમુદ્ર છે. અહીં દરેક અભ્યાસી અસમાન છે. શિક્ષણમાં લોકશાહી નથી હોતી. વિદ્યાના અર્થીએ ઉચ્ચ, ઉચ્ચતર, ઉચ્ચતમ, શ્રેષ્ઠ, શ્રેષ્ઠતર, શ્રેષ્ઠતમની કક્ષાઓ સિદ્ધ કરવી પડે છે. બુદ્ધિ અનામતનો વિષય નથી, વ્યક્તિગત વિષય છે. ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સે લખ્યું છે એમ આ ‘માહિતી યુગ’ છે. માહિતી પર આધારિત જ્ઞાન અને માહિતી દ્વારા પ્રમાણિત તર્ક સર્વોપરી બની રહ્યાં છે. કદાચ ડહાપણને પણ હવે ડેટા-બૅંકનો સામનો કરવાનો રહેશે. આપણા સમયનો એક પ્રશ્ર્ન છે: બુદ્ધિમાન વિદ્યાર્થી! એ બે કે ચાર ટકા છે, કે એક કે અડધો ટકો છે. એ અ-પછાત છે. એ એના સમવયસ્કો અને સમકાલીનો કરતાં ત્વરિત જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરે છે. ભારતીય શિક્ષણપ્રણાલી બુદ્ધિશાળી વિદ્યાર્થીને માટે શું કરે છે?
આજના ભારતમાં વિદ્યાર્થીને ૩૫ ટકા બુદ્ધિના સ્તર પર મૂકવાનું લોકપ્રિય અભિયાન ચાલી રહ્યું છે. પેપરો ફૂટવાં, ડિગ્રીઓની સોદાબાજી કરવી, શિક્ષકોનાં યુનિયનો અને વિદ્યાર્થીઓનાં મંડળો સ્થાપવાં, બધાને પાસ કરી દેવા... ઠીક છે. પણ જે તેજસ્વી વિદ્યાર્થી છે એને અન્યાય કરવો એ કોઈ પણ સમાજ માટે ધીમી બૌદ્ધિક આત્મહત્યા છે. જગતનો દરેક અક્કલમંદ દેશ બુદ્ધિશાળી વિદ્યાર્થીને અને એની જ્ઞાનપિપાસાને અને એવા વાણીસ્વાતંત્ર્યને સંભાળી લે છે, કારણ કે એ ખાસ જનતા છે. બુદ્ધિના વિશ્ર્વમાં સમાનતા નામની વસ્તુ નથી.
કવિ ટી. એસ. એલિયટે ‘રૉક’ કવિતાના કોરસમાં ગાયું હતું: અનંત શોધો/ અનંત પ્રયોગો/ ગતિનું જ્ઞાન આપે છે પણ સ્થિતિનું નહીં/ ધ્વનિનું જ્ઞાન આપે છે પણ શાંતિનું નહીં/ અક્ષરોનું જ્ઞાન આપે છે અને શબ્દ વિષે અજ્ઞાન રાખે છે/ ક્યાં છે એ પ્રજ્ઞા જે આપણે જ્ઞાનમાં ખોઈ નાખી છે?/ ક્યાં છે એ જ્ઞાન જે આપણે માહિતીમાં ખોઈ નાખ્યું છે?...
ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોર સ્કૂલને જેલ સાથે સરખાવતા. પુસ્તક દ્વારા મળતું ડિ-હાઈડ્રેટેડ અથવા સૂકવેલું જ્ઞાન દૈનિક જીવન દ્વારા જિવાતું - ધબકતું જ્ઞાન બે જુદી વસ્તુઓ છે. શિક્ષણના સૌ સૌના પોતપોતાના વિચારો છે. મહાન નર્તક ઉદય શંકર એમના પુત્ર અન્નદા શંકરને સ્કૂલે જવા દેતા નહીં. એ દિવસ બહુ જ સરસ ઊગ્યો હોય અથવા વરસાદ પડતો હોય તો આકાશના રંગો જોવા વધારે જરૂરી છે. પ્રત્યેક ક્ષણે માણસ શિક્ષિત બની શકે છે. ઉદય શંકરનું કહેવું હતું કે મંદિરમાં ભગવાનની મૂર્તિને નહીં પણ એ મૂર્તિને અસીમ આસ્થાથી પૂજનારા ચહેરાઓ જુઓ, સ્તુતિ અને પ્રાર્થના કરતા ચહેરાઓ જુઓ. ત્યાં જ ઈશ્ર્વર છે. ઈશ્ર્વરનું સાતત્ય શિક્ષણનો એક અંશ છે.
શિક્ષણમાં સામાન્યતા નથી. બાબા આમટે કહે છે એમ મધ ઉપરથી પડે છે ત્યારે અવાજ કરતું નથી, પાણી પડે છે ત્યારે અવાજ કરે છે. એ શિક્ષણના સામાન્યીકરણના પુરસ્કર્તા છે. એમનું વિધાન સ્પષ્ટ છે: બે આંખો એક દૃશ્ય, બે હોઠ એક શબ્દ, બે પગ એક ચાલ, બે હાથ એક તાળી તો પછી આ ભેદ શા માટે? એમને માટે શિક્ષણ અને સંસ્કાર એક બિંદુ પર એકાકાર થઈ જાય છે.
મારે માટે શિક્ષણ એ છે જે માણસને અસામાન્ય બનાવે છે. શિક્ષણ વ્યક્તિને જડ સમાનતાના ઘૂંટી નાખતા મહાપાશમાંથી મુક્ત કરીને એક ખુલ્લા આકાશના ફેલાવમાં મૂકી દે છે. વિદ્યા મુક્ત કરે છે. વિદ્યામાં સ્પર્ધા હોવી જોઈએ. ઉચ્ચ અને ઉચ્ચતરનો ભેદ સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ. ઉચ્ચતમ એક પૂર્ણવિરામ છે, પણ ઉચ્ચતર એક અલ્પવિરામ છે. મને હંમેશાં લાગ્યું છે કે ગમે તે વ્યક્તિ ઉચ્ચતમ થઈને અટકી જાય છે પણ મનુષ્યે જીવનભર ઉચ્ચતર થતા રહેવું પડે છે. ઉચ્ચતમ કરતાં ઉચ્ચતર મને ઊંચી સ્થિતિ લાગી છે...
આ ‘તર’ અને ‘તમ’, બે કીર્તિમાનો કે ડિગ્રીઓનાં અંતર અથવા એ વિષેના ભેદજ્ઞાન માટે સંસ્કૃતમાં શબ્દ છે: તારતમ્ય! બુદ્ધિમાન માણસ તારતમ્ય સમજે છે.
બહુજનશિક્ષણના યુગમાં એલિટ કે ઉચ્ચભ્રમ શિક્ષણની વાત કરવી જરા અસંગત લાગે છે. પણ વાત એ જ કરવી છે. ઇંગ્લેંડમાં કહેવાય છે કે તાલીમ કૂતરાઓને અપાય છે. જૂના કૉલેજ શિક્ષણમાં એક ‘ઓનર્સ’ કોર્સ હતો, એક ‘પાસા’ કોર્સ હતો. વધારે બુદ્ધિશાળી છાત્રો ઓનર્સ લેતા. બધા જ વિદ્યાર્થીઓને એક જ પાટલી પર બેસાડીને ઉચ્ચ શિક્ષણ આપી શકાતું નથી. કદાચ ચીની લેખિકા હાન સુઈયેને આ વાત વધારે આરપાર રીતે કહી છે. ન્યુ દિલ્હીના એક સેમિનારમાં એમણે એક ચીની કહેવત ટાંકતાં કહ્યું કે સરસ ભરતકામ કરવું હોય તો પ્રથમ એક સરસ કપડાનો ટુકડો લાવો!... શિક્ષણની સિદ્ધિની વાત કરતાં પહેલાં બુદ્ધિમાન વિદ્યાર્થીને ન્યાય કરવાનું વિશ્ર્વવિદ્યાલયોએ શીખવું પડશે.
ઉચ્ચ કે ગંભીર શિક્ષણ વિષે સમય અસમય બૌદ્ધિકો આ દેશમાં પ્રતિભાવો આપતા રહ્યા છે. તાલીમ ગમે તે ખાનગી સંસ્થા આપી શકે છે, શિક્ષણ વિશ્ર્વવિદ્યાલયમાં જ મળવું જોઈએ. વિશ્ર્વવિદ્યાલયોએ વિદ્યાર્થીની પરીક્ષા લેતાં પહેલાં કૉલેજોની પરીક્ષા, કૉલેજોની યોગ્યતાની પરીક્ષા કૉલેજોની ક્ષમતાની પરીક્ષા લેવી જોઈએ એમ મદ્રાસ આઈ.આઈ.ટી.ના ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર પ્રોફેસર પી. વી. ઈન્દ્રસેને કહ્યું હતું. દરેક કૉલેજને પોતાનો અભ્યાસક્રમ અને પોતાની પરીક્ષાઓનો અધિકાર આપવા વિષે વિચારવું જોઈએ. જીવનભર બીજાઓની પરીક્ષા લેતો શિક્ષક પોતે શા માટે પોતાના મૂલ્યાંકન માટે રાજી નથી? મૃતબુદ્ધિ શિક્ષક પાસેથી કેટલી નવચેતનાની અપેક્ષા રાખી શકાય? બસો વર્ષ પહેલાં યુરોપના રાજાઓ એમના અબાધિત દૈવી અધિકારોની દલીલ કરીને રાજ ચલાવતા હતા. આજે શિક્ષણના વિશ્ર્વમાં અબાધિત અધિકારવાળાઓ છે, અનામત અધિકારોવાળા પણ છે. પણ શિક્ષણમાં બે જ પ્રકારના વિદ્યાર્થીઓ હોય છે: એક હક કે અધિકારમાં માને છે. બીજા ફર્જ કે ઉત્તરદાયિત્વમાં માને છે.
અમેરિકાસ્થિત નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા ડૉ. એસ. ચંદ્રશેખરને ગણિત અને ભૌતિકશાસ્ત્ર બંને વિષયોના ઓનર્સ અભ્યાસક્રમો એક જ સાથે કરવા દેવામાં આવ્યા હતા. જોકે સરકારી નિયમો પ્રમાણે એ ગેરકાયદે હતું. સત્યની શોધમાં કે જ્ઞાનના સંધાનમાં કાયદાની સીમા ક્યાં સુધી હોય છે? સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્યની વિશ્ર્વપ્રસિદ્ધ પુરસ્કર્તા મિઝ જર્મેન ગ્રીઅરે ન્યુ દિલ્હીની એક વિચારગોષ્ઠિમાં એક દૃષ્ટાંત આપ્યું હતું, જે આજના આપણા શિક્ષણની દિશાશૂન્યતાનું દ્યોતક છે. એ બૅંગલોર પાસેના એક ગામમાં એક ડૉક્ટરને મળી જે પ્રેક્ટિસ કરી શકતો ન હતો, કારણ કે દવાઓ ન હતી. ગામના પાણીને સ્વચ્છ કરવાના અભિયાનમાં એ ભાગ લઈ શકતો ન હતો, કારણ કે એના કહેવા પ્રમાણે એ પ્લમ્બર ન હતો. એ બાયોગેસનું આયોજન કરી શકતો ન હતો, કારણ કે એનું કહેવું હતું કે હું એન્જિનિયર નથી. જર્મેન ગ્રીઅરે પૂછ્યું કે તમે શા માટે ગ્રામજનો સાથે મળીને વાત કરી લેતા નથી ત્યારે એણે કહ્યું કે અમને બંનેને એકબીજા માટે ઘૃણા છે. એને માટે હવે એક જ આદર્શ બાકી રહ્યો હતો: દરિયાપાર (એટલે કે અમેરિકા) જવું, કંઈક કરવું, ડૉલર કમાવા. (ક્રમશ:) ઉ
હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના અધ્યક્ષ પ્રોફેસર ડેરેક બોકે કહ્યું: વિશ્ર્વવિદ્યાલયો ‘લિનીયર થિંકિંગ’ની સંસ્થાઓ બની ગઈ છે. ભારતીય સંદર્ભમાં મારે કહેવું હોય તો આપણાં વિશ્ર્વવિદ્યાલયો બંધિયાર જળાશયો જેવાં છે. જે હંમેશાં કમળનાં ફૂલો ઉગાડવાની વાતો કરે છે પણ સપાટીની ઉપર લીલ ફેલાતી જાય છે, અને પાણીની અંદર ઝેરી વેલા અને ઝાડઝંખાડ ફેલાતાં જાય છે.
એક જમાનામાં શ્રીલંકાની કોલોમ્બો યુનિવર્સિટીમાં સર ઈવોર જેનિંગ્સ ઉપકુલપતિ હતા. એમણે ઈતિહાસના એક યુવા - વિદ્વાનને પૂછ્યું: એક વર્ષથી હું તમારા નામનો એક પણ લેખ જોઈ રહ્યો નથી? યુવા-વિદ્વાને કહ્યું: સર, મને યોગ્ય વિષય મળ્યો નથી!... સર ઈવોર બગડ્યા: ઈતિહાસનો માણસ આ કહી રહ્યો છે? થોડા સિક્કા ભેગા કર અને એક પેપર લખ. જો આવતા વર્ષ સુધીમાં તું કંઈ જ નહીં લખે તો હું તારું સાલિયાણું બંધ કરાવી દઈશ.
સારા શિક્ષકનું મૂલ્ય વિશ્ર્વવિદ્યાલયો કે કૉલેજોેની મેનેજિંગ કમિટીઓને કદાચ નહીં હોય પણ ફૂટબોલ ટીમના પ્રશિક્ષક કે કોચને છે. આર્જેન્ટિનાની વિશ્ર્વવિજેતા ફૂટબોલ ટીમ ૧૯૭૮માં બ્રાઝિલ સામે તૂટવા લાગી ત્યારે આર્જેન્ટિનાની ટીમના કોચ સિઝર લુઈસ મિનોટીએ કહ્યું: અમે ખેલાડીઓ ખોઈ રહ્યા છીએ એ અમારી સમસ્યા નથી. અમે શિક્ષકો ખોઈ રહ્યા છીએ. કંઈક કરવું જ પડશે કે જેથી આ શિક્ષકો અમારી સાથે રહે...! આ સમજદારી ૧૯૭૮માં હતી.
૧૯૮૬ના વિશ્ર્વકપ ફૂટબોલમાં
આર્જેન્ટિના વિશ્ર્વ ચેમ્પિયન બન્યું હતું, એ એક આડવાત.
શિક્ષણની રોબર્ટ ફ્રોસ્ટે વ્યાખ્યા આપી છે: ગુસ્સે થયા વિના કે આત્મવિશ્ર્વાસ ખોયા વિના સાંભળી શકવાની ધૈર્યશક્તિને શિક્ષણ કહે છે! જો આ શિક્ષણનો ટેસ્ટ લેવો હોય તો એક સમાચાર સાંભળવા જેવા છે: જ્યારે ૨૦૦૦નું વર્ષ આવશે, જ્યારે આપણે ૨૧મી સદીમાં પ્રવેશ કરીશું ત્યારે, જો આજની આપણી ‘પ્રગતિ’ ચાલુ રહી તો વિશ્ર્વના સૌથી વધારે અભણો ભારતવર્ષમાં હશે! ભારતવર્ષ જગતનો સૌથી અભણ દેશ હશે. જગતના અભણોના અડધોઅડધ એટલે કે પચાસ ટકા જેટલા ભારતમાં હશે...
ધૈર્યશક્તિ મોટી વસ્તુ છે. હા, આપણે એલિટીસ્ટ કે વિદ્વત્ત્કક્ષાના શિક્ષણની વાત કરી રહ્યા હતા.
આપણું શિક્ષણજગત કોમિક નથી એવું નથી. જો અમેરિકાથી પ્રોફેસર ચંદ્રશેખર મદ્રાસ આવે તો પ્રવચન માટે મદ્રાસની આઈ.આઈ.ટી. એમને સીધા બોલાવી શકે નહીં. પ્રોફેસર, ડિરેક્ટર, બોર્ડ ઓફ ગવર્નર, સેનેટ કોઈ બોલાવી શકે નહીં, ફક્ત ભારત સરકારની લેખિત અનુમતિ હોય તો જ બોલાવી શકાય અને આ અનુમતિ માટે થોડા મહિનાઓ પહેલાં નોટિસ આપવી પડે...
મદ્રાસની ક્વીન મૅરીઝ કૉલેજ (આ જમાનામાં પણ આવાં નામો રહી ગયાં છે!)ની એક સ્ત્રીલેકચરરે અશ્ર્લીલ પોસ્ટરોના વિરોધી આંદોલનમાં ભાગ લીધો એટલે મૅનેજમેન્ટે એના પર આરોપ મૂક્યો: દેશની સ્વાયત્તતા (સોવરેઈન્ટી)ને ખતરો છે! આંદોલન ૧૯૭૯માં થયું હતું, મૅનેજમેન્ટની ઈન્કવાયરી ૧૯૮૩માં શરૂ થઈ હતી!
એક લેકચરરે એક અંગ્રેજી છાપામાં પત્ર લખ્યો કે ઉપભોક્તાઓએ ગ્રાહકો તરીકે માલ ખરીદતી વખતે જાગ્રત રહેવું જોઈએ. આ લેકચરર થંજવુરની એક ગવર્નમેન્ટ કૉલેજમાં ભણાવતા હતા અને કોલેજીએટ એડ્યુકેશનના ડિરેક્ટર આ માટે એ લેકચરરને એક મેમો મોકલ્યો!
તામિળનાડુના સરકારી કર્મચારી નિયમો સરકારી કૉલેજોના શિક્ષકોને પણ લાગુ પડે છે. સરકારની રજા વિના એ પ્રોફેસરો લેખ લખી શકતા નથી, પુસ્તક પ્રકટ કરી શકતા નથી, સાહિત્ય કે કલાની કોઈ પ્રવૃત્તિ કરી શકતા નથી! એ અધ્યાપકો રાજ્ય કે કેન્દ્ર સરકાર વિષે જાહેરમાં અભિપ્રાય કે હકીકતો પણ આપી શકતા નથી, અને એમના પરિવારનો કોઈ સદસ્ય જો કોઈ આંદોલન કે પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેતો હોય અને એ રોકી ન શકતા હોય તો એમણે તરત સરકારને જણાવવાની જવાબદારી રહે છે. એ સ્વયં તો કોઈ રાજકીય પક્ષ સાથે જોડાઈ શકતા નથી એ લખવાની જરૂર નથી...
આઝાદી આવી ગઈ છે આ દેશમાં. પણ બોરિસ પાસ્તરનાકની રશિયન કવિતાની એક લાઈન રહી રહીને યાદ આવી જાય છે: ભાઈ! બારીની બહાર કઈ સદી ચાલી રહી છે?...
-----------------------
ક્લોઝ અપ
એક ચમચો પોતાના ઉપરીને જોઈને હંમેશાં એક પહોળું સ્મિત કરીને, ઝૂકીને, મીઠા સ્વરે કહેતો: ‘સર, આપે પોતે... આવવાની તકલીફ લીધી...?’ ફેકટરીનો શોપ-ફ્લોર હોય કે ઑફિસ, ચમચો દરેક વાત આ વાક્યથી જ શરૂ કરતો.
એક વાર ઉપરી પુરુષોના ટોઈલેટમાંથી બહાર નીકળી રહ્યો હતો. ચમચો અકસ્માત સામે આવી ગયો. આદતન એનાથી બોલાઈ ગયું: ‘સર આપે પોતે... તકલીફ...’
- ચીની માસિક ‘ચાઈના રિક્ધસ્ટ્રક્ટસ’માં છપાયેલી રમૂજ
આજના ભારતમાં વિદ્યાર્થીને ૩૫ ટકા બુદ્ધિના સ્તર પર મૂકવાનું લોકપ્રિય અભિયાન ચાલી રહ્યું છે. પેપરો ફૂટવાં, ડિગ્રીઓની સોદાબાજી કરવી, શિક્ષકોનાં યુનિયનો અને વિદ્યાર્થીઓનાં મંડળો સ્થાપવાં, બધાને પાસ કરી દેવા... ઠીક છે. પણ જે તેજસ્વી વિદ્યાર્થી છે એને અન્યાય કરવો એ કોઈ પણ સમાજ માટે ધીમી બૌદ્ધિક આત્મહત્યા છે. જગતનો દરેક અક્કલમંદ દેશ બુદ્ધિશાળી વિદ્યાર્થીને અને એની જ્ઞાનપિપાસાને અને એવા વાણીસ્વાતંત્ર્યને સંભાળી લે છે, કારણ કે એ ખાસ જનતા છે. બુદ્ધિના વિશ્ર્વમાં સમાનતા નામની વસ્તુ નથી.
કવિ ટી. એસ. એલિયટે ‘રૉક’ કવિતાના કોરસમાં ગાયું હતું: અનંત શોધો/ અનંત પ્રયોગો/ ગતિનું જ્ઞાન આપે છે પણ સ્થિતિનું નહીં/ ધ્વનિનું જ્ઞાન આપે છે પણ શાંતિનું નહીં/ અક્ષરોનું જ્ઞાન આપે છે અને શબ્દ વિષે અજ્ઞાન રાખે છે/ ક્યાં છે એ પ્રજ્ઞા જે આપણે જ્ઞાનમાં ખોઈ નાખી છે?/ ક્યાં છે એ જ્ઞાન જે આપણે માહિતીમાં ખોઈ નાખ્યું છે?...
ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ટાગોર સ્કૂલને જેલ સાથે સરખાવતા. પુસ્તક દ્વારા મળતું ડિ-હાઈડ્રેટેડ અથવા સૂકવેલું જ્ઞાન દૈનિક જીવન દ્વારા જિવાતું - ધબકતું જ્ઞાન બે જુદી વસ્તુઓ છે. શિક્ષણના સૌ સૌના પોતપોતાના વિચારો છે. મહાન નર્તક ઉદય શંકર એમના પુત્ર અન્નદા શંકરને સ્કૂલે જવા દેતા નહીં. એ દિવસ બહુ જ સરસ ઊગ્યો હોય અથવા વરસાદ પડતો હોય તો આકાશના રંગો જોવા વધારે જરૂરી છે. પ્રત્યેક ક્ષણે માણસ શિક્ષિત બની શકે છે. ઉદય શંકરનું કહેવું હતું કે મંદિરમાં ભગવાનની મૂર્તિને નહીં પણ એ મૂર્તિને અસીમ આસ્થાથી પૂજનારા ચહેરાઓ જુઓ, સ્તુતિ અને પ્રાર્થના કરતા ચહેરાઓ જુઓ. ત્યાં જ ઈશ્ર્વર છે. ઈશ્ર્વરનું સાતત્ય શિક્ષણનો એક અંશ છે.
શિક્ષણમાં સામાન્યતા નથી. બાબા આમટે કહે છે એમ મધ ઉપરથી પડે છે ત્યારે અવાજ કરતું નથી, પાણી પડે છે ત્યારે અવાજ કરે છે. એ શિક્ષણના સામાન્યીકરણના પુરસ્કર્તા છે. એમનું વિધાન સ્પષ્ટ છે: બે આંખો એક દૃશ્ય, બે હોઠ એક શબ્દ, બે પગ એક ચાલ, બે હાથ એક તાળી તો પછી આ ભેદ શા માટે? એમને માટે શિક્ષણ અને સંસ્કાર એક બિંદુ પર એકાકાર થઈ જાય છે.
મારે માટે શિક્ષણ એ છે જે માણસને અસામાન્ય બનાવે છે. શિક્ષણ વ્યક્તિને જડ સમાનતાના ઘૂંટી નાખતા મહાપાશમાંથી મુક્ત કરીને એક ખુલ્લા આકાશના ફેલાવમાં મૂકી દે છે. વિદ્યા મુક્ત કરે છે. વિદ્યામાં સ્પર્ધા હોવી જોઈએ. ઉચ્ચ અને ઉચ્ચતરનો ભેદ સ્પષ્ટ હોવો જોઈએ. ઉચ્ચતમ એક પૂર્ણવિરામ છે, પણ ઉચ્ચતર એક અલ્પવિરામ છે. મને હંમેશાં લાગ્યું છે કે ગમે તે વ્યક્તિ ઉચ્ચતમ થઈને અટકી જાય છે પણ મનુષ્યે જીવનભર ઉચ્ચતર થતા રહેવું પડે છે. ઉચ્ચતમ કરતાં ઉચ્ચતર મને ઊંચી સ્થિતિ લાગી છે...
આ ‘તર’ અને ‘તમ’, બે કીર્તિમાનો કે ડિગ્રીઓનાં અંતર અથવા એ વિષેના ભેદજ્ઞાન માટે સંસ્કૃતમાં શબ્દ છે: તારતમ્ય! બુદ્ધિમાન માણસ તારતમ્ય સમજે છે.
બહુજનશિક્ષણના યુગમાં એલિટ કે ઉચ્ચભ્રમ શિક્ષણની વાત કરવી જરા અસંગત લાગે છે. પણ વાત એ જ કરવી છે. ઇંગ્લેંડમાં કહેવાય છે કે તાલીમ કૂતરાઓને અપાય છે. જૂના કૉલેજ શિક્ષણમાં એક ‘ઓનર્સ’ કોર્સ હતો, એક ‘પાસા’ કોર્સ હતો. વધારે બુદ્ધિશાળી છાત્રો ઓનર્સ લેતા. બધા જ વિદ્યાર્થીઓને એક જ પાટલી પર બેસાડીને ઉચ્ચ શિક્ષણ આપી શકાતું નથી. કદાચ ચીની લેખિકા હાન સુઈયેને આ વાત વધારે આરપાર રીતે કહી છે. ન્યુ દિલ્હીના એક સેમિનારમાં એમણે એક ચીની કહેવત ટાંકતાં કહ્યું કે સરસ ભરતકામ કરવું હોય તો પ્રથમ એક સરસ કપડાનો ટુકડો લાવો!... શિક્ષણની સિદ્ધિની વાત કરતાં પહેલાં બુદ્ધિમાન વિદ્યાર્થીને ન્યાય કરવાનું વિશ્ર્વવિદ્યાલયોએ શીખવું પડશે.
ઉચ્ચ કે ગંભીર શિક્ષણ વિષે સમય અસમય બૌદ્ધિકો આ દેશમાં પ્રતિભાવો આપતા રહ્યા છે. તાલીમ ગમે તે ખાનગી સંસ્થા આપી શકે છે, શિક્ષણ વિશ્ર્વવિદ્યાલયમાં જ મળવું જોઈએ. વિશ્ર્વવિદ્યાલયોએ વિદ્યાર્થીની પરીક્ષા લેતાં પહેલાં કૉલેજોની પરીક્ષા, કૉલેજોની યોગ્યતાની પરીક્ષા કૉલેજોની ક્ષમતાની પરીક્ષા લેવી જોઈએ એમ મદ્રાસ આઈ.આઈ.ટી.ના ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર પ્રોફેસર પી. વી. ઈન્દ્રસેને કહ્યું હતું. દરેક કૉલેજને પોતાનો અભ્યાસક્રમ અને પોતાની પરીક્ષાઓનો અધિકાર આપવા વિષે વિચારવું જોઈએ. જીવનભર બીજાઓની પરીક્ષા લેતો શિક્ષક પોતે શા માટે પોતાના મૂલ્યાંકન માટે રાજી નથી? મૃતબુદ્ધિ શિક્ષક પાસેથી કેટલી નવચેતનાની અપેક્ષા રાખી શકાય? બસો વર્ષ પહેલાં યુરોપના રાજાઓ એમના અબાધિત દૈવી અધિકારોની દલીલ કરીને રાજ ચલાવતા હતા. આજે શિક્ષણના વિશ્ર્વમાં અબાધિત અધિકારવાળાઓ છે, અનામત અધિકારોવાળા પણ છે. પણ શિક્ષણમાં બે જ પ્રકારના વિદ્યાર્થીઓ હોય છે: એક હક કે અધિકારમાં માને છે. બીજા ફર્જ કે ઉત્તરદાયિત્વમાં માને છે.
અમેરિકાસ્થિત નોબેલ પુરસ્કારવિજેતા ડૉ. એસ. ચંદ્રશેખરને ગણિત અને ભૌતિકશાસ્ત્ર બંને વિષયોના ઓનર્સ અભ્યાસક્રમો એક જ સાથે કરવા દેવામાં આવ્યા હતા. જોકે સરકારી નિયમો પ્રમાણે એ ગેરકાયદે હતું. સત્યની શોધમાં કે જ્ઞાનના સંધાનમાં કાયદાની સીમા ક્યાં સુધી હોય છે? સ્ત્રી સ્વાતંત્ર્યની વિશ્ર્વપ્રસિદ્ધ પુરસ્કર્તા મિઝ જર્મેન ગ્રીઅરે ન્યુ દિલ્હીની એક વિચારગોષ્ઠિમાં એક દૃષ્ટાંત આપ્યું હતું, જે આજના આપણા શિક્ષણની દિશાશૂન્યતાનું દ્યોતક છે. એ બૅંગલોર પાસેના એક ગામમાં એક ડૉક્ટરને મળી જે પ્રેક્ટિસ કરી શકતો ન હતો, કારણ કે દવાઓ ન હતી. ગામના પાણીને સ્વચ્છ કરવાના અભિયાનમાં એ ભાગ લઈ શકતો ન હતો, કારણ કે એના કહેવા પ્રમાણે એ પ્લમ્બર ન હતો. એ બાયોગેસનું આયોજન કરી શકતો ન હતો, કારણ કે એનું કહેવું હતું કે હું એન્જિનિયર નથી. જર્મેન ગ્રીઅરે પૂછ્યું કે તમે શા માટે ગ્રામજનો સાથે મળીને વાત કરી લેતા નથી ત્યારે એણે કહ્યું કે અમને બંનેને એકબીજા માટે ઘૃણા છે. એને માટે હવે એક જ આદર્શ બાકી રહ્યો હતો: દરિયાપાર (એટલે કે અમેરિકા) જવું, કંઈક કરવું, ડૉલર કમાવા. (ક્રમશ:) ઉ
હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના અધ્યક્ષ પ્રોફેસર ડેરેક બોકે કહ્યું: વિશ્ર્વવિદ્યાલયો ‘લિનીયર થિંકિંગ’ની સંસ્થાઓ બની ગઈ છે. ભારતીય સંદર્ભમાં મારે કહેવું હોય તો આપણાં વિશ્ર્વવિદ્યાલયો બંધિયાર જળાશયો જેવાં છે. જે હંમેશાં કમળનાં ફૂલો ઉગાડવાની વાતો કરે છે પણ સપાટીની ઉપર લીલ ફેલાતી જાય છે, અને પાણીની અંદર ઝેરી વેલા અને ઝાડઝંખાડ ફેલાતાં જાય છે.
એક જમાનામાં શ્રીલંકાની કોલોમ્બો યુનિવર્સિટીમાં સર ઈવોર જેનિંગ્સ ઉપકુલપતિ હતા. એમણે ઈતિહાસના એક યુવા - વિદ્વાનને પૂછ્યું: એક વર્ષથી હું તમારા નામનો એક પણ લેખ જોઈ રહ્યો નથી? યુવા-વિદ્વાને કહ્યું: સર, મને યોગ્ય વિષય મળ્યો નથી!... સર ઈવોર બગડ્યા: ઈતિહાસનો માણસ આ કહી રહ્યો છે? થોડા સિક્કા ભેગા કર અને એક પેપર લખ. જો આવતા વર્ષ સુધીમાં તું કંઈ જ નહીં લખે તો હું તારું સાલિયાણું બંધ કરાવી દઈશ.
સારા શિક્ષકનું મૂલ્ય વિશ્ર્વવિદ્યાલયો કે કૉલેજોેની મેનેજિંગ કમિટીઓને કદાચ નહીં હોય પણ ફૂટબોલ ટીમના પ્રશિક્ષક કે કોચને છે. આર્જેન્ટિનાની વિશ્ર્વવિજેતા ફૂટબોલ ટીમ ૧૯૭૮માં બ્રાઝિલ સામે તૂટવા લાગી ત્યારે આર્જેન્ટિનાની ટીમના કોચ સિઝર લુઈસ મિનોટીએ કહ્યું: અમે ખેલાડીઓ ખોઈ રહ્યા છીએ એ અમારી સમસ્યા નથી. અમે શિક્ષકો ખોઈ રહ્યા છીએ. કંઈક કરવું જ પડશે કે જેથી આ શિક્ષકો અમારી સાથે રહે...! આ સમજદારી ૧૯૭૮માં હતી.
૧૯૮૬ના વિશ્ર્વકપ ફૂટબોલમાં
આર્જેન્ટિના વિશ્ર્વ ચેમ્પિયન બન્યું હતું, એ એક આડવાત.
શિક્ષણની રોબર્ટ ફ્રોસ્ટે વ્યાખ્યા આપી છે: ગુસ્સે થયા વિના કે આત્મવિશ્ર્વાસ ખોયા વિના સાંભળી શકવાની ધૈર્યશક્તિને શિક્ષણ કહે છે! જો આ શિક્ષણનો ટેસ્ટ લેવો હોય તો એક સમાચાર સાંભળવા જેવા છે: જ્યારે ૨૦૦૦નું વર્ષ આવશે, જ્યારે આપણે ૨૧મી સદીમાં પ્રવેશ કરીશું ત્યારે, જો આજની આપણી ‘પ્રગતિ’ ચાલુ રહી તો વિશ્ર્વના સૌથી વધારે અભણો ભારતવર્ષમાં હશે! ભારતવર્ષ જગતનો સૌથી અભણ દેશ હશે. જગતના અભણોના અડધોઅડધ એટલે કે પચાસ ટકા જેટલા ભારતમાં હશે...
ધૈર્યશક્તિ મોટી વસ્તુ છે. હા, આપણે એલિટીસ્ટ કે વિદ્વત્ત્કક્ષાના શિક્ષણની વાત કરી રહ્યા હતા.
આપણું શિક્ષણજગત કોમિક નથી એવું નથી. જો અમેરિકાથી પ્રોફેસર ચંદ્રશેખર મદ્રાસ આવે તો પ્રવચન માટે મદ્રાસની આઈ.આઈ.ટી. એમને સીધા બોલાવી શકે નહીં. પ્રોફેસર, ડિરેક્ટર, બોર્ડ ઓફ ગવર્નર, સેનેટ કોઈ બોલાવી શકે નહીં, ફક્ત ભારત સરકારની લેખિત અનુમતિ હોય તો જ બોલાવી શકાય અને આ અનુમતિ માટે થોડા મહિનાઓ પહેલાં નોટિસ આપવી પડે...
મદ્રાસની ક્વીન મૅરીઝ કૉલેજ (આ જમાનામાં પણ આવાં નામો રહી ગયાં છે!)ની એક સ્ત્રીલેકચરરે અશ્ર્લીલ પોસ્ટરોના વિરોધી આંદોલનમાં ભાગ લીધો એટલે મૅનેજમેન્ટે એના પર આરોપ મૂક્યો: દેશની સ્વાયત્તતા (સોવરેઈન્ટી)ને ખતરો છે! આંદોલન ૧૯૭૯માં થયું હતું, મૅનેજમેન્ટની ઈન્કવાયરી ૧૯૮૩માં શરૂ થઈ હતી!
એક લેકચરરે એક અંગ્રેજી છાપામાં પત્ર લખ્યો કે ઉપભોક્તાઓએ ગ્રાહકો તરીકે માલ ખરીદતી વખતે જાગ્રત રહેવું જોઈએ. આ લેકચરર થંજવુરની એક ગવર્નમેન્ટ કૉલેજમાં ભણાવતા હતા અને કોલેજીએટ એડ્યુકેશનના ડિરેક્ટર આ માટે એ લેકચરરને એક મેમો મોકલ્યો!
તામિળનાડુના સરકારી કર્મચારી નિયમો સરકારી કૉલેજોના શિક્ષકોને પણ લાગુ પડે છે. સરકારની રજા વિના એ પ્રોફેસરો લેખ લખી શકતા નથી, પુસ્તક પ્રકટ કરી શકતા નથી, સાહિત્ય કે કલાની કોઈ પ્રવૃત્તિ કરી શકતા નથી! એ અધ્યાપકો રાજ્ય કે કેન્દ્ર સરકાર વિષે જાહેરમાં અભિપ્રાય કે હકીકતો પણ આપી શકતા નથી, અને એમના પરિવારનો કોઈ સદસ્ય જો કોઈ આંદોલન કે પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેતો હોય અને એ રોકી ન શકતા હોય તો એમણે તરત સરકારને જણાવવાની જવાબદારી રહે છે. એ સ્વયં તો કોઈ રાજકીય પક્ષ સાથે જોડાઈ શકતા નથી એ લખવાની જરૂર નથી...
આઝાદી આવી ગઈ છે આ દેશમાં. પણ બોરિસ પાસ્તરનાકની રશિયન કવિતાની એક લાઈન રહી રહીને યાદ આવી જાય છે: ભાઈ! બારીની બહાર કઈ સદી ચાલી રહી છે?...
-----------------------
ક્લોઝ અપ
એક ચમચો પોતાના ઉપરીને જોઈને હંમેશાં એક પહોળું સ્મિત કરીને, ઝૂકીને, મીઠા સ્વરે કહેતો: ‘સર, આપે પોતે... આવવાની તકલીફ લીધી...?’ ફેકટરીનો શોપ-ફ્લોર હોય કે ઑફિસ, ચમચો દરેક વાત આ વાક્યથી જ શરૂ કરતો.
એક વાર ઉપરી પુરુષોના ટોઈલેટમાંથી બહાર નીકળી રહ્યો હતો. ચમચો અકસ્માત સામે આવી ગયો. આદતન એનાથી બોલાઈ ગયું: ‘સર આપે પોતે... તકલીફ...’
- ચીની માસિક ‘ચાઈના રિક્ધસ્ટ્રક્ટસ’માં છપાયેલી રમૂજ
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=166345
No comments:
Post a Comment