સ્વર્ગસ્થ ડૉ. મનુ કોઠારીને મળીને, વાંચીને, સાંભળીને તમારા મનમાંથી રોગનો ફફડાટ દૂર થઈ જતો --- સન્ડે મોર્નિંગ - સૌરભ શાહ

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=143844

સન્ડે મોર્નિંગ - સૌરભ શાહ

જેમને લીધે જિંદગી જીવવા જેવી લાગતી હોય એવા લોકો જતા રહે ત્યારે સાચું કહું, જીવન ઓછું જીવવા જેવું લાગે છે. તબીબી ક્ષેત્રનાં જેમનાં સંશોધનોને હવે પશ્ર્ચિમી મીડિયા પણ સ્વીકારી રહ્યું છે તે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત ડૉ. મનુ કોઠારીએ ત્રણ દિવસ પહેલાંના ગુરુવારે ૭૯ વર્ષની ઉંમરે છેલ્લો શ્ર્વાસ લીધો ત્યારે કંઈક આવી જ ફીલિંગ આંખમાંથી છલકાઈ ગઈ. દવા આપીને દર્દીને સાજા કરનારા ડૉકટરને લોકો દેવ ગણે છે. એ હિસાબે દવા આપ્યા વિના દર્દીને સાજા કરનારા ડૉકટર મહા-દેવ ગણાવા જોઈએ. તબીબીશાસ્ત્રની ટોચની પદવીઓની હારમાળા ધરાવતા ડૉ. મનુ કોઠારીનું કૅન્સર અંગેનું સંશોધન આજે પણ કોઈ પડકારી શકતું નથી. ધ વૉશિંગ્ટન પોસ્ટ અને ધ ન્યૂ યૉર્ક ટાઈમ્સ છેક હવે એવા રિપોર્ટ્સ છાપતા થયા છે કે મેડિકલ ક્ષેત્રમાં ‘ઓવર ડાયગ્નોસિસ’ થાય છે. ડૉ. મનુ કોઠારી દાયકાઓથી સલાહ આપતા રહ્યા કે વાતવાતમાં ચેકઅપ કરાવવા દોડી જવું મૂર્ખામી છે. કમ્પલીટ બોડી ચેકઅપ કમ્પલીટ નાદાનિયત છે. ડાયગ્નોસિસ માટે ફ્રી ઑફ ચાર્જ યોજવામાં આવતા કૅમ્પ્સ વાસ્તવમાં ઘરાકો મેળવવાની માર્કેટિંગ યોજનાઓ છે. સ્વામી સચ્ચિદાનંદે કહ્યું છે કે ખંડન કરવાથી ખંડન થતું નથી, ઊલટાનું મંડન થાય છે. મુંબઈની કેઈએમ હૉસ્પિટલ સાથે સંલગ્ન જી. એસ. મેડિકલ કૉલેજના ઍનેટોમી વિભાગના ભૂતપૂર્વ ડીન ડૉ. મનુ કોઠારી તબીબી ક્ષેત્રે કોઈનુંય ખંડન નહોતા કરતા પણ પોતાની તબીબી વિચારધારાને આગવી શૈલીમાં વ્યક્ત કરતા રહેતા. તેઓ તબીબી ક્ષેત્રના કે તબીબોના વિરોધી નહોતા પણ આ પવિત્ર ક્ષેત્રમાં ચાલી રહેલી ગેરરીતિઓને વૈજ્ઞાનિક ઢબે તમારી સમક્ષ ઉઘાડી પાડતા. એમને મળીને, વાંચીને, સાંભળીને માંદગી માટેનો તમારો ફફડાટ સાવ ગાયબ થઈ જતો.

માણસને સૌથી વધુ ભય શેનો સતાવે? મૃત્યુનો? ના. મૃત્યુનો ભય એને પોતાને હોય એના કરતાં વધારે એના પર જેમનાં જીવનનો આધાર છે એવી વ્યક્તિઓને વધારે હોવાનો. કારણ કે એના ગયા પછી એણે તો કશું સહન કરવાનું નથી, એના આશ્રિતોએ વધુ સહન કરવાનું હોય છે. મૃત્યુ કરતાં પણ મોટો ભય માણસને રોગનો હોય છે. શરદીખાંસી જેવા રોગની વાત નથી. અલ્ઝાઈમર્સ ડિસીઝ જેવા રોગ. કૅન્સર કે હૃદયને લગતા રોગ. વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે તમે યાદશક્તિ ગુમાવતા જાઓ તો તમારી આજીવિકા ગુમાવી બેસો. અલ્ઝાઈમર્સનાં પરફેક્ટ કારણો કે ઍકયુરેટ ઉપચારો શોધાયા નથી. આ રોગ ન થાય એ માટે તમે પ્રિવેન્ટિવ મેઝર્સ લઈ શકતા નથી. કૅન્સર થવાનો તમને ડર હોય તો પણ તમે એ માટે પ્રિવેન્શનનાં પગલાં લઈ શકતા નથી, કારણ કે કૅન્સર શું કામ થાય છે એનું જ સંશોધન હજુ અધૂરું છે. કૅન્સરના દર્દીને સાજા કરનારી દવાઓ માત્ર દાવાઓ છે, ક્લેમ્સ છે. ઉલ્કાપાતનો ચોક્કસ સમય કહી શકનારું વિજ્ઞાન આપણી પાસે છે, કૅન્સરને જડમૂળમાંથી ઉખાડી નાખનારું વિજ્ઞાન નથી.

હાર્ટ ઍટેક. કોઈ પણ ઉંમરે હૃદયરોગનો હુમલો આવી શકે. રોગથી મરી જવાનો ડર માણસને એટલો નથી હોતો જેટલો રોગની સારવાર પાછળ આર્થિક રીતે પાયમાલ થઈ જવાનો ભય હોય છે. આ ભયગ્રંથિને કારણે દવા બનાવનારી કંપનીઓ, મેડિકલ રિસર્ચ સેન્ટરો, હૉસ્પિટલો તથા ડૉકટરી આલમનો ધંધો ખૂબ ફૂલેફાલે છે. મેડિકલેઈમ જેવા વીમા લેનારી કંપનીઓ પણ હવે આ બૅન્ડવેગનમાં સામેલ થઈ ગઈ છે.

કોઈપણ માણસનું શરીર અમુક ચોક્કસ પ્રકારના કોષો સાથે જન્મે છે. માણસની તંદુરસ્તીનો આધાર એને રોગ થયા પછી મળતી સારવારની ઉત્કૃષ્ટતા પર નહીં, પરંતુ રોગ થયા પહેલાંની એની શારીરિક - માનસિક પરિસ્થિતિ પર છે. આ વાતને જરા વધુ સરળતાથી જોઈએ. પહેલું સુખ તે જાતે નર્યાની કહેવતમાં પ્રિવેન્શન ઈઝ બેટર ધૅન ક્યોર ઉક્તિનો સમાવેશ થઈ જાય છે. જે વાતને તબીબી વિજ્ઞાનની સચોટતાનો આધાર જોઈએ તે વાત મારા જેવા કોઈ બિનતબીબના મોઢે બોલાતી કે એવાની કલમે લખાતી હોય ત્યારે એની વિશ્ર્વસનીયતા ઘટી જાય. એટલે જ ડૉ. મનુ કોઠારી અને એમનાં કલીગ ડૉ. લોપા મહેતાએ લખેલાં કેટલાંક પુસ્તકોના નિચોડરૂપે એમણે કહેલી જ બે-ચાર વાત આ શ્રદ્ધાંજલિના લેખમાં ટાંકવા માગું છું:

આ બંને લેખકોએ એક જગ્યાએ રોકફેલર ફાઉન્ડેશને પ્રગટ કરેલા પુસ્તક ‘ડુઈંગ બેટર ફીલિંગ વર્સ’ને ટાંક્યું છે. આ પુસ્તકના નિચોડરૂપે કહેવાયું છે કે તબીબી સંભાળનું ધોરણ ઊંચું એટલે સ્વાસ્થ્યનું ધોરણ પણ ઊંચું એવું સમીકરણ ખોટું છે. જન્મ વખતે જ નવજાત શિશુ જીવશે કે નહીં, કેટલું જીવશે, વ્યક્તિ જીવનભર કેટલો વખત સાજી રહેશે અને કેટલો વખત માંદી એ નક્કી થઈ જાય છે અને આવી બાબતોમાં ૯૦ ટકા વખત ડૉકટરો, દવાઓ કે હૉસ્પિટલો કશું જ કરી શકતાં નથી. ૯૦ ટકા માંદગી જે પરિબળોથી નિયંત્રિત થાય છે તેના પર ડૉકટરોનો કે દવાઓનો કોઈ જ કાબૂ હોતો નથી. આ પરિબળો છે વ્યક્તિની અંગત જીવનરીતિ (ધૂમ્રપાન જેવી કુટેવો કે નિયમિત કસરત જેવી સારી આદતો કે ચિંતાજનક સ્વભાવ, આનંદી મિજાજ જેવી માનસિકતા), સામાજિક પરિસ્થિતિ (આવક, ખોરાકની ગુણવત્તા તથા એનું પ્રમાણ, માતાપિતાનો શારીરિક વારસો), રહેઠાણ, હવાપાણી અને આસપાસનું વાતાવરણ, માણસને આધુનિક યુગમાં જે પ્રકારની માંદગીઓ આવે છે એમાંથી ઘણીખરીને તબીબી ક્ષેત્ર મહાત કરી શકતું નથી એવું આ પુસ્તક કહે છે.

ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉ. લોપા મહેતા ‘ઑક્સફર્ડ કમ્પેનિયન ટુ મેડિસિન’ને ટાંકીને કહે છે કે: ‘કેટલાય દરદીઓ તેમની માંદગીમાંથી ડૉકટરની દવા લીધા વિના તેમ જ ખોટી માત્રા કે બિનઅસરકારક દવા લીધી હોવા છતાં, સાજા થઈ જાય છે. સાજા થવા માટે કુદરત જ કારણભૂત છે એની ડૉકટરોને ખબર હોય છે. તેમને એ પણ ખ્યાલ હોય છે કે મોટા ભાગની માંદગીમાં રોગી આપમેળે સાજો થઈ જાય છે. જિંદગી બચાવવા માટે દવા કે શસ્ત્રક્રિયાની જ્વલ્લે જ જરૂર પડે છે.

ડૉ. મનુ કોઠારીએ પોતાના દીર્ઘ અને સ્વસ્થ આયુષ્ય દરમ્યાન આપણા જેવા કૉમન પીપલને ધ્યાનમાં રાખીને કહેલી અગણિત વાતોને જો કૅપ્સ્યુલરૂપે મૂકી આપવી હોય તો આ પાંચ તારણો નીકળે. આ પાંચ વાતો યાદ રાખીને ડૉ. મનુ કોઠારીને સાચી શ્રદ્ધાંજલિ આપીએ:

૧. રોગ શરીરનો ધર્મ છે અને મૃત્યુ સમયનો ધર્મ છે. આ બન્ને વચ્ચે કારણ અને પરિણામનો સંબંધ નથી. ઉંમર સહજ બેતાળાં આવવાં, વાળ સફેદ થવા, ચામડી પર કરચલી પડવી, મોતિયો આવવો, શરીરનું કદ સહેજ ઓછું થવું - આ બધાને સહજ રીતે, શરીરના ગુણધર્મની જેમ આપણે સ્વીકારીએ છીએ એમ જ હૃદયની ધમનીમાં જોવા મળતા વિકારોને (જેને કારણે લોકો બાયપાસ કરાવવા દોડી જાય છે) પણ ઉંમર સહજ ફેરફારો તરીકે સ્વીકારવાની સમજ કેળવવી પડશે.

૨. રોગ અને મૃત્યુને કારણ-કાર્યનો સંબંધ નથી. તંદુરસ્ત વ્યક્તિઓ આંખના પલકારામાં ઢળી પડે છે અને લાંબા વખતથી પીડાતા માનવીની જીવનદોરી ટકી રહે છે. મૃત્યુ માત્ર રોગને કારણે જ આવે છે એવું નથી. દરેક રોગનો ઈલાજ છે જ એવું પણ નથી. રોગ જ મૃત્યુનું કારણ છે એવી ભ્રમણામાંથી તબીબી વિજ્ઞાન બહાર આવ્યું નથી. એમાંથી મુક્ત થવાનો સમય પાકી ચૂકયો છે.

૩. પોતાને અને પોતાના એકદમ નિકટના સ્વજનોને રોગ લાગુ પડે છે ત્યારે ડૉકટરો ખપ પૂરતો ઉપચાર કરે, ઉગ્ર સારવારનો આશ્રય નથી લેતા.

૪. રોગનું નિદાન વહેલું થયું કે મોડું, રોગની ઉગ્રતા વધુ કે ઓછી, એવી વિવિધ બીનાઓ રોગની તવારીખમાં મીનમેખ કરી શકતી નથી. રોગનું નિદાન વહેલું થયું હોત તો સારું થાત એવો ઉલ્લેખ કરી, રોગમાંથી મુક્ત કરવાનો જશ પોતે રાખીને સારું ન થવાનો સંપૂર્ણ બોજો રોગીના ગળે નાખી ડૉકટર પોતે છૂટી જાય છે.

૫. વિશ્ર્વભરના અભ્યાસો પરથી તારવણી નીકળે છે કે પ્રત્યેક ૧૦ ઈલાજમાંથી ૯ ઈલાજ બિનજરૂરી, બિનઅસરકારક કે અસહાયક પુરવાર થાય છે. આવતા રવિવારે બાકીની વાત પૂરી કરીએ.

--------------

કાગળ પરના દીવા

માણસના સદ્ગુણોને યાદ કરવા એનું મૃત્યુ થાય ત્યાં સુધી રાહ જોવાની? -સૌરભ શાહ

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=144440

"બાયપાસની મોંઘી સર્જરી વડે માત્ર માનસિક આશ્ર્વાસન ખરીદાય છે

‘જગતભરમાં કેટલા લોકોને ખબર છે કે તબીબી વિજ્ઞાન પાસે ખરેખર હૃદયરોગનો હુમલો, પક્ષઘાત, બ્લડપ્રેશર, કૅન્સર કે સંધિવા જેવા અનેક રોગોને માત કરવાની કે એવા રોગો થતા અટકાવવાની કોઈ દવા જ નથી,’ ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉક્ટર લોપા મહેતાએ આ સવાલ વારંવાર પૂછયો છે. સવાલ પૂછવા માટે એમની પાસે અધિકાર છે અને જવાબ આપવાનો પણ. ડૉ. મનુભાઈએ વર્ષો સુધી મુંબઈની સુપ્રસિદ્ધ જી. એસ. મેડિકલ કૉલેજમાં અધ્યાપનકાર્ય કર્યું, સાથેસાથ વિશ્ર્વના ટોચના સાયન્ટિસ્ટ્સ જેવાં અનેક મૌલિક સંશોધન કાર્યો તેમ જ અભ્યાસકાર્યો પણ કર્યાં. સવાલના જવાબમાં ડૉ. મનુ કોઠારીએ કહ્યું હતું, ‘આ રોગો માટે જે કંઈ દવા આપવામાં આવે છે એ તો જેમ ધોકો મારીને નઠારા છોકરાને ચૂપ કરી દેવામાં આવે એમ રોગીને બેહાલ કરી નાખે છે. આ દવારૂપે બધી લટકતી તલવારો (યાને કિ સાઈડ ઈફેક્ટ્સ) પાછી છાશવારે બદલાતી રહે છે. આ બદલાતી ફૅશનને પ્રગતિના ચિહ્ન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.’

હૃદયરોગના હુમલા વિશે અને બાયપાસ સર્જરી વિશે તમારા મનમાં જો કોઈ હાઉ હોય તો તે ડૉ. મનુ કોઠારીની દલીલો સાંભળીને જતો રહેતો. કાલ ઊઠીને કુટુંબમાં કોઈને બાયપાસ સર્જરી કરાવવી પડે તો બે-પાંચ-દસ લાખ રૂપિયા સાચવીને રાખ્યા હોય તો સારું એમ માનીને જો તમે એટલી બચત કરી રાખી હોય તો એનો સદુપયોગ બીજે ઠેકાણે કરશો. ડૉ. મનુ કોઠારીના ત્રણ મુદ્દા ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવા છે:

૧. બાયપાસની શસ્ત્રક્રિયા મહદ્અંશે મનના સંતોષ માટે છે. બાયપાસની આસપાસ એક મોટી તાકીદની પરિસ્થિતિ ઊભી કરવામાં આવે છે. મોટા ખર્ચા થાય છે. શસ્ત્રક્રિયા કરનાર સર્જન પાસે સમય મેળવવો રેલવેમાં રિઝર્વેશન મેળવવા કરતા પણ વધુ મુશ્કેલ છે. આ બધાને કારણે દરદી અને એના કુટુંબીજનો પર માનસિક અસર થાય છે કે આપણે નસીબદાર છીએ, સમયસર જે પગલાં લેવાં જોઈએ તે લેવાઈ ગયાં છે. હૃદય માટે હવે કોઈ જોખમ રહ્યું નથી. બસ. તેઓ નિરાંતનો શ્ર્વાસ લેતાં થઈ જાય છે.

અંદાજ કાઢવામાં આવ્યો છે કે આ શસ્ત્રક્રિયા કરાવનાર વ્યક્તિઓમાં લગભગ ૬૪ ટકા દરદીઓમાં શસ્ત્રક્રિયાની વિધિ દરદીને અને એનાં સગાંસંબંધીઓને મનથી રાહત આપે છે. આ શસ્ત્રક્રિયા રોગની પ્રકૃતિમાં કોઈ ફેરફાર કરી શકતી નથી. પણ આટલી મોટી હૉસ્પિટલ, અતિ દક્ષ વિભાગ, લાંબો સમય ચાલતી મોટી શસ્ત્રક્રિયા, આટલો બધો ખર્ચ જેમાં થતો હોય એ શસ્ત્રક્રિયાની વિધિ જ દરદી અને સગાં-સંબંધીઓને ખાતરી આપે છે કે બધું જ ઘટતું કરીને દરદીને સાજો કરી દેવામાં આવ્યો છે, દરદીના હૃદયમાં હવે તલભાર રોગ રહ્યો નથી. આ માનસિક આશ્ર્વાસનની ખરીદી ઘણાં કુટુંબોને આર્થિક રીતે પાયમાલ કરી મૂકે છે.

૨. બીજો મુદ્દો ટેક્નિકલ છે, પણ ધીરજ રાખીને સમજવા જેવો છે. બાયપાસની શસ્ત્રક્રિયામાં હૃદયના જ્ઞાનતંતુઓ છેદાઈ જાય છે એટલે હૃદય દ્વારા દુખાવાનો સંદેશો મગજ સુધી પહોંચી શકતો નથી. બાયપાસ કરતી વખતે હૃદય પર રહેલું પેરીકાર્ડિયલ આવરણ કાપવું પડતું હોય છે. આને કારણે અનાયાસે જ્ઞાનતંતુઓ પણ કપાઈ જાય છે. કોરોનરી ધમનીમાં કંઈ જ ફરક પડતો નથી પણ પીડાના સિગ્નલ મગજ સુધી ન પહોંચવાને કારણે દરદીને રાહત લાગે છે. આ શસ્ત્રક્રિયાને કારણે મગજ પર વિપરીત અસર પહોંચે છે જેનો ઉલ્લેખ નિષ્ણાતો કરતા નથી. ૨૫ ટકા વ્યક્તિઓનો આઈક્યુ (ઈન્ટેલિજન્સ ક્વોશન્ટ, બુદ્ધિઆંક) બાયપાસ કરાવ્યા પછી ઘટી જાય છે. કેટલાક લોકો ઉદાસ રહે છે, આત્મહત્યાનો વિચાર કરતા થઈ જાય છે. કેટલાકના હાથપગ લકવાગ્રસ્ત થઈ જાય છે. આનું કારણ શું? મગજ માત્ર માહિતી આપનાર અંગ નથી, માહિતી સ્વીકારનાર અંગ પણ છે, વધુ વખત એ જ કામગીરી હોય છે મગજની. મગજ અને હૃદયને જોડનારા જ્ઞાનતંતુઓ હૃદયમાંથી મગજ તરફ માહિતી લઈ જાય છે. હૃદયની બાયપાસ સર્જરી ઉપરાંત અન્ય કેટલીક શસ્ત્રક્રિયા પણ આવી જ આડઅસર ઊપજાવે. દાખલા તરીકે હોજરી અને મગજને જોડનાર જ્ઞાનતંતુઓ પણ હોજરીમાંથી મગજ તરફ માહિતી લઈ જાય છે. હોજરીમાં ચાંદું પડયું હોય (પેપ્ટિક અલ્સર) ત્યારે જો એના ઉપચાર રૂપે શસ્ત્રક્રિયા કરીને હોજરી અને મગજને જોડતા જ્ઞાનતંતુઓ કાપી નાખવામાં આવે (વેગોટોમી) તો દરદી મનથી ઘણો ઢીલો થઈ જાય, દારૂ અને અન્ય વ્યસનોનો સહારો લેતો થઈ જાય, ઘણી વાર આત્મહત્યા પણ કરી બેસે.

૩. હૃદયના જે ભાગમાંથી દુખાવાની ફરિયાદ થતી હોય છે તે ભાગ શસ્ત્રક્રિયા કરવાથી પૂરેપરો મરી જાય છે એટલે ત્યાંથી પછી દુખાવો શરૂ થતો નથી. તબીબી ભાષામાં એને માયોકાર્ડિયલ ઈશ્ર્ચિમિયા લોડિંગ ટુ માયોકાર્ડિયલ ઈન્ફાર્ક્શન કહે છે. અર્થાત્ હૃદયના જે ભાગમાં લોહી ઓછું પહોંચતું હોય એટલા ભાગને કાયમ માટે ખોટું પાડી દેવું. હૃદયની ધમનીમાં બાયપાસ કરતી વખતે થોડો સમય હૃદયના જેટલા ભાગમાં એ ધમની લોહી પૂરું પાડતી હોય ત્યાં લોહી પહોંચતું નથી તેથી હૃદયનો એટલો ભાગ મરી જાય છે. આમ એ ભાગને કાયમ માટે ચૂપ કરી દેવામાં આવે છે. દરદી અને ડૉક્ટર ખુદ, દુખાવો શાંત પડતાં શસ્ત્રક્રિયાની અક્સીરતા પર વારી જાય છે. આંગણાં મોકળાં મૂકીને ખાળે ડૂચા દેવામાં આવે છે.

આ ત્રણ મહત્ત્વના મુદ્દાઓ સાથે ડૉ. મનુ કોઠારી અને ડૉ. લોપા મહેતાએ બીજી પણ કેટલીક વાતો કહી છે જે ડૉ. મનુભાઈની શ્રદ્ધાંજલિરૂપે લખાતી આ લેખમાળાના આવતા હપ્તામાં વાંચીશું. આ તબીબી વાતો સમજતી વખતે એક મુદ્દો ખાસ ધ્યાનમાં રહેવો જોઈએ કે એલોપથી સંપૂર્ણપણે બિનઉપયોગી છે એવું કોઈ નથી કહેતું, ડૉ. મનુભાઈએ પણ એવું ક્યારેય કહ્યું નથી, માન્યું નથી. એમનો જે રોષ હતો તે એલોપથી વિશેના કેટલાક ભ્રામક વિચારો સામે, દરદીઓને ઉપકારક બન્યા વિના માત્ર એમને મિથ્યા માનસિક સંતોષ આપતી કેટલીક ઉપચાર પદ્ધતિઓ સામે તેમ જ એલોપથીના આડેધડ કમર્શ્યલાઈજેશન સામે. 

----------------

કાગળ પરના દીવા

પહેલું સુખ તે જાતે નર્યા.

- સદાબહાર ગુજરાતી કહેવત

----------------

સન્ડે હ્યુમર

દિવાળી દરમ્યાન મારા બિલ્ડિંગમાં મારી કેવી આબરૂ છે એની મને ખબર પડી ગઈ.

બધા જ ફ્લેટનાં બાળકો વારાફરતી મારા ઘરે આવીને રૉકેટ ફોડવા માટે ખાલી બાટલી માગી જતા.

- વૉટ્સઍપ પર ફરતું