http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=158905
પ્રકૃતિની એક સાઈકલ હોય છે, જે આપણને સમજાતી નથી, પણ આપણે આંખોથી જોઈ શકીએ છીએ. નવજાત બાળકોમાં છોકરીઓ આવતી જાય છે. પછી જે બાળકોના જન્મ વિશે સાંભળીએ છીએ એ છોકરાઓ જ હોય છે. હજી વિજ્ઞાન પણ બરાબર સમજાવી શકતું નથી કે આ સેક્સ-સંતુલન પ્રકૃતિ કેવી રીતે રાખી શકે છે. ઈતિહાસમાં આ પ્રકારનું સંતુલન નથી, પણ એક બીજા પ્રકારની વિચિત્રતા જોવા મળે છે.
એક જ સમયે લગભગ એક જ પ્રકારની મેધાનો વિસ્ફોટ વિશ્ર્વના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં એક સાથે કેવી રીતે થાય છે? સર્જનહાર નામની કોઈ શક્તિ ઈતિહાસનું સંચાલ કરે છે? પ્રકાશયુગ એક સાથે પ્રકટે છે, બર્બર અંધકાર છવાય છે તો એક સાથે જ છવાય છે. ભૂગોળની સીમાઓ કાપીને જન્મેલી ઈતિહાસની એક સમસામયિકતા આપણે જોઈએ છીએ, જુદા જુદા દેશોમાં, જુદી જુદી જાતિઓમાં અને એનું આશ્ર્ચર્ય અભ્યાસીઓને પણ છૂટતું નથી.
ભગવાન બુદ્ધ ભારતવર્ષમાં ઈસા પૂર્વ પ૬૦માં જન્મે છે અને ચીનમાં એટલી જ ઊંચાઈવાળી પ્રતિભા કોન્ફ્યૂશિયસ ઈસા પૂર્વ પપ૧માં જન્મે છે. એ વખતે જ ચીનમાં લાઓ ઝી અને ભારતવર્ષમાં જૈન મહાવીર સમસાયિક છે. જરાક જ પાછળ (ઈતિહાસનાં હજારો વર્ષોના વ્યાપમાં સો-બસો વર્ષોને સમસામયિકતાના પટ્ટામાં જ મુકાય છે.) ઈસા પૂર્વ ૩૯૯માં સોક્રેટિસનું અવસાન થાય છે. ધર્મપ્રવર્તન એક જ સમયખંડમાં સંસ્કૃત જગતના તત્કાલીન પ્રદેશોમાં એકસાથે કેવી રીતે થાય છે? આ સમસામયિક કે કોન્ટેમ્પોરેનિટીના પ્રવાહો દરેક યુગમાં મનુષ્ય જોતો રહ્યો છે, કારણ કે ઈતિહાસ એ મનુષ્ય ઉત્થાનનો એક અંશ છે અને એ પ્રાપ્ત બળો-પરિબળોના પરિણામરૂપ એનો આકાર સર્જાય છે.
પ્રવાહ-પ્રતિપ્રવાહો સાથે અને ઉપર નીચે પણ વહેતા રહેતા હોય છે. આપણા સમયમાં આપણે હિંદુસ્તાન અને પાકિસ્તાનના બે ટુકડા હિંદુસ્તાનના ઉપખંડમાંથી તૂટતા જોયા છે. એ જ કાળમાં પેલેસ્ટાઈનમાંથી ઈઝરાયલ બન્યું છે. ચીનમાંથી તાઈવાન જન્મ્યું છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ કોરિયા બન્યાં, ઉત્તર અને દક્ષિણ વિયેતનામ હતાં, ઉત્તર અને દક્ષિણ યમન આપણે જોયાં છે. સાયપ્રસ ગ્રીક સાયપ્રસ અને તુર્ક સાયપ્રસ આપણે જોયાં છે. પૂર્વ અને પશ્ર્ચિમ જર્મની હતા. પાકિસ્તાનમાંથી બાંગ્લાદેશ બનતું આપણે જોયું છે. ભૂમિખંડોના વિરાટ ટુકડાઓ તૂટતા અને જોડાતા આપણે જોઈ રહ્યા છીએ, જે આપણી સમસામયિકતાનું લક્ષણ છે. એક જ સમયે ભિન્ન ભિન્ન દેશોમાં એક જ વિચારપ્રવાહ વહે છે એની પાછળ કોઈ પૂર્વનિયમ છે?
ઈતિહાસકારોએ આ વિશે સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. ઈતિહાસનો કોઈ પૂર્વયોજિત ગ્રાફ હોય છે? ઈટાલિયન ઈતિહાસકારોમાં સર્વોચ્ચ નામ વીકોનું છે. વીકોએ લખ્યું હતું કે એકબીજાથી તદ્દન અપરિચિત સમસ્ય પ્રજાઓ માત્ર સત્યનો આધાર લઈને સમાન વિચારી શકે છે! મનુષ્યજાતિમાં એક સામૂહિક સામાન્ય બુદ્ધિ છે અને રાષ્ટ્રોના સંબંધો માટે એક પાકૃતિક નિયમ હોય છે. ઈતિહાસની અંતર્ગત પણ એ સનાતન વિકાસ નિયમ રહેલો છે. જેમ બધાને અથવા બહુમતીને જે ન્યાયી લાગે છે એક જ દરેક સમાજ સ્વીકારતો આવ્યો છે. ઈશ્ર્વરની કલ્પના કે લગ્નની સંસ્થા કે મરણોત્તર દફનક્રિયા જેવા વિચારો વિશ્ર્વની દરેક પ્રજામાં છે, એ વીકોનું વિધાન એ સમસામયિકતાના અભ્યાસનું આરંભબિંદુ છે...
યૌદ્ધાઓ, કવિઓ, ધર્મપ્રવર્તકો એક જ સમયે દેખાય છે. હિંદુસ્તાનમાં કવિ સોમદેવનો સમય સન ૧૦૩૫થી ૧૦૮૨ છે. એ જ ગાળામાં ફારસી કવિતાનું અમર નામ શેખ સાદી આવે છે, સન ૧૧૮૪થી ૧૨૮૨! યુરોપમાં સેન્ટ ટોમસ એક્વીનાસ સમકાલીન છે: ૧૨૨૪થી ૧૨૭૪... મહાકવિ દાન્તે ૧૨૬પમાં જન્મ્યા, દેહાંત થયો ૧૩૨૧માં.
આ તારીખો અને સંવતો ઈતિહાસના સિદ્ધાંતો સ્થાપવા માટે કાચી સામગ્રી છે. હિંદુસ્તાની કવિ અમીર ખુસરોના સમસામયિક ફારસી કવિઓ હતા: હાફિઝ અને સાદી.
હિંદુસ્તાનમાં મુઘલ બાદશાહ અકબરનો (સન ૧પપ૬થી ૧૬૦પ) કાળ છે. પડોશમાં ઈરાનમાં એક અત્યંત સશક્ત રાજા રાજ કરે છે. નામ શાહ અબ્બાસ અને એનો કાળ છે સન ૧પ૮૭થી ૧૬ર૯. એક એવી માન્યતા છે કે હિંદુસ્તાનમાં ઈરાની સિપાહીઓ અને સાલારો જ્યારે ખુશખુશ થઈ જતા ત્યારે બોલતા: શાહ અબ્બાસ! શાહ અબ્બાસ!... અને ‘શાબાશ’ આ શાહમાંથી આવ્યો છે!
ઇંગ્લેન્ડમાં મહારાણી એલિઝાબેથ પ્રથમનો સ્વર્ણયુગ પણ સમસામયિક છે: સન ૧પપ૮થી ૧૬૦૩. દક્ષિણ ભારતમાં એક અત્યંત પ્રતિભાવાન સમ્રાટ આ કાળમાં આવી ગયો છે. રાજા કૃષ્ણદેવ રાય (સન ૧પ૦૯થી ૧પપ૦). આપણે ત્યાં શેક્સપિયર અને કાલિદાસની તુલના કરવાની એક રઘુકૂલરીતિ સદા ચલી આઈ... છે, પણ ઐતિહાસિકતાની દૃષ્ટિએ એ અસંગત છે. કાલિદાસ શેક્સપિયરથી ઓછામાં ઓછાં ૧ર૦૦ વર્ષો પૂર્વે થઈ ગયા. જો શેક્સપિયરના સમકાલિનને મૂકવા હોય તો ગોસ્વામી તુલસીદાસ હતા.
તારીખો બરાબર મળતી નથી, પણ શેક્સપિયરનું ૧૬૧૬માં મૃત્યુ થયું. તુલસીદાસ ૧પ૩૩માં જન્મ્યા અને ૧૬૨૩માં ૯૦ વર્ષે અવસાન પામ્યા એવું મનાય છે. શેક્સપિયરનો જન્મ સન ૧પ૬૪માં થયો હોવાનું સ્વીકારાય છે. હિંદુસ્તાનમાં જ્યારે હડપ્પાનો વિનાશ થઈ રહ્યો હતો ત્યારે મેસોપોટેમિયામાં હમ્મુરાબીનો વંશ શેષ થઈ રહ્યો હતો. આ સમય ઈસા પૂર્વ ૧૬૦૦ જેવો મનાય છે.
સત્તરમી સદીમાં થઈ ગયેલા શેક્સપિયરને પાંચમી સદીમાં થઈ ગયેલા કાલિદાસ સાથે સરખાવનાર વિદ્વાનની દાનત કે સમજદારી વિશે પણ જરાક વિચાર કરવો જોઈએ. ઇંગ્લેન્ડમાં સન ૩૬૦ની આસપાસ પિક્ટ્સ અને સ્કોટ્સ પ્રજા દેખાય છે. સન ૪૦૭માં રોમનો ઇંગ્લેન્ડ છોડે છે. અત્યાર સુધી ઇંગ્લેન્ડ રોમન કબજાનો પ્રદેશ હતું. સન ૪૪૯માં એંગ્લ્સ અને સેક્સન્સ અને જ્યુટ્સ નામની અર્ધબર્બર જાતિઓ ઇંગ્લંડ પર આક્રમણ કરે છે. સન પ૦૦માં દંતકથામાં પ્રસિદ્ધ કિંગ આર્થર (રાઉન્ડ ટેબલ ફ્રેમ) આવે છે. આપણે ત્યાં કાળ ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીય વિક્રમાદિત્યનો છે, નવ રત્નોનો છે, મહાન કાલિદાસનો છે. કાલિદાસના સમયે અંગ્રેજો બર્બર હતા એટલે શેક્સપિયર અને કાલિદાસની ઐતિહાસિક તુલના અસંગત લાગે છે.
ઇંગ્લેન્ડનો રાજા કેન્યુટ અને આપણા રાજા ભોજ અને દક્ષિણના રાજ રાજેન્દ્ર ચોલ સમસામયિક હતા. યુરોપમાં માર્ટિન લ્યુથર આવે છે અને પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મનું ચક્ર ફેરવે છે એ જ સમયે હિંદુસ્તાનમાં ૧પમી સદીમાં ગુરુ નાનક શીખ ધર્મનો પ્રારંભ કરે છે. મહમૂદ ગઝની (સન ૯૯૮થી ૧૦૩૦) અને રાજ રાજેન્દ્ર ચોલ (સન ૧૦૧ર-૧૦૪૪)નો એક જ કાળ છે. જ્યારે ગઝની સોમનાથ તોડતો હતો ત્યારે ગંગાઈકોન્ડા રાજેન્દ્ર ચોલનું નૌકાદળ પેસિફિક મહાસાગર સુધી પહોંચી ચૂક્યું હતું. યુરોપમાં ખ્રિસ્તીઓ મુસ્લિમો સામે ક્રુસેડ લડતા હતા. ખ્રિસ્તી શાર્લમેન (સન ૭૪૨થી ૮૧૪) અને આરબ હારુન અલ રશીદ (સન ૭૬૬થી ૮૦૯) એક જ સમયે કેવી રીતે થઈ ગયા? અને એ વખતે ભારતનરેશનું નામ હતું હર્ષવર્ધન!
પ્રકૃતિની એક સાઈકલ હોય છે, જે આપણને સમજાતી નથી, પણ આપણે આંખોથી જોઈ શકીએ છીએ. નવજાત બાળકોમાં છોકરીઓ આવતી જાય છે. પછી જે બાળકોના જન્મ વિશે સાંભળીએ છીએ એ છોકરાઓ જ હોય છે. હજી વિજ્ઞાન પણ બરાબર સમજાવી શકતું નથી કે આ સેક્સ-સંતુલન પ્રકૃતિ કેવી રીતે રાખી શકે છે. ઈતિહાસમાં આ પ્રકારનું સંતુલન નથી, પણ એક બીજા પ્રકારની વિચિત્રતા જોવા મળે છે.
એક જ સમયે લગભગ એક જ પ્રકારની મેધાનો વિસ્ફોટ વિશ્ર્વના જુદા જુદા પ્રદેશોમાં એક સાથે કેવી રીતે થાય છે? સર્જનહાર નામની કોઈ શક્તિ ઈતિહાસનું સંચાલ કરે છે? પ્રકાશયુગ એક સાથે પ્રકટે છે, બર્બર અંધકાર છવાય છે તો એક સાથે જ છવાય છે. ભૂગોળની સીમાઓ કાપીને જન્મેલી ઈતિહાસની એક સમસામયિકતા આપણે જોઈએ છીએ, જુદા જુદા દેશોમાં, જુદી જુદી જાતિઓમાં અને એનું આશ્ર્ચર્ય અભ્યાસીઓને પણ છૂટતું નથી.
ભગવાન બુદ્ધ ભારતવર્ષમાં ઈસા પૂર્વ પ૬૦માં જન્મે છે અને ચીનમાં એટલી જ ઊંચાઈવાળી પ્રતિભા કોન્ફ્યૂશિયસ ઈસા પૂર્વ પપ૧માં જન્મે છે. એ વખતે જ ચીનમાં લાઓ ઝી અને ભારતવર્ષમાં જૈન મહાવીર સમસાયિક છે. જરાક જ પાછળ (ઈતિહાસનાં હજારો વર્ષોના વ્યાપમાં સો-બસો વર્ષોને સમસામયિકતાના પટ્ટામાં જ મુકાય છે.) ઈસા પૂર્વ ૩૯૯માં સોક્રેટિસનું અવસાન થાય છે. ધર્મપ્રવર્તન એક જ સમયખંડમાં સંસ્કૃત જગતના તત્કાલીન પ્રદેશોમાં એકસાથે કેવી રીતે થાય છે? આ સમસામયિક કે કોન્ટેમ્પોરેનિટીના પ્રવાહો દરેક યુગમાં મનુષ્ય જોતો રહ્યો છે, કારણ કે ઈતિહાસ એ મનુષ્ય ઉત્થાનનો એક અંશ છે અને એ પ્રાપ્ત બળો-પરિબળોના પરિણામરૂપ એનો આકાર સર્જાય છે.
પ્રવાહ-પ્રતિપ્રવાહો સાથે અને ઉપર નીચે પણ વહેતા રહેતા હોય છે. આપણા સમયમાં આપણે હિંદુસ્તાન અને પાકિસ્તાનના બે ટુકડા હિંદુસ્તાનના ઉપખંડમાંથી તૂટતા જોયા છે. એ જ કાળમાં પેલેસ્ટાઈનમાંથી ઈઝરાયલ બન્યું છે. ચીનમાંથી તાઈવાન જન્મ્યું છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ કોરિયા બન્યાં, ઉત્તર અને દક્ષિણ વિયેતનામ હતાં, ઉત્તર અને દક્ષિણ યમન આપણે જોયાં છે. સાયપ્રસ ગ્રીક સાયપ્રસ અને તુર્ક સાયપ્રસ આપણે જોયાં છે. પૂર્વ અને પશ્ર્ચિમ જર્મની હતા. પાકિસ્તાનમાંથી બાંગ્લાદેશ બનતું આપણે જોયું છે. ભૂમિખંડોના વિરાટ ટુકડાઓ તૂટતા અને જોડાતા આપણે જોઈ રહ્યા છીએ, જે આપણી સમસામયિકતાનું લક્ષણ છે. એક જ સમયે ભિન્ન ભિન્ન દેશોમાં એક જ વિચારપ્રવાહ વહે છે એની પાછળ કોઈ પૂર્વનિયમ છે?
ઈતિહાસકારોએ આ વિશે સમજવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. ઈતિહાસનો કોઈ પૂર્વયોજિત ગ્રાફ હોય છે? ઈટાલિયન ઈતિહાસકારોમાં સર્વોચ્ચ નામ વીકોનું છે. વીકોએ લખ્યું હતું કે એકબીજાથી તદ્દન અપરિચિત સમસ્ય પ્રજાઓ માત્ર સત્યનો આધાર લઈને સમાન વિચારી શકે છે! મનુષ્યજાતિમાં એક સામૂહિક સામાન્ય બુદ્ધિ છે અને રાષ્ટ્રોના સંબંધો માટે એક પાકૃતિક નિયમ હોય છે. ઈતિહાસની અંતર્ગત પણ એ સનાતન વિકાસ નિયમ રહેલો છે. જેમ બધાને અથવા બહુમતીને જે ન્યાયી લાગે છે એક જ દરેક સમાજ સ્વીકારતો આવ્યો છે. ઈશ્ર્વરની કલ્પના કે લગ્નની સંસ્થા કે મરણોત્તર દફનક્રિયા જેવા વિચારો વિશ્ર્વની દરેક પ્રજામાં છે, એ વીકોનું વિધાન એ સમસામયિકતાના અભ્યાસનું આરંભબિંદુ છે...
યૌદ્ધાઓ, કવિઓ, ધર્મપ્રવર્તકો એક જ સમયે દેખાય છે. હિંદુસ્તાનમાં કવિ સોમદેવનો સમય સન ૧૦૩૫થી ૧૦૮૨ છે. એ જ ગાળામાં ફારસી કવિતાનું અમર નામ શેખ સાદી આવે છે, સન ૧૧૮૪થી ૧૨૮૨! યુરોપમાં સેન્ટ ટોમસ એક્વીનાસ સમકાલીન છે: ૧૨૨૪થી ૧૨૭૪... મહાકવિ દાન્તે ૧૨૬પમાં જન્મ્યા, દેહાંત થયો ૧૩૨૧માં.
આ તારીખો અને સંવતો ઈતિહાસના સિદ્ધાંતો સ્થાપવા માટે કાચી સામગ્રી છે. હિંદુસ્તાની કવિ અમીર ખુસરોના સમસામયિક ફારસી કવિઓ હતા: હાફિઝ અને સાદી.
હિંદુસ્તાનમાં મુઘલ બાદશાહ અકબરનો (સન ૧પપ૬થી ૧૬૦પ) કાળ છે. પડોશમાં ઈરાનમાં એક અત્યંત સશક્ત રાજા રાજ કરે છે. નામ શાહ અબ્બાસ અને એનો કાળ છે સન ૧પ૮૭થી ૧૬ર૯. એક એવી માન્યતા છે કે હિંદુસ્તાનમાં ઈરાની સિપાહીઓ અને સાલારો જ્યારે ખુશખુશ થઈ જતા ત્યારે બોલતા: શાહ અબ્બાસ! શાહ અબ્બાસ!... અને ‘શાબાશ’ આ શાહમાંથી આવ્યો છે!
ઇંગ્લેન્ડમાં મહારાણી એલિઝાબેથ પ્રથમનો સ્વર્ણયુગ પણ સમસામયિક છે: સન ૧પપ૮થી ૧૬૦૩. દક્ષિણ ભારતમાં એક અત્યંત પ્રતિભાવાન સમ્રાટ આ કાળમાં આવી ગયો છે. રાજા કૃષ્ણદેવ રાય (સન ૧પ૦૯થી ૧પપ૦). આપણે ત્યાં શેક્સપિયર અને કાલિદાસની તુલના કરવાની એક રઘુકૂલરીતિ સદા ચલી આઈ... છે, પણ ઐતિહાસિકતાની દૃષ્ટિએ એ અસંગત છે. કાલિદાસ શેક્સપિયરથી ઓછામાં ઓછાં ૧ર૦૦ વર્ષો પૂર્વે થઈ ગયા. જો શેક્સપિયરના સમકાલિનને મૂકવા હોય તો ગોસ્વામી તુલસીદાસ હતા.
તારીખો બરાબર મળતી નથી, પણ શેક્સપિયરનું ૧૬૧૬માં મૃત્યુ થયું. તુલસીદાસ ૧પ૩૩માં જન્મ્યા અને ૧૬૨૩માં ૯૦ વર્ષે અવસાન પામ્યા એવું મનાય છે. શેક્સપિયરનો જન્મ સન ૧પ૬૪માં થયો હોવાનું સ્વીકારાય છે. હિંદુસ્તાનમાં જ્યારે હડપ્પાનો વિનાશ થઈ રહ્યો હતો ત્યારે મેસોપોટેમિયામાં હમ્મુરાબીનો વંશ શેષ થઈ રહ્યો હતો. આ સમય ઈસા પૂર્વ ૧૬૦૦ જેવો મનાય છે.
સત્તરમી સદીમાં થઈ ગયેલા શેક્સપિયરને પાંચમી સદીમાં થઈ ગયેલા કાલિદાસ સાથે સરખાવનાર વિદ્વાનની દાનત કે સમજદારી વિશે પણ જરાક વિચાર કરવો જોઈએ. ઇંગ્લેન્ડમાં સન ૩૬૦ની આસપાસ પિક્ટ્સ અને સ્કોટ્સ પ્રજા દેખાય છે. સન ૪૦૭માં રોમનો ઇંગ્લેન્ડ છોડે છે. અત્યાર સુધી ઇંગ્લેન્ડ રોમન કબજાનો પ્રદેશ હતું. સન ૪૪૯માં એંગ્લ્સ અને સેક્સન્સ અને જ્યુટ્સ નામની અર્ધબર્બર જાતિઓ ઇંગ્લંડ પર આક્રમણ કરે છે. સન પ૦૦માં દંતકથામાં પ્રસિદ્ધ કિંગ આર્થર (રાઉન્ડ ટેબલ ફ્રેમ) આવે છે. આપણે ત્યાં કાળ ચંદ્રગુપ્ત દ્વિતીય વિક્રમાદિત્યનો છે, નવ રત્નોનો છે, મહાન કાલિદાસનો છે. કાલિદાસના સમયે અંગ્રેજો બર્બર હતા એટલે શેક્સપિયર અને કાલિદાસની ઐતિહાસિક તુલના અસંગત લાગે છે.
ઇંગ્લેન્ડનો રાજા કેન્યુટ અને આપણા રાજા ભોજ અને દક્ષિણના રાજ રાજેન્દ્ર ચોલ સમસામયિક હતા. યુરોપમાં માર્ટિન લ્યુથર આવે છે અને પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મનું ચક્ર ફેરવે છે એ જ સમયે હિંદુસ્તાનમાં ૧પમી સદીમાં ગુરુ નાનક શીખ ધર્મનો પ્રારંભ કરે છે. મહમૂદ ગઝની (સન ૯૯૮થી ૧૦૩૦) અને રાજ રાજેન્દ્ર ચોલ (સન ૧૦૧ર-૧૦૪૪)નો એક જ કાળ છે. જ્યારે ગઝની સોમનાથ તોડતો હતો ત્યારે ગંગાઈકોન્ડા રાજેન્દ્ર ચોલનું નૌકાદળ પેસિફિક મહાસાગર સુધી પહોંચી ચૂક્યું હતું. યુરોપમાં ખ્રિસ્તીઓ મુસ્લિમો સામે ક્રુસેડ લડતા હતા. ખ્રિસ્તી શાર્લમેન (સન ૭૪૨થી ૮૧૪) અને આરબ હારુન અલ રશીદ (સન ૭૬૬થી ૮૦૯) એક જ સમયે કેવી રીતે થઈ ગયા? અને એ વખતે ભારતનરેશનું નામ હતું હર્ષવર્ધન!
No comments:
Post a Comment