મન ક્યાં છે? શરીરની અંદર કે બહાર? પગમાં, ઘૂંટણમાં, ખોપડીમાં? મન છે ક્યાં?
મનને મેનેજ કરવા માટે પહેલાં મન છે શું એ જાણવું પડશે, સમજવું પડશે
ગયા હપ્તામાં આપણે વાત કરી કે મન અને શરીરના સ્વાસ્થ્યને સીધો સંબંધ છે. આપણે કેવું જીવન જીવીએ છીએ એનો આધાર આપણા મન પર છે, પરંતુ મન આપણા શરીરની અંદર છે કે બહાર? શરીરની અંદર છે તો ક્યા સ્થાન પર છે? હવે આગળ વાંચો.
એક મહિલા એક સંત પાસે ગઈ અને કહે, ‘મહારાજ, મારું મન તૂટી ગયું.’
મહારાજે કહ્યું, ‘લાવ, મારી પાસે એક ટયૂબ છે જેનાથી હું તૂટી ગયેલી ચીજને જોડી દઉં છું, મને તારું મન દે તો એને પણ જોડી દઉં!’
બીજી મહિલાએ કહ્યું, ‘મારું મન બહુ ખાટું થઈ ગયું છે આજે.’
તો સંતે એક ટોફી આપી અને કહ્યું, ‘લે, આ ચોકલેટ ખાઈ લે હમણાં મીઠું થઈ જશે.’
તે સ્ત્રી કહે, ‘ચોકલેટ ખાઈશ તો મોં મીઠું થશે, મન થોડું જ મીઠું થશે?’
સંતે કહ્યું, ‘જે રીતે તેં તારું મન ખાટું કર્યું છે એ રીતે હવે મીઠું પણ કરી લે. કોઈક કંઈકે બૂરી વાત સંભળાવી તો મન ખાટું થઈ ગયું હવે હું તને થોડીક સારી વાતો કહી રહ્યો છું તો એ સાંભળીને મનને મીઠું કરી લે.’
તે સ્ત્રી કહે, ‘એવું થોડું હોય?’
હવે જુઓ સારી વાત શીખવા માટે તો પ્રશ્ર્ન કરો છો એવું કેવી રીતે થઈ શકે? મનને ખરાબ કરવામાં તો જરાય વાર નથી લાગતી.
મન ક્યાં છે આ દેહમાં? અંદર છે કે બહાર છે? અગર તમારો જવાબ એ છે કે અંદર તો હું પૂછું છું કે અંદર ક્યાં છે? ભાઈ, બહાર તમે કાર ક્યાં પાર્ક કરી છે એ તો યાદ છેને? કોઈ મોટા મોલમાં કે પાર્કિંગ પ્લોટમાં કાર રાખો છો તો નોંધો છો - એફ-૨૬, નહીં તો પછી ક્યાં - ક્યાં ભટકતા ફરો. યાદ હોય તો પછી શોધવું આસાન થઈ જાય. તો તમે તમારા મનને ક્યાં પાર્ક કર્યું છે? એ શરીરના કયા ભાગમાં છે? એનું સ્થાન ક્યાં છે અને એ ક્યાંથી કામ કરે છે એ જોઈએ.
કોઈએ જવાબ આપ્યો કે મન આખા શરીરમાં છે, પરંતુ આ તો બહુ ચબરાકીભર્યો જવાબ છે. વળી કોઈએ જવાબ આપ્યો કે મન તો ફરતું રહે છે. તો અત્યારે તમારું મન ક્યાં ફરવા ગયું છે? ખિસ્સાખર્ચી આપી છે કે નહીં?
મજાકની વાત બાજુએ મૂકીએ અને મન શરીરની અંદર છે કે બહાર કે શરીરમાં ક્યાં છે એ તો પછી શોધીશું પણ એ પહેલા એ તો જાણીએ કે મન છે શું? પહેલા ખબર તો પડે કે એ શું છે તો એને શોધી શકાયને!
મન છે વિચાર. વિચારોનો સમૂહ. વિચારનો કોઈ આકાર તો છે નહીં. જેમ ફૂલમાં ખુશ્બૂ છે. ફૂલનું શરીર છે, આકાર છે પણ ખુશ્બૂને કોઈ શરીર કે આકાર નથી. તો આપણે કહી શકીએ કે અશરીરી ખુશ્બૂ ફૂલના શરીરમાં છે. છતાં ફૂલ અને ખુશ્બૂ બે અલગ-અલગ વસ્તુઓ છે. આપણે એક ઊંડો શ્ર્વાસ ભરીને સુગંધ લઈએ તો પણ બાકીની સુગંધ તો ફૂલમાં જ રહે છે. એક ફૂલને અગર વીસ જણાં પણ સૂંઘી લે તો પણ એની સુગંધ ખતમ નથી થઈ જતી. એક ફૂલમાં કેટલી સુગંધ હોય છે એને તમે કેવી રીતે માપશો, કઈ રીતે વજન કરશો કે કેટલા માઈક્રોગ્રામ છે.
એક નાનકડું ફૂલ ચંપાનું કે એની એક કળી અથવા રજનીગંધાની એક ડાળખી કે કળી ઓરડામાં રાખી દો તો આખા રૂમને ખુશ્બૂથી ભરે દે છે. હવે એ રૂમમાં પચાસ લોકો પણ આવીને બેસે તો એવું નથી કે આપણે કહેવું પડે કે હવે પચાસ લોકોએ ખુશ્બૂ લઈ લીધી છે તો ખુશ્બૂ ખતમ થઈ ગઈ.ખુશ્બૂ હજુ પણ ત્યાં જ છે અને પાંચસો લોકો આવીને ચાલ્યા જાય તો પણ ખૂશ્બુ ત્યાં જ રહે છે પણ આ ખૂશ્બુનો જે સ્ત્રોત છે એ નાનકડું ફૂલ છે.
હવે આને આ રીતે સમજો. તમારું મન ખુશ્બૂ પણ છે અને કળી પણ છે. બન્ને મન અદૃશ્ય છે એટલે કે જેમ તમે સુગંધને તમારી આંખોથી જોઈ નથી શકતા કે હાથથી સ્પર્શી નથી શકતા પણ સૂંઘી શકો છો, પરંતુ ફૂલ તો આંખોને દેખાય છે. આપણે એમ કહી શકીએ કે તમારું શરીર તો દેખાય છે પણ એ શરીરમાં મોજૂદ મન દેખાતું નથી. જેમ ખુશ્બૂ બહુ મોટા વિસ્તારમાં પથરાઈ જાય છે એ જ રીતે તમારું મન પણ પથરાયેલું છે. અને આ પથરાયેલા મનમાં આ એક તમારું મન પણ ઊગ્યું છે. મનમાંથી તન નીકળ્યું છે. મન તનમાં પણ છે અને મન તનની બહાર પણ છે. મન એક વિચાર પણ છે, પરંતુ માત્ર વિચાર નથી. મન વિચારથી કંઈક વધુ છે. તમારી ભાવનાઓ, તમારો અહેસાસ, મન ઈચ્છા પણ છે.
હવે હું તમને પૂછું કે તમારા મનમાં એક ઈચ્છા આવી તો એ ઈચ્છાનું વજન કેટલું છે? અચ્છા, એક ઈચ્છાએ તમારા મનની કેટલી જગ્યા રોકી છે? ઘણી વાર કેટલાંક ભક્તો એવું ભજન ગાય છે કે મારા મનનાં એક ખૂણામાં ભગવાન તમારી મૂરત છે અને તમે ત્યાં રહો છો. જ્યારે હું આવું ભજન સાંભળું છું તો કહું છું કે બિચારાને ખૂણામાં કેમ બેસાડ્યો છે? બાકી આખી દુનિયાને તો મોટી જગ્યા આપી રાખી છે અને ભગવાનને ખૂણામાં બેસાડી રાખ્યો છે.
તો મન ભાવના પણ છે, મન ઈચ્છા પણ છે, મન અહેસાસ પણ છે અને મન સંસ્કાર પણ છે. સંસ્કાર મતલબ તમારા મગજમાં ઈન્દ્રિયોના અનુભવમાંથી અંકિત થઈને સંગ્રહ થયેલી બધી છાપ.
માઈન્ડ મેનેજમેન્ટ -સંકલન: ગીતા માણેક
આનંદમૂર્તિ ગુરુમા
આજકાલ બધે જ મૅનેજમેન્ટની બોલબાલા છે. બિઝનેસ મૅનેજમેન્ટ, ફાયનાન્સિયલ મૅનેજમેન્ટ, પોર્ટફોલિયો મૅનેજમેન્ટ, ટાઈમ મૅનેજમેન્ટ, બૉડી મૅનેજમેન્ટ... છતાં લાખ્ખો રૂપિયાની ફી ભરીને બિઝનેસ મેનેજમેન્ટની ડિગ્રી મેળવનારો યુવાન ઊંચા પગારની નોકરી હોવા છતાં આત્મહત્યા કરી નાખે છે. ફાયનાન્સિયલ મૅનેજમેન્ટમાં નિષ્ણાત ઊંઘની ગોળીઓ ગળતો હોવા છતાં અનિદ્રાથી પીડાય છે. બૉડી મેનેજમેન્ટ માટે જિમમાં આંટા મારનારાઓ હાઈપરટેન્શન અને ડાયાબિટીઝથી પીડાતા જોવા મળે છે. બહારની બધી જ બાબતોના મૅનેજમેન્ટમાં રચ્ચાપચ્યા રહેતા આપણે લોકો જેના થકી આપણે ચાલી રહ્યા છે એ મનનું મૅનેજમેન્ટ કરવાનું જ વિસરી જઈએ છીએ અને એમાંથી સર્જાય છે અનેક ગૂંચવણો અને સમસ્યાઓ.
આધુનિક મહિલા સંત આનંદમૂર્તિ ગુરુમા દ્વારા અમેરિકામાં કરવામાં આવેલા સત્સંગનો વિષય હતો મૅનેજ યૉર માઈન્ડ. એકવીસમી સદીના માનવીને ઉપયોગી એવી આ શ્રેણીને અહીં આ કૉલમમાં રજૂ કરીએ છીએ એવી આશા સાથે કે એ આપણને બધાને આપણું માઈન્ડ મૅનેજ કરી જીવનને વધુ સુંદર બનાવવામાં મદદરૂપ થશે.
જ્યારે તમારું મન વિશ્રામમાં હોય છે, જ્યારે તમારું મન આરામમાં હોય છે ત્યારે તમે કેવળ આંતરિક સુખનો જ અનુભવ નથી કરતા પણ તમારા શરીરને પણ વિશ્રામ મળે છે અને જ્યારે શરીર વિશ્રામમાં હોય ત્યારે શરીર સ્વસ્થ રહે છે. શરીર સ્વસ્થ રહે અને મન વિશ્રામમાં હોય ત્યારે જીવન જીવવાનો આનંદ હોય છે. અમે આ જ તો શીખવીએ છીએ. જીવનની આ કીમતી પળોને કાં તો આપણે ફિકર કરવામાં બરબાદ કરી શકીએ છીએ અથવા એ રીતે જીવીએ કે અંતરમાં બેફિકર છીએ અને જીવનમાં જે પણ પરિસ્થિતિ આપણી સામે આવે એમાંથી માર્ગ કાઢીએ, એ પરિસ્થિતિનો સામનો કરીએ. પરંતુ જ્યારે તમે પરિસ્થિતિનો સામનો કરવાને બદલે ફક્ત પરિસ્થિતિઓ વિશે વિચારતા રહો છો ત્યારે આ વ્યર્થના વિચારોમાં તમારી ઊર્જા નષ્ટ થાય છે. તમારું સુખચેન તો જાય જ છે પણ સૌથી મોટું નુકસાન જે થાય છે એ તમારા સ્વાસ્થ્ય પર. કાશ, તમે આ વાત સમજી શકતા હોત કે તમારું સ્વાસ્થ્ય તમારા હાથમાં છે.
હું જાણું છું કે આજકાલ મૅડિકલ સાયન્સ અનુવંશિક અને વારસાગત રોગની વાત કરે છે જે તમને તમારા પૂર્વજો તરફથી મળ્યા છે, પરંતુ મારું માનવું છે કે મનમાંથી શરીર થયું છે. અગર હું એમ કહું તે તમારું શરીર જે ઉત્પન્ન થયું છે તે તમારા મનને કારણે બન્યું છે. તમારા શરીરનો જે આકાર અને દેખાવ છે એ તમારા મનને લીધે છે. એવું નથી કે શરીર પહેલા બન્યું પછી મન એમાં આવ્યું. એવું નથી કે જાણે પહેલાં કોઈએ માટીનું વાસણ બનાવ્યું અને પછી આપણે એમાં પાણી ભરી દીધું. ઘણાં લોકો એવું માને છે કે શરીરને ઈશ્ર્વરે, પ્રકૃતિએ બનાવ્યું પછી એમાં મન આવ્યું. ના એની નથી. કેટલાંક લોકો એવું પણ માને છે કે શરીરમાંથી મન ઊગે છે. વાત થોડીક ટેક્નિકલ થઈ રહી છે પણ કંઇ વાંધો નહીં, તમારું શરીર શું છે, તમારું મન શું છે એની સમજ તો તેમને હોવી જોઈએ કે નહીં?
તમારે ગાડી ખરીદવી હોય તો દસ શૉ-રૂમમાં જાવ છો, ઈન્ટરનેટ પર સર્ફિંગ કરો છો, દસ લોકોનો અભિપ્રાય લો છો. કોનું ઍન્જિન સારું છે, કોનું ઍરૅક્ધિડશનિંગ સારું છે. જો તમે યુવાન હો તો તમને એ વાતની ફિકર હોય છે કે એ દેખાવમાં કેવી છે અને જો તમારામાં પૌરુષ વધારે હોય તો તમારો બીજો સવાલ હશે કે ઍન્જિનનો પાવર કેટલો છે એ કહો. હાઈ-વે પર એ કેટલી ફાસ્ટ ભાગશે? જુઓ, આ પણ ઉંમરનો જ તકાજો હોય છે અને તમારી રુચિ પણ બદલાતી રહે છે. જુવાનીમાં પૂછશે, ઍન્જિનની સ્પીડ કેટલી છે અને એ જ જ્યારે બુઢ્ઢો થઈ જશે તો પૂછશે સીટ બૅલ્ટ બરાબર બંધ થાય છેને! જો જોરથી બ્રેક વાગી જાય અને હું પડી જાઉં... તો શરીરની ચિંતા થાય છે. સસ્તામાં સ્ટ્રોંગ ગાડી જોઈએ જેથી ન કરે નારાયણ અને કોઈ એક્સિડન્ટ થઈ જાય તો હું અંદર સલામત રહું. ઘણીવાર લોકોને શૉપિંગ કરતા જોવાની મને બહુ મજા પડે છે. ખાસ કરીને, તેઓ તેમના કપડાંની શૉપિંગ કરતા હોય છે. ઘરે કલાકો વીતાવ્યા હોય છે ઈન્ટરનેટ પર, મૅગેઝિનમાં જોયું હોય છે. શું સારું છે, શું ફેશનમાં છે, ક્યો કલર સારો લાગશે, છતાં જ્યારે ખરીદવા જાય છે તો એક ઉપાડશે, પહેરીને જોશે, પછી બીજું ટ્રાય કરશે, ત્રીજું ટ્રાય કરશે. એક પેન્ટ જેની ઉંમર થોડાક વર્ષ, વર્ષ તો મેં વધારે જ કહી દીધું કારણ કે તમે તો દરેક સિઝનમાં ખરીદી કરો છો પણ માની લો કે કોઈ માટે એ પેન્ટ ૬ મહિના, કોઈ માટે ૬ વર્ષ કે કોઈ માટે કદાચ ૨૦ વર્ષ ચાલવાનું છે. આવા એક પેન્ટને ખરીદવામાં તમે કેટલું દિમાગ વાપરો છો પણ જે શરીરને તમે પેન્ટ પહેરાવ્યું છે, એ શરીર વિશે તમારી જાણકારી કેટલી છે? શું તમે ખરેખર જાણો છો કે તમારું શરીર કેવું છે, કેવી રીતે કામ કરે છે? એનું સર્જન કઈ રીતે થયું છે અને શરીરની અંદર બધી યંત્રણા કઈ રીતે ચાલે છે? તમે કહેશો એટલી ફિકર કરવાની શું જરૂરત છે અત્યારે તો સારું ચાલી રહ્યું છે, ખરાબ થશે તો ડૉકટર પાસે ચાલ્યા જઈશું. પણ મારા વ્હાલા, ડૉકટરની ફી અને દવાઓ મોંઘી છે. તો તમને તમારા શરીરરૂપી વાહન કે કાર જેના થકી તમે ચાલી રહ્યા છો એના વિશે જ્ઞાન તો હોવું જોઈએ! આ શરીરરૂપી કારની અંદર જે ઍન્જિન છે એને હું મન કહું છું. જેમ કોઈ કાર એના ઍન્જિન વિના નથી ચાલી શકતી એ જ રીતે આ શરીર પણ મન વિના નથી ચાલી શકતું.
મારો પ્રશ્ર્ન છે કે શરીર પહેલાં બન્યું પછી એમાં મન ઊગ્યું કે મન પહેલાં હતું અને પછી શરીર ઊગ્યું? બીજો પ્રશ્ર્ન એ કે મન શરીરની અંદર છે કે બહાર છે? આંગળીમાં છે કે મન ખોપડીમાં છે કે મન પગમાં છે કે મન ઘૂંટણમાં છે? મન છે ક્યાં?
ભાગ-૨
મનને મેનેજ કરવા માટે પહેલાં મન છે શું એ જાણવું પડશે, સમજવું પડશે
એક મહિલા એક સંત પાસે ગઈ અને કહે, ‘મહારાજ, મારું મન તૂટી ગયું.’
મહારાજે કહ્યું, ‘લાવ, મારી પાસે એક ટયૂબ છે જેનાથી હું તૂટી ગયેલી ચીજને જોડી દઉં છું, મને તારું મન દે તો એને પણ જોડી દઉં!’
બીજી મહિલાએ કહ્યું, ‘મારું મન બહુ ખાટું થઈ ગયું છે આજે.’
તો સંતે એક ટોફી આપી અને કહ્યું, ‘લે, આ ચોકલેટ ખાઈ લે હમણાં મીઠું થઈ જશે.’
તે સ્ત્રી કહે, ‘ચોકલેટ ખાઈશ તો મોં મીઠું થશે, મન થોડું જ મીઠું થશે?’
સંતે કહ્યું, ‘જે રીતે તેં તારું મન ખાટું કર્યું છે એ રીતે હવે મીઠું પણ કરી લે. કોઈક કંઈકે બૂરી વાત સંભળાવી તો મન ખાટું થઈ ગયું હવે હું તને થોડીક સારી વાતો કહી રહ્યો છું તો એ સાંભળીને મનને મીઠું કરી લે.’
તે સ્ત્રી કહે, ‘એવું થોડું હોય?’
હવે જુઓ સારી વાત શીખવા માટે તો પ્રશ્ર્ન કરો છો એવું કેવી રીતે થઈ શકે? મનને ખરાબ કરવામાં તો જરાય વાર નથી લાગતી.
મન ક્યાં છે આ દેહમાં? અંદર છે કે બહાર છે? અગર તમારો જવાબ એ છે કે અંદર તો હું પૂછું છું કે અંદર ક્યાં છે? ભાઈ, બહાર તમે કાર ક્યાં પાર્ક કરી છે એ તો યાદ છેને? કોઈ મોટા મોલમાં કે પાર્કિંગ પ્લોટમાં કાર રાખો છો તો નોંધો છો - એફ-૨૬, નહીં તો પછી ક્યાં - ક્યાં ભટકતા ફરો. યાદ હોય તો પછી શોધવું આસાન થઈ જાય. તો તમે તમારા મનને ક્યાં પાર્ક કર્યું છે? એ શરીરના કયા ભાગમાં છે? એનું સ્થાન ક્યાં છે અને એ ક્યાંથી કામ કરે છે એ જોઈએ.
કોઈએ જવાબ આપ્યો કે મન આખા શરીરમાં છે, પરંતુ આ તો બહુ ચબરાકીભર્યો જવાબ છે. વળી કોઈએ જવાબ આપ્યો કે મન તો ફરતું રહે છે. તો અત્યારે તમારું મન ક્યાં ફરવા ગયું છે? ખિસ્સાખર્ચી આપી છે કે નહીં?
મજાકની વાત બાજુએ મૂકીએ અને મન શરીરની અંદર છે કે બહાર કે શરીરમાં ક્યાં છે એ તો પછી શોધીશું પણ એ પહેલા એ તો જાણીએ કે મન છે શું? પહેલા ખબર તો પડે કે એ શું છે તો એને શોધી શકાયને!
મન છે વિચાર. વિચારોનો સમૂહ. વિચારનો કોઈ આકાર તો છે નહીં. જેમ ફૂલમાં ખુશ્બૂ છે. ફૂલનું શરીર છે, આકાર છે પણ ખુશ્બૂને કોઈ શરીર કે આકાર નથી. તો આપણે કહી શકીએ કે અશરીરી ખુશ્બૂ ફૂલના શરીરમાં છે. છતાં ફૂલ અને ખુશ્બૂ બે અલગ-અલગ વસ્તુઓ છે. આપણે એક ઊંડો શ્ર્વાસ ભરીને સુગંધ લઈએ તો પણ બાકીની સુગંધ તો ફૂલમાં જ રહે છે. એક ફૂલને અગર વીસ જણાં પણ સૂંઘી લે તો પણ એની સુગંધ ખતમ નથી થઈ જતી. એક ફૂલમાં કેટલી સુગંધ હોય છે એને તમે કેવી રીતે માપશો, કઈ રીતે વજન કરશો કે કેટલા માઈક્રોગ્રામ છે.
એક નાનકડું ફૂલ ચંપાનું કે એની એક કળી અથવા રજનીગંધાની એક ડાળખી કે કળી ઓરડામાં રાખી દો તો આખા રૂમને ખુશ્બૂથી ભરે દે છે. હવે એ રૂમમાં પચાસ લોકો પણ આવીને બેસે તો એવું નથી કે આપણે કહેવું પડે કે હવે પચાસ લોકોએ ખુશ્બૂ લઈ લીધી છે તો ખુશ્બૂ ખતમ થઈ ગઈ.ખુશ્બૂ હજુ પણ ત્યાં જ છે અને પાંચસો લોકો આવીને ચાલ્યા જાય તો પણ ખૂશ્બુ ત્યાં જ રહે છે પણ આ ખૂશ્બુનો જે સ્ત્રોત છે એ નાનકડું ફૂલ છે.
હવે આને આ રીતે સમજો. તમારું મન ખુશ્બૂ પણ છે અને કળી પણ છે. બન્ને મન અદૃશ્ય છે એટલે કે જેમ તમે સુગંધને તમારી આંખોથી જોઈ નથી શકતા કે હાથથી સ્પર્શી નથી શકતા પણ સૂંઘી શકો છો, પરંતુ ફૂલ તો આંખોને દેખાય છે. આપણે એમ કહી શકીએ કે તમારું શરીર તો દેખાય છે પણ એ શરીરમાં મોજૂદ મન દેખાતું નથી. જેમ ખુશ્બૂ બહુ મોટા વિસ્તારમાં પથરાઈ જાય છે એ જ રીતે તમારું મન પણ પથરાયેલું છે. અને આ પથરાયેલા મનમાં આ એક તમારું મન પણ ઊગ્યું છે. મનમાંથી તન નીકળ્યું છે. મન તનમાં પણ છે અને મન તનની બહાર પણ છે. મન એક વિચાર પણ છે, પરંતુ માત્ર વિચાર નથી. મન વિચારથી કંઈક વધુ છે. તમારી ભાવનાઓ, તમારો અહેસાસ, મન ઈચ્છા પણ છે.
હવે હું તમને પૂછું કે તમારા મનમાં એક ઈચ્છા આવી તો એ ઈચ્છાનું વજન કેટલું છે? અચ્છા, એક ઈચ્છાએ તમારા મનની કેટલી જગ્યા રોકી છે? ઘણી વાર કેટલાંક ભક્તો એવું ભજન ગાય છે કે મારા મનનાં એક ખૂણામાં ભગવાન તમારી મૂરત છે અને તમે ત્યાં રહો છો. જ્યારે હું આવું ભજન સાંભળું છું તો કહું છું કે બિચારાને ખૂણામાં કેમ બેસાડ્યો છે? બાકી આખી દુનિયાને તો મોટી જગ્યા આપી રાખી છે અને ભગવાનને ખૂણામાં બેસાડી રાખ્યો છે.
તો મન ભાવના પણ છે, મન ઈચ્છા પણ છે, મન અહેસાસ પણ છે અને મન સંસ્કાર પણ છે. સંસ્કાર મતલબ તમારા મગજમાં ઈન્દ્રિયોના અનુભવમાંથી અંકિત થઈને સંગ્રહ થયેલી બધી છાપ.
મન તમારા જીવનના અનુભવોનું મેમરી કાર્ડ છે અને ભાવિ આયોજનોનો નકશો પણ
ભાગ-૩
મનુષ્યનું આ જે મસ્તિષ્ક છે, મગજ છે એ પણ પોતાનામાં એક જટિલ યંત્ર છે. તમારા મગજના એક કોષમાં, તમારા મગજના એક ન્યુરોનમાં એટલી માહિતી છે કે આપણે કહી શકીએ કે આખી એક લાઈબ્રેરી તમારા ન્યુરોનમાં મોજૂદ છે. તમામ દુનિયાના પુસ્તકોની જાણકારીઓ અગર આપણે ઇચ્છીએ તો આપણા મસ્તિષ્કમાં રાખી શકીએ. કેવી રીતે રાખી શકીએ, કયાં રાખવામાં આવશે?તો કહે છે કે એક જ ન્યુરોનમાં આવી જાય. કરોડો પ્રકારની માહિતી તમારા મગજના ન્યુરોનમાં ભરેલી છે અને આવા કરોડો ન્યુરોન તમારા મગજમાં છે. મતલબ કે આપણે કહી શકીએ કે આખું વિશ્ર્વ તમારા મગજમાં મોજૂદ છે. બરાબર? આ એક વિશિષ્ટ સંસાર છે જે તમારા દિમાગમાં ભરેલો છે.
જેવી રીતે હું તમને પૂછું કે તમારું નામ શું? ધારો કે તમારું નામ કમલેશ છે. તો આ કમલેશ ક્યાં જન્મ્યો. કમલેશનું ઘર, કમલેશના મા-બાપ, દાદી-દાદી, કાકા-કાકી, મોટાબાપા, પાડોસી, કઈ સ્કૂલમાં કમલેશ ભણ્યો, કોની સાથે રમ્યો. કોની સાથે કેટલા તોફાન કર્યા, પછી કમલેશ મોટો થયો તો કેટલી લફંગાગિરી કરી અને કયા-કયા સજ્જનોના ઘરે ગયો, કેટલીવાર બાપુજીનો માર પડયો કે ન પડયો. આવી કંઇક કેટલીય માહિતી તમારા મગજના એક ન્યુરોનમાં સંઘરાયેલી પડી છે.
તમારી પોતાની એક દુનિયા તમારા દિમાગમાં છે. મગજ શું છે? તમારી ચેતનાનું આસન છે. તમારી ચેતના તમારા મન અને મસ્તિષ્ક સાથે મળીને કામ કરી રહી છે. તો મન શું છે? મન ઘણું બધું છે. આપણે કમલેશનું ઉદાહરણ લીધું હતું. કમલેશના મનમાં જેટલી યાદો છે, જેટલી વાર્તા છે. જેટલાં સુખ અને દુ:ખના અનુભવ છે, જેટલા સારા-ખરાબ વિચારો છે એ કમલેશના મનના કોઇ એક ભાગમાં છે. અને આ ધરતી પર કેટલા દેશ છે. અમેરિકા, બ્રાઝિલ વગેરે. કેટલા નક્ષત્ર છે, કેટલા ગ્રહો છે, કયા -કયા દેશમાં કોણ -કોણ વડા પ્રધાન છે. કોણ રાષ્ટ્રપતિ છે. તો તમારી સ્કૂલથી માંડીને કોલેજ, કોલેજથી માંડીને લગ્ન, લગ્નથી માંડીને ઇન્ડો-પાક યુદ્ધ, ઇન્ડો-ચાઇના યુદ્ધ, વિશ્ર્વયુદ્ધ... આ બધી માહિતી તમારા મનમાં મોજૂદ છે. હવે રસપ્રદ ભાગ એ છે કે જે માહિતી તમારી પાસે છે એ વિશિષ્ટપણે તમારી પોતાની છે કારણ કે તમારી ભાવનાઓની છાપ એમાં આવી જાય છે. જે ચીજ તમે મહેસૂસ કરો છો. દાખલા તરીકે, આ સમયે આ હોલમાં જેટલા લોકો બેઠા છે (અથવા અત્યારે વાંચી રહ્યા છે) શું બધાને એકસરખો અનુભવ થઇ રહ્યો હશે? શું બધા એક જ રીતે સમજી રહ્યા હશે? શું બધા એક જ રીતે મને જોઇ રહ્યા હશે? શું બધા મને એક જ રીતે યાદ કરશે? ના, બધાનો અનુભવ અલગ- અલગ હશે. મને યાદ છે એકવાર સત્સંગની એક બેઠક બાદ હું નીકળી તો એક મહિલા પાછળથી જોરજોરથી બૂમ પાડતી હતી, ‘ગુરુમા, ગુરુમા.. મારે વાત કરવી છે... મારે વાત કરવી છે.’ મેં કહ્યું. ‘ સારું, આવ અહીં. શું વાત કરવી છે?’ કહે, ‘મારે એ પૂછવું છે કે તમારા ગળામાં આ જે રુદ્રાક્ષની માળા છે એ તમે ક્યાંથી લીધી હતી? મને બહુ ગમી. ક્યાંથી ખરીદી હતી?’ મેં કહ્યું, ‘વાહ વાહ!’ હવે તમે જુઓ આખા સત્સંગમાં તેની નજર, તેનું ધ્યાન વિશિષ્ટપણે ક્યાં અટકયું હતું તો કહે માળા પર. હું પણ એ માળાને લઇ લઉં તે કેવું સારું, એ કેટલાની હશે, હું કઇ સાડી સાથે પહેરીશ, કોને- કોને દેખાડીશ આ બધું પ્લાનિંગ તેના દિમાગમાં ચાલી રહ્યું છે, પરંતુ દુનિયાની દૃષ્ટિએ જોઇએ અને હું પણ તેને સામે બેઠેલી જોઉ છું તો લાગે છે કે સત્સંગ સાંભળી રહી છે પણ સાંભળીને પણ તે ખરેખર નથી સાંભળી રહી. આપણી આંખ જે જુએ છે, આપણા કાન જે સાંભળે છે, આપણી ચામડી જે ઠંડું કે ગરમ અનુભવ કરે છે... હવે જે લોકો જમીન પર બેઠા છે તો કાર્પેટનો એક સ્પર્શ થઇ રહ્યો છે. અગર કોઈને અગવડ પડી રહી છે મતલબ તેની ઘૂંટીમાં તકલીફ થઇ રહી છે, ખૂંચી રહ્યું છે, તો તેનું ધ્યાન ત્યાં અટકયું હશે તો અડધી વાત તો તે મારી સાંભળશે પણ નહીં.
એકવાર સજ્જન મને કહેવા માંડયા કે તમે જે સમજાવ્યું હું એ બરાબર સમજયો નહીં. મને એકવાર એક ફરીથી સમજાવશો? મેં કહ્યું, ‘તમે તો બિલકુલ મારી સામે જ બેઠા હતા તો તેમને કેમ નહીં સમજાયું, શું મુશ્કેલી થઇ?’ તેમણે કહ્યું, ‘અસલમાં થયું એવું કે સત્સંગમાં આવતા પહેલા મેં બધું પાણી પી લીધું હતું અને મારે ત્યારે જ બાથરૂમ જવું પડે એમ હતું. હું સૌથી આગળ બેઠો હતો તો બધામાંથી વચ્ચેથી ઊભો થઇને જાઉં કેવી રીતે એટલે બેઠો તો રહ્યો પણ ધ્યાન ન રહ્યું એટલે તમે જે કહી રહ્યા હતા એ સમજવું મુશ્કેલ થઇ ગયું તો તમે મને ફરીવાર સમજાવો.
તમને નવાઈ લાગશે કે મારા એક પરિચિત મહાત્મા છે તેઓ જ્યારે પણ સત્સંગ માટે બેસે છે તે સૌ સથી પહેલા એ જ કહે છે કે ‘બાથરૂમ જઇ આવ્યા?’ અડધા કલાક પછી ફરીથી કહે છે, ‘અચ્છા, હું હવે એક બ્રેક લઉં છું . જાવ, બાથરૂમ જઇ આવો.’ સાંભળવામાં વિચિત્ર લાગે છે પણ એક ઉંમર બાદ જેમને કોઈ શારીરિક તકલીફ છે કે કોઈ બીમારી છે તેમને માટે તો આ બહુ રાહતની વાત છે. આપણું મન શરીરમાં જે સંવેદનાઓ, ઈચ્છાઓ, ઉત્તેજના કે દબાણને મહેસૂસ કરે છે. આપણી જ્ઞાનેન્દ્રિય દ્વારા જે કંઇ સંદેશ પહોંચે છે એને પણ મન સમજે છે, તમારા જીવનના જેટલા અનુભવ અત્યાર સુધી થઇ ચૂકયા છે એ બધા જ અનુભવોનું ‘મેમરી કાર્ડ પણ તમારું મન જ છે અને આવતીકાલે તમે જે કરવા માગો છો અને આજથી દસ વર્ષ બાદ તમે જે કંઈ કરવા ઈચ્છો છો, તમારા બધા સપનાં પણ તમારું મન છે. સપનાં, વિચાર, અહેસાસ, ઐન્દ્રિક અનુભવ, સંસ્કાર, અપેક્ષાઓ, ઈચ્છાઓ આ બધું જ મન છે. તો મન તમારું એટલું જ નથી જેટલું તમે વિચારો છો. મનનો એક હિસ્સો તો એ છે જેને તમે સમજો છે, પણ એના એક મોટા હિસ્સા વિશે તમને કંઇ જ સમજણ નથી.
મનુષ્યનું આ જે મસ્તિષ્ક છે, મગજ છે એ પણ પોતાનામાં એક જટિલ યંત્ર છે. તમારા મગજના એક કોષમાં, તમારા મગજના એક ન્યુરોનમાં એટલી માહિતી છે કે આપણે કહી શકીએ કે આખી એક લાઈબ્રેરી તમારા ન્યુરોનમાં મોજૂદ છે. તમામ દુનિયાના પુસ્તકોની જાણકારીઓ અગર આપણે ઇચ્છીએ તો આપણા મસ્તિષ્કમાં રાખી શકીએ. કેવી રીતે રાખી શકીએ, કયાં રાખવામાં આવશે?તો કહે છે કે એક જ ન્યુરોનમાં આવી જાય. કરોડો પ્રકારની માહિતી તમારા મગજના ન્યુરોનમાં ભરેલી છે અને આવા કરોડો ન્યુરોન તમારા મગજમાં છે. મતલબ કે આપણે કહી શકીએ કે આખું વિશ્ર્વ તમારા મગજમાં મોજૂદ છે. બરાબર? આ એક વિશિષ્ટ સંસાર છે જે તમારા દિમાગમાં ભરેલો છે.
જેવી રીતે હું તમને પૂછું કે તમારું નામ શું? ધારો કે તમારું નામ કમલેશ છે. તો આ કમલેશ ક્યાં જન્મ્યો. કમલેશનું ઘર, કમલેશના મા-બાપ, દાદી-દાદી, કાકા-કાકી, મોટાબાપા, પાડોસી, કઈ સ્કૂલમાં કમલેશ ભણ્યો, કોની સાથે રમ્યો. કોની સાથે કેટલા તોફાન કર્યા, પછી કમલેશ મોટો થયો તો કેટલી લફંગાગિરી કરી અને કયા-કયા સજ્જનોના ઘરે ગયો, કેટલીવાર બાપુજીનો માર પડયો કે ન પડયો. આવી કંઇક કેટલીય માહિતી તમારા મગજના એક ન્યુરોનમાં સંઘરાયેલી પડી છે.
તમારી પોતાની એક દુનિયા તમારા દિમાગમાં છે. મગજ શું છે? તમારી ચેતનાનું આસન છે. તમારી ચેતના તમારા મન અને મસ્તિષ્ક સાથે મળીને કામ કરી રહી છે. તો મન શું છે? મન ઘણું બધું છે. આપણે કમલેશનું ઉદાહરણ લીધું હતું. કમલેશના મનમાં જેટલી યાદો છે, જેટલી વાર્તા છે. જેટલાં સુખ અને દુ:ખના અનુભવ છે, જેટલા સારા-ખરાબ વિચારો છે એ કમલેશના મનના કોઇ એક ભાગમાં છે. અને આ ધરતી પર કેટલા દેશ છે. અમેરિકા, બ્રાઝિલ વગેરે. કેટલા નક્ષત્ર છે, કેટલા ગ્રહો છે, કયા -કયા દેશમાં કોણ -કોણ વડા પ્રધાન છે. કોણ રાષ્ટ્રપતિ છે. તો તમારી સ્કૂલથી માંડીને કોલેજ, કોલેજથી માંડીને લગ્ન, લગ્નથી માંડીને ઇન્ડો-પાક યુદ્ધ, ઇન્ડો-ચાઇના યુદ્ધ, વિશ્ર્વયુદ્ધ... આ બધી માહિતી તમારા મનમાં મોજૂદ છે. હવે રસપ્રદ ભાગ એ છે કે જે માહિતી તમારી પાસે છે એ વિશિષ્ટપણે તમારી પોતાની છે કારણ કે તમારી ભાવનાઓની છાપ એમાં આવી જાય છે. જે ચીજ તમે મહેસૂસ કરો છો. દાખલા તરીકે, આ સમયે આ હોલમાં જેટલા લોકો બેઠા છે (અથવા અત્યારે વાંચી રહ્યા છે) શું બધાને એકસરખો અનુભવ થઇ રહ્યો હશે? શું બધા એક જ રીતે સમજી રહ્યા હશે? શું બધા એક જ રીતે મને જોઇ રહ્યા હશે? શું બધા મને એક જ રીતે યાદ કરશે? ના, બધાનો અનુભવ અલગ- અલગ હશે. મને યાદ છે એકવાર સત્સંગની એક બેઠક બાદ હું નીકળી તો એક મહિલા પાછળથી જોરજોરથી બૂમ પાડતી હતી, ‘ગુરુમા, ગુરુમા.. મારે વાત કરવી છે... મારે વાત કરવી છે.’ મેં કહ્યું. ‘ સારું, આવ અહીં. શું વાત કરવી છે?’ કહે, ‘મારે એ પૂછવું છે કે તમારા ગળામાં આ જે રુદ્રાક્ષની માળા છે એ તમે ક્યાંથી લીધી હતી? મને બહુ ગમી. ક્યાંથી ખરીદી હતી?’ મેં કહ્યું, ‘વાહ વાહ!’ હવે તમે જુઓ આખા સત્સંગમાં તેની નજર, તેનું ધ્યાન વિશિષ્ટપણે ક્યાં અટકયું હતું તો કહે માળા પર. હું પણ એ માળાને લઇ લઉં તે કેવું સારું, એ કેટલાની હશે, હું કઇ સાડી સાથે પહેરીશ, કોને- કોને દેખાડીશ આ બધું પ્લાનિંગ તેના દિમાગમાં ચાલી રહ્યું છે, પરંતુ દુનિયાની દૃષ્ટિએ જોઇએ અને હું પણ તેને સામે બેઠેલી જોઉ છું તો લાગે છે કે સત્સંગ સાંભળી રહી છે પણ સાંભળીને પણ તે ખરેખર નથી સાંભળી રહી. આપણી આંખ જે જુએ છે, આપણા કાન જે સાંભળે છે, આપણી ચામડી જે ઠંડું કે ગરમ અનુભવ કરે છે... હવે જે લોકો જમીન પર બેઠા છે તો કાર્પેટનો એક સ્પર્શ થઇ રહ્યો છે. અગર કોઈને અગવડ પડી રહી છે મતલબ તેની ઘૂંટીમાં તકલીફ થઇ રહી છે, ખૂંચી રહ્યું છે, તો તેનું ધ્યાન ત્યાં અટકયું હશે તો અડધી વાત તો તે મારી સાંભળશે પણ નહીં.
એકવાર સજ્જન મને કહેવા માંડયા કે તમે જે સમજાવ્યું હું એ બરાબર સમજયો નહીં. મને એકવાર એક ફરીથી સમજાવશો? મેં કહ્યું, ‘તમે તો બિલકુલ મારી સામે જ બેઠા હતા તો તેમને કેમ નહીં સમજાયું, શું મુશ્કેલી થઇ?’ તેમણે કહ્યું, ‘અસલમાં થયું એવું કે સત્સંગમાં આવતા પહેલા મેં બધું પાણી પી લીધું હતું અને મારે ત્યારે જ બાથરૂમ જવું પડે એમ હતું. હું સૌથી આગળ બેઠો હતો તો બધામાંથી વચ્ચેથી ઊભો થઇને જાઉં કેવી રીતે એટલે બેઠો તો રહ્યો પણ ધ્યાન ન રહ્યું એટલે તમે જે કહી રહ્યા હતા એ સમજવું મુશ્કેલ થઇ ગયું તો તમે મને ફરીવાર સમજાવો.
તમને નવાઈ લાગશે કે મારા એક પરિચિત મહાત્મા છે તેઓ જ્યારે પણ સત્સંગ માટે બેસે છે તે સૌ સથી પહેલા એ જ કહે છે કે ‘બાથરૂમ જઇ આવ્યા?’ અડધા કલાક પછી ફરીથી કહે છે, ‘અચ્છા, હું હવે એક બ્રેક લઉં છું . જાવ, બાથરૂમ જઇ આવો.’ સાંભળવામાં વિચિત્ર લાગે છે પણ એક ઉંમર બાદ જેમને કોઈ શારીરિક તકલીફ છે કે કોઈ બીમારી છે તેમને માટે તો આ બહુ રાહતની વાત છે. આપણું મન શરીરમાં જે સંવેદનાઓ, ઈચ્છાઓ, ઉત્તેજના કે દબાણને મહેસૂસ કરે છે. આપણી જ્ઞાનેન્દ્રિય દ્વારા જે કંઇ સંદેશ પહોંચે છે એને પણ મન સમજે છે, તમારા જીવનના જેટલા અનુભવ અત્યાર સુધી થઇ ચૂકયા છે એ બધા જ અનુભવોનું ‘મેમરી કાર્ડ પણ તમારું મન જ છે અને આવતીકાલે તમે જે કરવા માગો છો અને આજથી દસ વર્ષ બાદ તમે જે કંઈ કરવા ઈચ્છો છો, તમારા બધા સપનાં પણ તમારું મન છે. સપનાં, વિચાર, અહેસાસ, ઐન્દ્રિક અનુભવ, સંસ્કાર, અપેક્ષાઓ, ઈચ્છાઓ આ બધું જ મન છે. તો મન તમારું એટલું જ નથી જેટલું તમે વિચારો છો. મનનો એક હિસ્સો તો એ છે જેને તમે સમજો છે, પણ એના એક મોટા હિસ્સા વિશે તમને કંઇ જ સમજણ નથી.
મનથી શરીર જ નહીં, સંસાર પણ બન્યો છે
પૃથ્વી પર જેટલાં મન જીવી રહ્યાં છે એ તમામને ભેગાં કરીએ એટલે વિશ્ર્વ રચાય
ભાગ-૪
અત્યારે તમને લાગે છે કે મારું મન અલગ છે અને બીજાઓનું મન અલગ છે. તો અહીં જો બસ્સો લોકો બેઠા છે તો તમે કહી શકો છો કે બસ્સો મન બેઠાં છે, પરંતુ મન બસ્સો નથી, મન વાસ્તવમાં એક જ છે.
જો હું તમને આ રીતે સમજાવું. જો તમે એક જંગલ જુઓ તો જંગલ શું છે? જંગલ એવી જગ્યા છે જ્યાં ઘણાં બધાં વૃક્ષો છે અથવા વૃક્ષોના એક મોટા સમૂહને જંગલ કહેવાય છે, બરાબર? હવે એમાંથી હું એક વૃક્ષ કાઢી લઉં તો પણ જંગલ તો ત્યાં જ રહેશે. પછી હું બીજું એક વૃક્ષ કાઢી લઉં તો પણ જંગલ તો ત્યાં જ છે. પણ માની લો કે દસ હજાર લોકો આવે અને કહે કે અમે એક-એક વૃક્ષ લઈએ છીએ અને ધીમે ધીમે એક પછી એક વૃક્ષ કપાઈ જાય અને એક પણ વૃક્ષ ન રહે તો જંગલ ક્યાં રહેશે? તો જંગલ એટલે વૃક્ષોનો સમૂહ અને એક-એક વૃક્ષ જંગલના વ્યક્તિત્વમાં, આકારમાં ઉમેરો કરે છે અને છતાં દરેક વૃક્ષ બીજા વૃક્ષથી અલગ છે. દેખાવમાં, ઉંમરમાં, જાતિમાં બધા એકબીજાથી અલગ છે. તેમ છતાં જો જંગલના એક ખૂણે આગ લાગી જાય તો એ જંગલનાં બધાં વૃક્ષોને બાળી નાખે.
મતલબ કે આપણે કહી શકીએ કે એક મન એક વૃક્ષ જેવું છે અને ઘણાં બધાં મન એટલે મનનો એક નાનો સમૂહ. તો આ હોલની બહાર કેટલા મન છે. આ પૃથ્વી પર કેટલાં મન જીવી રહ્યાં છે અને એ બધા મનને આપણે ભેગાં કરીએ તો એને સંસાર કહેવાય છે. સંસાર એટલે કે વિશ્ર્વ... તો વિશ્ર્વ પંચત્તત્વ અગ્નિ, પૃથ્વી, જળ, અવકાશ, વાયુનું નથી બન્યું,ખરેખર તો વિશ્ર્વ મનનું બન્યું છે. જ્યારે આપણે સમગ્ર મન કહીએ છીએ ત્યારે આપણે અલગ-અલગ મન કહી રહ્યા હોઈએ છીએ પણ હકીકતમાં મન જુદા-જુદા નથી, એક વૈશ્ર્વિક મન જ છે આ વૈશ્ર્વિક મનને સંસ્કૃતમાં માયા કહે છે.
માયા શાને કહે છે? આ જ જે વ્યાપક મન છે એને આપણે માયા કહીએ છીએ. તો જેવી રીતે એક-એક વૃક્ષ સાથે આવતા જંગલ બની ગયું એવી રીતે એક-એક મનના જોડાવાથી સંસાર થઈ ગયો. તો આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે મન શું છે? મન છે સંસાર.
મને એક વાત કહો, આ જે બહાર તમે સંસાર જોઈ રહ્યા છો એ કેટલો મોટો છે? બહુ મોટો છે. અહીં ધરતીથી સૂરજ કેટલો દૂર હશે? અહીંથી ચંદ્રમાં કેટલો દૂર હશે? અહીંથી શનિ, ગુરુ, શુક્ર આ બધા ગ્રહો જે સૂર્યમંડળની આકાશગંગામાં છે એ બધા તમારા મન એટલે કે વ્યાપક મનમાં મોજૂદ છે, પણ તમને આ વૈશ્ર્વિક મનની જાણ નથી. તમને મનના આ એક યુનિટ (એકમ) વિશે ખબર છે જેને કમલેશનું મન (અગાઉ કમલેશ નામના માણસનું ઉદાહરણ લીધું હતું) અથવા જેને મારું મન કહો છો, પણ મન ફક્ત આટલું જ નથી. જેટલું તમે એને સમજો છો. મન તો આ સંસારને પેદા કરનારું મૂળ કારણ છે. મનથી સંસાર થયો છે. મનથી શરીર જ નહીં મનથી સંસાર પણ બન્યો છે.
હવે મજેદાર વાત. તમે એ સમજો કે જે મને આ સંસારને બનાવ્યો એ ખુદ આ સંસારમાં ફસાઈ જાય છે. ચાલો, હું તમને નાના સ્તર પર, માઈક્રો લેવલ પર લઈ જાઉં. લગ્ન તમે તમારી મરજીથી કર્યાં હતાં. ખુશી-ખુશી, ઢોલ-નગારા સાથે, ઘોડેચડીને, દુલ્હા રાજા બનીને, સાજ સજીને અથવા સ્ત્રી હો તો સુંદર દુલ્હન બનીને, શૃંગાર કરીને સુંદર વર જે પસંદ આવ્યો હતો કે મા-બાપે પસંદ કર્યો હતો તેની સાથે સાત ફેરા લીધા અને સાત જનમોનો સંકલ્પ કર્યો કે, સાત જનમ સાથે રહીશું. હિન્દુ મેરેજ બહુ લાંબે સુધી ચાલે છે ભાઈ! પછી પતિનો સ્વભાવ પસંદ નથી આવતો કે બહુ અક્કડ છે, બહુ જોરજોરથી બોલે છે, ખાતી વખતે નાકમાં આંગળી નાખે છે, બીજાના કામકાજમાં આંગળી નાખે છે. બહુ ચીડ આવે છે પણ પસંદ કર્યો છેને તો તેની સાથે રહીએ છીએ.
તેને પસંદ કોણે કર્યો હતો? તમે. તમારા મને. હવે તેનાથી જે સુખ થશે એ પણ તમે ભોગવશો અને જે દુ:ખ થશે એ કોઈ બીજું ભોગવશે? એ પણ તમે જ ભોગવશો. પછી તમારા બંને થકી, તમે પતિ-પત્ની થકી બાળકો થયા. હવે જે વાત આવે છેને એ વાત સમજો. પેકેજ હંમેશાં આખું હોય છે, અધુરું નથી હોતું. આ પેકેજમાં જ્યારે તમને સુખ મળે છે તો દુ:ખ પણ નિશ્ર્ચિતપણે મળશે જ. તમને એ નથી જોઈતું હોતું પણ એ તો સોદાનો ભાગ હતો હવે તમે એ અડધા હિસ્સાને નકારી ન શકો.
એક પતિ-પત્નીની લગ્નની પચાસમી વર્ષગાંઠ હતી તો એક પાર્ટીનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. પાર્ટીમાં બધું ગોલ્ડન હતું કારણ કે પચાસમી લગ્નતિથિ હતી એટલે ગોલ્ડન સાડી અને પતિ માટે ગોલ્ડન અચકન, ગોલ્ડન જૂતાં અને બધાને ગોલ્ડન કાર્ડ-આમંત્રણ પત્રિકા છાપવામાં આવી હતી. કોઈએ પૂછ્યું તમારાં આ લાંબા દાંપત્યજીવનની સફળતાનું રહસ્ય શું છે? પતિએ જવાબ આપ્યો કે હવે જ્યારે પચાસ વર્ષ થઈ જ ગયા છે તો આજ હું તમને આ ખુશીના મોકા પર રહસ્ય જણાવી જ દઉં છું. તે કહે, ‘જુઓ અમે લગ્નની રાત્રે જ આપસમાં એક કરાર કર્યો હતો કે એકબીજા સાથે ઝઘડીશું નહીં, પરંતુ અગર ઝઘડાની નોબત આવી જાય અને તને ક્યાંક ગુસ્સો આવી જાય મારા પર અને મને દેખાય કે તું મારા પર ગુસ્સામાં છે તો હું ઘરની બહાર ચાલ્યો જઈશ. અહીં-ત્યાં ફરીશ. તો બે-ચાર કલાકમાં તે પણ ઠીક થઈ જાય છે. અને હું પણ ઠીક થઈ જાઉં છું. એટલે છેલ્લાં પ૦ વર્ષમાં જ્યારે-જ્યારે મારી પત્નીને ગુસ્સો આવે તો હું ઘરની બહાર ચાલ્યો જાઉં છું, તો એ રીતે પચાસ વર્ષમાં અમે ક્યારેય ઝઘડ્યા નથી. અમારી આપસમાં ગોઠવણ છે જમવાનું હું બનાવું છું તે ખાય છે, બાળકો તેણે જણ્યા હું સંભાળું છું, હું કમાઉં છું તે ખર્ચે છે. ગોઠવણ છે આ અમારી વચ્ચે. અમારા લગ્નને પચાસ વર્ષ થઈ રહ્યાં છે તો અમારી ખુશીનો આધાર જે છે એ આ વાત પર જ છે કે હું હંમેશાં શાંત રહું છું. જો તે ગરમ થઈ જાય તો અને અગર હું ગુસ્સે થઈ જાઉં તો ઠંડા પાણીથી નહાઈને પોતાની જાતને શાંત પાડી દઉં છું! (ક્રમશ:)
અત્યારે તમને લાગે છે કે મારું મન અલગ છે અને બીજાઓનું મન અલગ છે. તો અહીં જો બસ્સો લોકો બેઠા છે તો તમે કહી શકો છો કે બસ્સો મન બેઠાં છે, પરંતુ મન બસ્સો નથી, મન વાસ્તવમાં એક જ છે.
જો હું તમને આ રીતે સમજાવું. જો તમે એક જંગલ જુઓ તો જંગલ શું છે? જંગલ એવી જગ્યા છે જ્યાં ઘણાં બધાં વૃક્ષો છે અથવા વૃક્ષોના એક મોટા સમૂહને જંગલ કહેવાય છે, બરાબર? હવે એમાંથી હું એક વૃક્ષ કાઢી લઉં તો પણ જંગલ તો ત્યાં જ રહેશે. પછી હું બીજું એક વૃક્ષ કાઢી લઉં તો પણ જંગલ તો ત્યાં જ છે. પણ માની લો કે દસ હજાર લોકો આવે અને કહે કે અમે એક-એક વૃક્ષ લઈએ છીએ અને ધીમે ધીમે એક પછી એક વૃક્ષ કપાઈ જાય અને એક પણ વૃક્ષ ન રહે તો જંગલ ક્યાં રહેશે? તો જંગલ એટલે વૃક્ષોનો સમૂહ અને એક-એક વૃક્ષ જંગલના વ્યક્તિત્વમાં, આકારમાં ઉમેરો કરે છે અને છતાં દરેક વૃક્ષ બીજા વૃક્ષથી અલગ છે. દેખાવમાં, ઉંમરમાં, જાતિમાં બધા એકબીજાથી અલગ છે. તેમ છતાં જો જંગલના એક ખૂણે આગ લાગી જાય તો એ જંગલનાં બધાં વૃક્ષોને બાળી નાખે.
મતલબ કે આપણે કહી શકીએ કે એક મન એક વૃક્ષ જેવું છે અને ઘણાં બધાં મન એટલે મનનો એક નાનો સમૂહ. તો આ હોલની બહાર કેટલા મન છે. આ પૃથ્વી પર કેટલાં મન જીવી રહ્યાં છે અને એ બધા મનને આપણે ભેગાં કરીએ તો એને સંસાર કહેવાય છે. સંસાર એટલે કે વિશ્ર્વ... તો વિશ્ર્વ પંચત્તત્વ અગ્નિ, પૃથ્વી, જળ, અવકાશ, વાયુનું નથી બન્યું,ખરેખર તો વિશ્ર્વ મનનું બન્યું છે. જ્યારે આપણે સમગ્ર મન કહીએ છીએ ત્યારે આપણે અલગ-અલગ મન કહી રહ્યા હોઈએ છીએ પણ હકીકતમાં મન જુદા-જુદા નથી, એક વૈશ્ર્વિક મન જ છે આ વૈશ્ર્વિક મનને સંસ્કૃતમાં માયા કહે છે.
માયા શાને કહે છે? આ જ જે વ્યાપક મન છે એને આપણે માયા કહીએ છીએ. તો જેવી રીતે એક-એક વૃક્ષ સાથે આવતા જંગલ બની ગયું એવી રીતે એક-એક મનના જોડાવાથી સંસાર થઈ ગયો. તો આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે મન શું છે? મન છે સંસાર.
મને એક વાત કહો, આ જે બહાર તમે સંસાર જોઈ રહ્યા છો એ કેટલો મોટો છે? બહુ મોટો છે. અહીં ધરતીથી સૂરજ કેટલો દૂર હશે? અહીંથી ચંદ્રમાં કેટલો દૂર હશે? અહીંથી શનિ, ગુરુ, શુક્ર આ બધા ગ્રહો જે સૂર્યમંડળની આકાશગંગામાં છે એ બધા તમારા મન એટલે કે વ્યાપક મનમાં મોજૂદ છે, પણ તમને આ વૈશ્ર્વિક મનની જાણ નથી. તમને મનના આ એક યુનિટ (એકમ) વિશે ખબર છે જેને કમલેશનું મન (અગાઉ કમલેશ નામના માણસનું ઉદાહરણ લીધું હતું) અથવા જેને મારું મન કહો છો, પણ મન ફક્ત આટલું જ નથી. જેટલું તમે એને સમજો છો. મન તો આ સંસારને પેદા કરનારું મૂળ કારણ છે. મનથી સંસાર થયો છે. મનથી શરીર જ નહીં મનથી સંસાર પણ બન્યો છે.
હવે મજેદાર વાત. તમે એ સમજો કે જે મને આ સંસારને બનાવ્યો એ ખુદ આ સંસારમાં ફસાઈ જાય છે. ચાલો, હું તમને નાના સ્તર પર, માઈક્રો લેવલ પર લઈ જાઉં. લગ્ન તમે તમારી મરજીથી કર્યાં હતાં. ખુશી-ખુશી, ઢોલ-નગારા સાથે, ઘોડેચડીને, દુલ્હા રાજા બનીને, સાજ સજીને અથવા સ્ત્રી હો તો સુંદર દુલ્હન બનીને, શૃંગાર કરીને સુંદર વર જે પસંદ આવ્યો હતો કે મા-બાપે પસંદ કર્યો હતો તેની સાથે સાત ફેરા લીધા અને સાત જનમોનો સંકલ્પ કર્યો કે, સાત જનમ સાથે રહીશું. હિન્દુ મેરેજ બહુ લાંબે સુધી ચાલે છે ભાઈ! પછી પતિનો સ્વભાવ પસંદ નથી આવતો કે બહુ અક્કડ છે, બહુ જોરજોરથી બોલે છે, ખાતી વખતે નાકમાં આંગળી નાખે છે, બીજાના કામકાજમાં આંગળી નાખે છે. બહુ ચીડ આવે છે પણ પસંદ કર્યો છેને તો તેની સાથે રહીએ છીએ.
તેને પસંદ કોણે કર્યો હતો? તમે. તમારા મને. હવે તેનાથી જે સુખ થશે એ પણ તમે ભોગવશો અને જે દુ:ખ થશે એ કોઈ બીજું ભોગવશે? એ પણ તમે જ ભોગવશો. પછી તમારા બંને થકી, તમે પતિ-પત્ની થકી બાળકો થયા. હવે જે વાત આવે છેને એ વાત સમજો. પેકેજ હંમેશાં આખું હોય છે, અધુરું નથી હોતું. આ પેકેજમાં જ્યારે તમને સુખ મળે છે તો દુ:ખ પણ નિશ્ર્ચિતપણે મળશે જ. તમને એ નથી જોઈતું હોતું પણ એ તો સોદાનો ભાગ હતો હવે તમે એ અડધા હિસ્સાને નકારી ન શકો.
એક પતિ-પત્નીની લગ્નની પચાસમી વર્ષગાંઠ હતી તો એક પાર્ટીનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. પાર્ટીમાં બધું ગોલ્ડન હતું કારણ કે પચાસમી લગ્નતિથિ હતી એટલે ગોલ્ડન સાડી અને પતિ માટે ગોલ્ડન અચકન, ગોલ્ડન જૂતાં અને બધાને ગોલ્ડન કાર્ડ-આમંત્રણ પત્રિકા છાપવામાં આવી હતી. કોઈએ પૂછ્યું તમારાં આ લાંબા દાંપત્યજીવનની સફળતાનું રહસ્ય શું છે? પતિએ જવાબ આપ્યો કે હવે જ્યારે પચાસ વર્ષ થઈ જ ગયા છે તો આજ હું તમને આ ખુશીના મોકા પર રહસ્ય જણાવી જ દઉં છું. તે કહે, ‘જુઓ અમે લગ્નની રાત્રે જ આપસમાં એક કરાર કર્યો હતો કે એકબીજા સાથે ઝઘડીશું નહીં, પરંતુ અગર ઝઘડાની નોબત આવી જાય અને તને ક્યાંક ગુસ્સો આવી જાય મારા પર અને મને દેખાય કે તું મારા પર ગુસ્સામાં છે તો હું ઘરની બહાર ચાલ્યો જઈશ. અહીં-ત્યાં ફરીશ. તો બે-ચાર કલાકમાં તે પણ ઠીક થઈ જાય છે. અને હું પણ ઠીક થઈ જાઉં છું. એટલે છેલ્લાં પ૦ વર્ષમાં જ્યારે-જ્યારે મારી પત્નીને ગુસ્સો આવે તો હું ઘરની બહાર ચાલ્યો જાઉં છું, તો એ રીતે પચાસ વર્ષમાં અમે ક્યારેય ઝઘડ્યા નથી. અમારી આપસમાં ગોઠવણ છે જમવાનું હું બનાવું છું તે ખાય છે, બાળકો તેણે જણ્યા હું સંભાળું છું, હું કમાઉં છું તે ખર્ચે છે. ગોઠવણ છે આ અમારી વચ્ચે. અમારા લગ્નને પચાસ વર્ષ થઈ રહ્યાં છે તો અમારી ખુશીનો આધાર જે છે એ આ વાત પર જ છે કે હું હંમેશાં શાંત રહું છું. જો તે ગરમ થઈ જાય તો અને અગર હું ગુસ્સે થઈ જાઉં તો ઠંડા પાણીથી નહાઈને પોતાની જાતને શાંત પાડી દઉં છું! (ક્રમશ:)
No comments:
Post a Comment