મા-બાપે પોતાની સગવડ ખાતર કુમળા મનમાં બેસાડેલો ડર બાળકને ઘણી વાર જિંદગીભર નડતો રહે છે
બાળકની નિર્દોષ આંખો, ભોળો ચહેરો અને લોભામણું હાસ્ય એનો ટ્રેડમાર્ક હોય છે. આપણને આ અને બીજું ઘણું એમની તરફ સતત ખેંચતું રહે છે.
સમજણ વિકસવી બાકી છે એવું શિશુ ઘૂંટણિયા તાણતું રસોડામાં નીચે રહી ગયેલા કોઈ ગરમ વાસણ તરફ ધસી જાય ત્યારે ત્યાં હાજર કુટુંબની કોઈપણ વ્યક્તિ ‘આ તો આઈ છે, ન અડકાય’ એમ કહી એને ચેતવે છે. ખુલ્લા પડેલા ચપ્પુને એ ઊંચકવા જાય ત્યારે પણ એને આ જ રીતે અટકાવી દેવાય છે કેમ કે એ એના હિતમાં હોય છે. એના મનમાં ઊંડાણમાં કોઈપણ પ્રકારનો ડર પેદા કરવાનો એનો હેતુ નથી હોતો.
આની સામે કેટલાંક મા-બાપ કે દાદા-દાદી કહેલું ન માનતાં બાળકને અંકુશમાં રાખવા એના મનમાં એવો અને એટલો ડર ભરી દે છે કે પાછળથી એના મનમાંથી એ ડરને કાઢવો ખૂબ મુશ્કેલ થઈ જાય છે. કાઉન્સેલિંગ મનોચિકિત્સક ડૉ. માધવી શેઠ આ સંબંધી ઘણી રસપ્રદ વાતો કહે છે અને જરૂરી માર્ગદર્શન પણ આપે છે.
કવિતા ચોકસી ખૂબ નાની હતી ત્યારે એની મમ્મી એને ડરાવવા હંમેશાં કહેતી કે ‘દીકરી, હોમવર્ક પૂરું કરી નાખ, નહીંતર બાથરૂમના ખૂણામાંની ડોલમાનું ભૂત બહાર આવી જશે. પછી એ કવિતા પાસે કંઈપણ કામ કરાવવા આ ડોલમાંના ભૂતનો ડર બતાવતી. આજે કવિતા પોતે એક સંતાનની મા છે, પણ હજી ડોલમાંના ભૂતથી ડરે છે. એ કહે છે, ‘મને ખબર છે કે એ ડોલમાંથી કે બીજી કોઈ ડોલમાંથી કોઈ ભૂત નથી નીકળવાનું. આ એક બેસમજભર્યોે ડર છે, જેનું કોઈ લોજિક નથી.’
આમ છતાં કવિતાને આજે પણ કોઈ ડોલ જોતાં ભૂતની યાદ આવી જાય છે અને એના ડરમાંથી બહાર નથી નીકળી શકી.
કવિતા જેવાં ઘણાં બાળકો છે, જેઓ બાળપણમાં બતાવાયેલા ડરના પડછાયામાં વીતાવી દે છે અને કયારેય એમાંથી બહાર નથી આવી શકતાં.
બેટા, અંધારામાં ન જતો, ત્યાં ભૂત છે.. જો બહુ તોફાન કરશે તો તારાં ટીચરને કહી દઈશ... જમી લે નહીં તો જંગલમાંથી સિંહ અહીં આવી જશે. ભણશે નહીં તો મગજમાં કાણાં પડી જશે.. તું બીયું ગળી ગઈ? હવે પેટમાં જરૂર ઝાડ ઊગવાનું... આવા અનેક ડર બતાવી મા-બાપ કે કુટુંબના લોકો બાળકને અંકુશમાં રાખવાની કે પોતાની વાત મનાવવાના અખતરા કરતાં રહે છે.
સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે કે લગભગ તમામ મા-બાપ પોતાનાં સંતાનોને ડરાવતાં હોય છે, કેમ કે એમને એમ લાગતું હોય છે કે બાળકને ડર નહીં બતાવાય તો એ વાત નહીં માનશે, કહેલું નહીં કરશે. જુદી જુદી વ્યક્તિની બાળકને ડરાવવાની પદ્ધતિ અને એ માટેનાં પાત્રો જુદાં જુદાં હોવાનાં એનો વારંવાર ઉપયોગ થાય, એની શરૂઆત એકદમ જ કુમળી વયથી થઈ જાય, એ ડર એના મનમાં ઊંડે બેસી જાય કે એ માટેનું કારણ જ ન હોય ત્યાંથી સમસ્યાની શરૂઆત થાય છે.
કેવાં મા-બાપ બાળકોને ડરાવતાં હોય છે, જાણો છો?
સૌથી પહેલાં તો એ મા-બાપ છે, જેઓ ભણેલા-ગણેલાં તો છે, પરંતુ એમના બાળપણમાં એમનાં મા-બાપે એમને શિસ્તમાં રાખવા અને પોતાની વાત મનાવવા આ રસ્તો અપનાવેલો, એટલે પોતાના અનુભવના આધારે હવે મા-બાપ બનેલાં આ લોકો પણ પોતાનાં સંતાનોને અંકુશમાં રાખવા આને જ સૌથી વધુ સારો રસ્તો માને છે.
બીજાં મા-બાપ એવાં છે, જે ભણેલાં-ગણેલાં છે અને સંતાનોના ઉછેર પર પૂરું ધ્યાન પણ આપે છે. આ મા-બાપ જાણી જોઈને આવો ડરાવવાનો રસ્તો નથી લેતાં, પણ અજાણતાં જ બાળકોને ડરાવીને
રાખે છે.
કેટલાંક મા-બાપ એવાં હોય છે, જેઓ ઓછું ભણેલાં હોય છે અને એ કારણે પોતાની વાત બાળકો પાસે મનાવવા પોતાનાં બાળકોને ડરાવે છે. આ મા-બાપ ડરના દુષ્પરિણામોથી અજાણ હોય છે.
કેટલું સાચું, કેટલું ખોટું?
કેટલાય મા-બાપનાં મનમાં એવો ડર હોય છે કે બાળકોને નહીં ડરાવીશું તો તેઓ પોતાની વાત નહીં માને. પોતાનો ડર દૂર ભગાડવા માટે તેઓ બાળકોનાં મનમાં ડર ઊભો કરી દે છે, જે તદ્દન ખોટું છે.
એ સાચું કે હાઈપર એક્ટિવ કે ચોક્કસ માનસિકતાવાળાં બાળકોને સંભાળવાં, એમની પાસેથી વાત મનાવવી બહુ મુશ્કેલ હોય છે. પરંતુ એનો અર્થ એવો કોઈ રીતે ન્યાયી ન ઠરી શકે કે તમે એવા બાળકના મનમાં અતાર્કિક-અકારણ ડર ભરી દો.
બાળકને ડરાવતાં પહેલા એક ખૂબ મહત્ત્વની વાત વિચારી લો. તમારે બાળકને જીવનમાં આગળ વધવા નિર્ભય બનતા શીખવવાનું છે એને બદલે તમે જાતે જ એને ડરતાં શીખવી રહ્યાં છો.
ભૂત-પ્રેત, ડાકુ, ચોર, વાઘ-સિંહ, કૂતરા, પોલીસ, પરીક્ષા વગેરેથી બાળકોને કદી ન ડરાવવાં જોઈએ.
ડરનાં દુષ્પરિણામ
આવાં ડરને કારણે બાળકોમાં અસુરક્ષાની ભાવના ઘર કરી જાય છે, જે એના વ્યક્તિગત વિકાસમાં અવરોધક બની શકે છે.
આવાં બાળકો ઘણીવાર ડરેલાં - અવાક થયેલાં રહે છે. જે ચીજોથી એમને ડરાવાયાં હોય છે એ જોઈને એકદમ અવાક થઈ જાય છે અને જાતને કંઈ નુકસાન કરી બેસે છે.
આવાં બાળકોમાં આત્મવિશ્ર્વાસ ઓછો હોય છે. ડરને કારણે તેઓ સ્કૂલની વિવિધ પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેવાથી દૂર ભાગે છે. એની સીધી અસર એમના વ્યક્તિત્વ પર પડે છે. આવાં બાળકોના દિલમાં ડર એટલો ઘર કરી ગયો હોય છે કે એનાથી
છુટકારો મેળવવા તેઓ કોઈ અજાણ વ્યક્તિનો પણ સહેલાઈથી વિશ્ર્વાસ કરી લે છે. એનું પરિણામ કયારેક બહુ ઘાતક આવી શકે છે.
બાળકના મનમાં દૃઢ થઈ ગયેલા ખોટા ડર-વિચારનો એની વિચારણા પર ઊંડો અને ખોટો પ્રભાવ પડે છે.
બાળકોના મનમાં એ વાત બરાબર ઘૂસી જાય છે કે બાળકોને વાત મનાવવાનો સાચો રસ્તો એમને ડરાવવાનો છે, એટલે આ બાળકો મોટા થયા પછી પોતાનાં સંતાનો સાથે એવો જ વ્યવહાર કરે છે, જેવો પોતાની સાથે બાળપણમાં થયેલો.
મા-બાપે શું કરવું?
મા-બાપે સમજવી પડશે કે બાળકો પાસે પ્રેમથી તમે જે કામ કરાવી શકશો એ ડરથી કયારેય નહીં કરાવી શકો.
તમે ડર બતાવીને એની પાસે કે ડરાવવા-મનાવવા માગો છો તે એ કરશે-માનશે એવી કોઈ બાંયધરી નથી.
ડર એક બહારનું દબાણ છે અને સંતાનને તમે ગમે તેટલું ડરાવો, એના મનમાં એ કરવાની ઈચ્છા ન હોય ત્યાં સુધી એ નહીં જ કરે.
મોટા થયા પછી પણ એના મનમાંથી આ ડર સંપૂર્ણપણે નીકળી નથી જતો.
ડરાવવા કરતાં બાળકોને શિસ્તબદ્ધ કરવાં વધુ જરૂરી છે. મા-બાપ શિસ્તના નામે કયારેક બાળકોની બહુ જ આકરી ઝાટકણી કાઢે છે તો કયારેક સહેલાઈથી માફ કરી દે છે. એટલે એમનાં મનમાં દ્વિધા રહે છે કે કયું કામ કરતાં એને સજા મળશે અને શું કરતા એ છટકી જઈ શકશે.
ખાસ ધ્યાન આપશો
તમારું સંતાન કોઈ ભૂલ કરે કે તમારી વાત નહીં માને તો પ્રેમથી સમજાવો.
માનસશાસ્ત્રીઓ - સમાજશાસ્ત્રીઓ તથા અન્ય અનુભવીઓના મતાનુસાર ૬-૭ વર્ષ સુધીના બાળકને સમજાવવું થોડું મુશ્કેલ હોય છે, પણ મા-બાપ સમજદારીપૂર્વક પોતાની વાત મૂકે તો એ જરૂર વાત સમજશે.
આઠ વર્ષથી મોટા બાળકને સમજાવવામાં મા-બાપને બહુ તકલીફ નહીં પડે. એ બાળકોને કોઈપણ કામ કરવા અને ન કરવાનાં પરિણામો અંગે સમજણ અપાય તો એ ચોક્કસ સમજે છે.
પ્રેમથી તમારા બાળકની વાત સાંભળો અને કામ કરવા અંગે કોઈ મુશ્કેલી હોય તો એ દૂર કરો.
બાળકનો વ્યવહાર સમજવા સતત સજાગ રહો. આવા પ્રયાસ હંમેશાં સારાં પરિણામ લાવે છે.
કોઈપણ કામ કરવાની સમયમર્યાદા નિશ્ર્ચિત કરો અને એ સમયમાં એ કામ પૂર્ણ કરવા એને પ્રોત્સાહિત કરો.
પ્રત્યેક કામ કરતાં તમને કંઈ ને કંઈ શીખવા મળે છે. એ વાત મા-બાપ બાળકને જરૂર સમજાવે.
બાળકો પ્રગટ-અપ્રગટ રીતે પોતાનાં મા-બાપની નકલ કરવાની કોશિશ કરે છે, એટલે ઘરમાં મા-બાપનાં શબ્દો અને વ્યવહારનું મહત્ત્વ ઘણું હોય છે.
બાળકના દિલમાંનો ડર એની જિંદગીને ખતરામાં નાખી શકે છે એવું લાગે ત્યારે મા-બાપે તરત જ કોઈ કાઉન્સેલર - માનસશાસ્ત્રીને મળવું જોઈએ.
કેટલાંક મા-બાપ પરીક્ષાને કયામતનો મુદ્દો બનાવી દે છે, જે કારણે બાળકોના મનમાં પરીક્ષાનો ડર એકદમ ઘર કરી જાય છે. આથી પરીક્ષા નજીક આવતાં જ તાવ આવવો, ધ્યાન કેન્દ્રિત ન થવું જેવી શારીરિક - માનસિક સમસ્યાઓ ઊભી થવા માંડે છે. આવો ડર દૂર કરવા કાઉન્સેલરની મદદ જરૂર લેવી જોઈએ.
બાળકની નિર્દોષ આંખો, ભોળો ચહેરો અને લોભામણું હાસ્ય એનો ટ્રેડમાર્ક હોય છે. આપણને આ અને બીજું ઘણું એમની તરફ સતત ખેંચતું રહે છે.
સમજણ વિકસવી બાકી છે એવું શિશુ ઘૂંટણિયા તાણતું રસોડામાં નીચે રહી ગયેલા કોઈ ગરમ વાસણ તરફ ધસી જાય ત્યારે ત્યાં હાજર કુટુંબની કોઈપણ વ્યક્તિ ‘આ તો આઈ છે, ન અડકાય’ એમ કહી એને ચેતવે છે. ખુલ્લા પડેલા ચપ્પુને એ ઊંચકવા જાય ત્યારે પણ એને આ જ રીતે અટકાવી દેવાય છે કેમ કે એ એના હિતમાં હોય છે. એના મનમાં ઊંડાણમાં કોઈપણ પ્રકારનો ડર પેદા કરવાનો એનો હેતુ નથી હોતો.
આની સામે કેટલાંક મા-બાપ કે દાદા-દાદી કહેલું ન માનતાં બાળકને અંકુશમાં રાખવા એના મનમાં એવો અને એટલો ડર ભરી દે છે કે પાછળથી એના મનમાંથી એ ડરને કાઢવો ખૂબ મુશ્કેલ થઈ જાય છે. કાઉન્સેલિંગ મનોચિકિત્સક ડૉ. માધવી શેઠ આ સંબંધી ઘણી રસપ્રદ વાતો કહે છે અને જરૂરી માર્ગદર્શન પણ આપે છે.
કવિતા ચોકસી ખૂબ નાની હતી ત્યારે એની મમ્મી એને ડરાવવા હંમેશાં કહેતી કે ‘દીકરી, હોમવર્ક પૂરું કરી નાખ, નહીંતર બાથરૂમના ખૂણામાંની ડોલમાનું ભૂત બહાર આવી જશે. પછી એ કવિતા પાસે કંઈપણ કામ કરાવવા આ ડોલમાંના ભૂતનો ડર બતાવતી. આજે કવિતા પોતે એક સંતાનની મા છે, પણ હજી ડોલમાંના ભૂતથી ડરે છે. એ કહે છે, ‘મને ખબર છે કે એ ડોલમાંથી કે બીજી કોઈ ડોલમાંથી કોઈ ભૂત નથી નીકળવાનું. આ એક બેસમજભર્યોે ડર છે, જેનું કોઈ લોજિક નથી.’
આમ છતાં કવિતાને આજે પણ કોઈ ડોલ જોતાં ભૂતની યાદ આવી જાય છે અને એના ડરમાંથી બહાર નથી નીકળી શકી.
કવિતા જેવાં ઘણાં બાળકો છે, જેઓ બાળપણમાં બતાવાયેલા ડરના પડછાયામાં વીતાવી દે છે અને કયારેય એમાંથી બહાર નથી આવી શકતાં.
બેટા, અંધારામાં ન જતો, ત્યાં ભૂત છે.. જો બહુ તોફાન કરશે તો તારાં ટીચરને કહી દઈશ... જમી લે નહીં તો જંગલમાંથી સિંહ અહીં આવી જશે. ભણશે નહીં તો મગજમાં કાણાં પડી જશે.. તું બીયું ગળી ગઈ? હવે પેટમાં જરૂર ઝાડ ઊગવાનું... આવા અનેક ડર બતાવી મા-બાપ કે કુટુંબના લોકો બાળકને અંકુશમાં રાખવાની કે પોતાની વાત મનાવવાના અખતરા કરતાં રહે છે.
સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે કે લગભગ તમામ મા-બાપ પોતાનાં સંતાનોને ડરાવતાં હોય છે, કેમ કે એમને એમ લાગતું હોય છે કે બાળકને ડર નહીં બતાવાય તો એ વાત નહીં માનશે, કહેલું નહીં કરશે. જુદી જુદી વ્યક્તિની બાળકને ડરાવવાની પદ્ધતિ અને એ માટેનાં પાત્રો જુદાં જુદાં હોવાનાં એનો વારંવાર ઉપયોગ થાય, એની શરૂઆત એકદમ જ કુમળી વયથી થઈ જાય, એ ડર એના મનમાં ઊંડે બેસી જાય કે એ માટેનું કારણ જ ન હોય ત્યાંથી સમસ્યાની શરૂઆત થાય છે.
કેવાં મા-બાપ બાળકોને ડરાવતાં હોય છે, જાણો છો?
સૌથી પહેલાં તો એ મા-બાપ છે, જેઓ ભણેલા-ગણેલાં તો છે, પરંતુ એમના બાળપણમાં એમનાં મા-બાપે એમને શિસ્તમાં રાખવા અને પોતાની વાત મનાવવા આ રસ્તો અપનાવેલો, એટલે પોતાના અનુભવના આધારે હવે મા-બાપ બનેલાં આ લોકો પણ પોતાનાં સંતાનોને અંકુશમાં રાખવા આને જ સૌથી વધુ સારો રસ્તો માને છે.
બીજાં મા-બાપ એવાં છે, જે ભણેલાં-ગણેલાં છે અને સંતાનોના ઉછેર પર પૂરું ધ્યાન પણ આપે છે. આ મા-બાપ જાણી જોઈને આવો ડરાવવાનો રસ્તો નથી લેતાં, પણ અજાણતાં જ બાળકોને ડરાવીને
રાખે છે.
કેટલાંક મા-બાપ એવાં હોય છે, જેઓ ઓછું ભણેલાં હોય છે અને એ કારણે પોતાની વાત બાળકો પાસે મનાવવા પોતાનાં બાળકોને ડરાવે છે. આ મા-બાપ ડરના દુષ્પરિણામોથી અજાણ હોય છે.
કેટલું સાચું, કેટલું ખોટું?
કેટલાય મા-બાપનાં મનમાં એવો ડર હોય છે કે બાળકોને નહીં ડરાવીશું તો તેઓ પોતાની વાત નહીં માને. પોતાનો ડર દૂર ભગાડવા માટે તેઓ બાળકોનાં મનમાં ડર ઊભો કરી દે છે, જે તદ્દન ખોટું છે.
એ સાચું કે હાઈપર એક્ટિવ કે ચોક્કસ માનસિકતાવાળાં બાળકોને સંભાળવાં, એમની પાસેથી વાત મનાવવી બહુ મુશ્કેલ હોય છે. પરંતુ એનો અર્થ એવો કોઈ રીતે ન્યાયી ન ઠરી શકે કે તમે એવા બાળકના મનમાં અતાર્કિક-અકારણ ડર ભરી દો.
બાળકને ડરાવતાં પહેલા એક ખૂબ મહત્ત્વની વાત વિચારી લો. તમારે બાળકને જીવનમાં આગળ વધવા નિર્ભય બનતા શીખવવાનું છે એને બદલે તમે જાતે જ એને ડરતાં શીખવી રહ્યાં છો.
ભૂત-પ્રેત, ડાકુ, ચોર, વાઘ-સિંહ, કૂતરા, પોલીસ, પરીક્ષા વગેરેથી બાળકોને કદી ન ડરાવવાં જોઈએ.
ડરનાં દુષ્પરિણામ
આવાં ડરને કારણે બાળકોમાં અસુરક્ષાની ભાવના ઘર કરી જાય છે, જે એના વ્યક્તિગત વિકાસમાં અવરોધક બની શકે છે.
આવાં બાળકો ઘણીવાર ડરેલાં - અવાક થયેલાં રહે છે. જે ચીજોથી એમને ડરાવાયાં હોય છે એ જોઈને એકદમ અવાક થઈ જાય છે અને જાતને કંઈ નુકસાન કરી બેસે છે.
આવાં બાળકોમાં આત્મવિશ્ર્વાસ ઓછો હોય છે. ડરને કારણે તેઓ સ્કૂલની વિવિધ પ્રવૃત્તિમાં ભાગ લેવાથી દૂર ભાગે છે. એની સીધી અસર એમના વ્યક્તિત્વ પર પડે છે. આવાં બાળકોના દિલમાં ડર એટલો ઘર કરી ગયો હોય છે કે એનાથી
છુટકારો મેળવવા તેઓ કોઈ અજાણ વ્યક્તિનો પણ સહેલાઈથી વિશ્ર્વાસ કરી લે છે. એનું પરિણામ કયારેક બહુ ઘાતક આવી શકે છે.
બાળકના મનમાં દૃઢ થઈ ગયેલા ખોટા ડર-વિચારનો એની વિચારણા પર ઊંડો અને ખોટો પ્રભાવ પડે છે.
બાળકોના મનમાં એ વાત બરાબર ઘૂસી જાય છે કે બાળકોને વાત મનાવવાનો સાચો રસ્તો એમને ડરાવવાનો છે, એટલે આ બાળકો મોટા થયા પછી પોતાનાં સંતાનો સાથે એવો જ વ્યવહાર કરે છે, જેવો પોતાની સાથે બાળપણમાં થયેલો.
મા-બાપે શું કરવું?
મા-બાપે સમજવી પડશે કે બાળકો પાસે પ્રેમથી તમે જે કામ કરાવી શકશો એ ડરથી કયારેય નહીં કરાવી શકો.
તમે ડર બતાવીને એની પાસે કે ડરાવવા-મનાવવા માગો છો તે એ કરશે-માનશે એવી કોઈ બાંયધરી નથી.
ડર એક બહારનું દબાણ છે અને સંતાનને તમે ગમે તેટલું ડરાવો, એના મનમાં એ કરવાની ઈચ્છા ન હોય ત્યાં સુધી એ નહીં જ કરે.
મોટા થયા પછી પણ એના મનમાંથી આ ડર સંપૂર્ણપણે નીકળી નથી જતો.
ડરાવવા કરતાં બાળકોને શિસ્તબદ્ધ કરવાં વધુ જરૂરી છે. મા-બાપ શિસ્તના નામે કયારેક બાળકોની બહુ જ આકરી ઝાટકણી કાઢે છે તો કયારેક સહેલાઈથી માફ કરી દે છે. એટલે એમનાં મનમાં દ્વિધા રહે છે કે કયું કામ કરતાં એને સજા મળશે અને શું કરતા એ છટકી જઈ શકશે.
ખાસ ધ્યાન આપશો
તમારું સંતાન કોઈ ભૂલ કરે કે તમારી વાત નહીં માને તો પ્રેમથી સમજાવો.
માનસશાસ્ત્રીઓ - સમાજશાસ્ત્રીઓ તથા અન્ય અનુભવીઓના મતાનુસાર ૬-૭ વર્ષ સુધીના બાળકને સમજાવવું થોડું મુશ્કેલ હોય છે, પણ મા-બાપ સમજદારીપૂર્વક પોતાની વાત મૂકે તો એ જરૂર વાત સમજશે.
આઠ વર્ષથી મોટા બાળકને સમજાવવામાં મા-બાપને બહુ તકલીફ નહીં પડે. એ બાળકોને કોઈપણ કામ કરવા અને ન કરવાનાં પરિણામો અંગે સમજણ અપાય તો એ ચોક્કસ સમજે છે.
પ્રેમથી તમારા બાળકની વાત સાંભળો અને કામ કરવા અંગે કોઈ મુશ્કેલી હોય તો એ દૂર કરો.
બાળકનો વ્યવહાર સમજવા સતત સજાગ રહો. આવા પ્રયાસ હંમેશાં સારાં પરિણામ લાવે છે.
કોઈપણ કામ કરવાની સમયમર્યાદા નિશ્ર્ચિત કરો અને એ સમયમાં એ કામ પૂર્ણ કરવા એને પ્રોત્સાહિત કરો.
પ્રત્યેક કામ કરતાં તમને કંઈ ને કંઈ શીખવા મળે છે. એ વાત મા-બાપ બાળકને જરૂર સમજાવે.
બાળકો પ્રગટ-અપ્રગટ રીતે પોતાનાં મા-બાપની નકલ કરવાની કોશિશ કરે છે, એટલે ઘરમાં મા-બાપનાં શબ્દો અને વ્યવહારનું મહત્ત્વ ઘણું હોય છે.
બાળકના દિલમાંનો ડર એની જિંદગીને ખતરામાં નાખી શકે છે એવું લાગે ત્યારે મા-બાપે તરત જ કોઈ કાઉન્સેલર - માનસશાસ્ત્રીને મળવું જોઈએ.
કેટલાંક મા-બાપ પરીક્ષાને કયામતનો મુદ્દો બનાવી દે છે, જે કારણે બાળકોના મનમાં પરીક્ષાનો ડર એકદમ ઘર કરી જાય છે. આથી પરીક્ષા નજીક આવતાં જ તાવ આવવો, ધ્યાન કેન્દ્રિત ન થવું જેવી શારીરિક - માનસિક સમસ્યાઓ ઊભી થવા માંડે છે. આવો ડર દૂર કરવા કાઉન્સેલરની મદદ જરૂર લેવી જોઈએ.
