http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=114340
દક્ષિણ ગોળાર્ધનું રાત્રિ આકાશ તારા અને નિહારિકાઓથી ખદબદે છે. કુદરતે દક્ષિણ ગોળાર્ધના આકાશ કરતાં પચીસ ગણા વધારે તારા ઢોળ્યા છે
પ્રાચીન સમયમાં આપણને ખબર ન હતી કે તારા શું છે? અગ્નિની શોધ થયા પછી લોકો માનતા કે તારા આકાશસ્થિત અગ્નિના કણો છે. ઉલ્કાવર્ષા થતી ત્યારે લોકો માનતા કે આકાશમાંથી અગ્નિકણોની વર્ષા થઈ રહી છે. બધા બહુ ડરતા. લોકો પછી એમ માનતા કે ભગવાન મહાન આત્માઓને આકાશમાં તારાના રૂપમાં સ્થાન આપે છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો દેવતા ગણાતા. ગ્રીક વિદ્વાનો માનતા કે ધરતી અને આકાશના નિયમો જુદા છે. આકાશ દૈવી છે.
આકાશમાં દેખાતો દૈવી શુભ પટ્ટો આકાશગંગા મનાતી. ગેલિલિયોએ જ્યારે આકાશગંગા પર તેનું દૂરબીન માંડ્યું તો ખબર પડી કે આકાશગંગા તો હજારો-લાખો તારાની બનેલી છે. આકાશમાં જેટલા તારા આપણે જોઈએ છીએ તે બધા જ આપણી આકાશગંગાના સભ્યો છે. લોકો માનતા કે આકાશમાં અગણિત તારા છે અને કહેતા કે ‘ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં તોય મારી છાબડીમાં માયે.’ હવે આપણને ખબર પડી છે કે આપણી આકાશગંગામાં પ૦૦ અબજ તારા છે. અને આપણી આકાશગંગા જેવી ૧૦૦ અબજ મંદાકિનીઓ છે.
પહેલાં લોકો માનતા કે પૃથ્વી વિશ્ર્વના કેન્દ્રમાં છે. પછી તેઓ માનવા લાગ્યા કે સૂર્ય વિશ્ર્વના કેન્દ્રમાં છે. પછી માનવા લાગ્યા કે સૂર્ય આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં છે. આકાશગંગા એટલે પૂરું બ્રહ્માંડ, પૂરું આકાશ. બ્રિટિશ ખગોળનિરીક્ષક સર વિલિયમ હર્ષલે આકાશગંગાના તારાનો અભ્યાસ કરીને તેનાં સ્થાનો નોંધવાની શરૂઆત કરી અને તેનું કેટલોગ બનાવ્યું. તેના પછી ગ્રાફ દોરી પૂરી આકાશગંગાનું ચિત્ર ખડું કર્યું. જ્યારે આઈન્સ્ટાઈને E=mc2 નું સમીકરણ રજૂ કર્યું પછી ખબર પડી કે તારા શા માટે પ્રકાશે છે. તેની સપાટીના ઉષ્ણતામાન આધારિત તેના લાલ, પીળા, સફેદ, બ્લુ (વાદળી) રંગો છે.
આકાશગંગામાં સ્થિત તારાના ગુચ્છાનો અભ્યાસ કરીને હર્લો શેટલેએ દર્શાવ્યું કે આપણો સૂર્ય આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં નથી પણ તેનાથી ૩૨૦૦૦ પ્રકાશવર્ષ દૂર છે. એટલે કે જેમ પૃથ્વીને વિશિષ્ટ સ્થાન નથી તેમ સૂર્યને પણ વિશિષ્ટ સ્થાન નથી. તે સર્વસામાન્ય તારો છે. જો સૂર્યને ગ્રહમાળા છે તો બીજા તારાને પણ ગ્રહમાળા હોવી જોઈએ અને તે ગ્રહમાળામાં પૃથ્વી જેવો ગ્રહ હોવો જોઈએ અને તેના પર પણ આપણા જેવા માણસો વસતા હોવા જોઈએ, જીવન હોવું જોઈએ. ૧૯૪૦ના દાયકામાં ડચ ખગોળવિદ જાન કેન્ડ્રિક ઉર્ટે દર્શાવ્યું કે આપણી મંદાકિની જાયન્ટ વ્હીલ (જાયન્ટ ચકડોળ) જાયન્ટ મેરી-ગો-રાઉન્ડની જેમ ધીરે ધીરે ધરીભ્રમણ પણ કરે છે.
આપણી આકાશગંગાનો વ્યાસ ૩ લાખ પ્રકાશ વર્ષ છે. એટલે કે આપણી આકાશગંગાના એક છેડેથી બીજા છેડે જતાં પ્રકાશને ૩ લાખ વર્ષ લાગે છે. પ્રકાશની ગતિ સેક્ધડના ૩ લાખ કિલોમીટરની છે. વર્ષની કેટલી સેક્ધડ, તેને ગુણ્યા ૩ લાખ, તેને ગુણ્યા ૩ લાખ એટલા કિલોમીટરનો આપણી આકાશગંગાનો વ્યાસ છે.
આકાશગંગાને સર્પિલ ભુજાઓ છે. તેનો ઓવર ઓલ આકાર પંજાબી છોલે પૂરીની પૂરી જેવો છે. તેમાં વિરાટ, અતિવિરાટ વાયુનાં વાદળો, ધૂલિકણો, બ્લેકહેલ્સ, ન્યુટ્રોન સ્ટાર્સ, વ્હાઈટડવાર્ફસ્ટાર્સ, ક્વેઝાર્સ, તારાગુચ્છો, તારા, ગ્રહો, ઉપગ્રહો, ધૂમકેતુઓ, ઉલ્કા વગેરે બધું જ છે. આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં જાયન્ટ બ્લેકહોલ છે જેમાં અબજો સૂર્ય જેટલો પદાર્થ છે. આપણી આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં દંડ છે કે નહીં તેની ખગોળવિજ્ઞાનીઓને ખબર નથી, કારણ કે આકાશગંગાના કેન્દ્રથી ૧૦ પ્રકાશવર્ષના અંતર સુધી પ્રકાશ, પ્રકાશ સિવાય કાંઈ દેખાતું નથી. આપણી આકાશગંગાને ચાર સર્પિલ ભુજાઓ છે કે પાંચ તેની પણ આપણને ખબર નથી. આપણો સૂર્ય કોઈ એક ભુજામાં છે કે બે ભુજાઓ વાળો છે, તેની પણ આપણને ખરેખર જાણ નથી. આકાશના તારા વચ્ચે જે નાના નાના ધાબા નજરે ચઢે છે તે આપણી જવી નાનીમોટી મંદાકિનીઓ જ છે. ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ બ્રહ્માંડમાં ૧૦૦ અબજ મંદાકિનીઓ શોધી કાઢી છે.
આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીની નજીકમાં એની સરખામણીમાં નાની નાની બે અનિયમિત આકારની મંદાકિનીઓ છે. તેનાં નામો લાર્જ મેગલેનિક ક્લાઉડ અને સ્મોલ મેગલેનિક ક્લાઉડ (મેગલેનનું મોટું વાદળ અને મેગલેેનનું નાનું વાદળ) છે. તે અનિયમિત આકારની છે, કારણ કે આપણી મંદાકિની પોતાના ભયંકર ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે તેને છિન્ન-વિછિન્ન કરતી જાય છે. આપણી આકાશગંગાની પડોશમાં ૪૦ મંદાકિનીઓ છે. તેને ખગોળવિદો લોકલ ગ્રુપ ઓફ ગેલેક્સી કહે છે. આ એક મંદાકિનીઓનું સંગઠન છે.
આપણી મંદાકિનીની ઉપમંદાકિની (સેટેલાઈટ ગેલેક્સી) મેગલેનનું મોટું વાદળ અને મેગલેનનું નાનું વાદળનાં નામો આવાં પડ્યાં છે, કારણ કે પંદરમી-સોળમી સદીના વિખ્યાત સાગરખેડું ફર્ડિનાન્ડ મેગલેને તેને સૌપ્રથમ જોઈ હતી અને તેની સાગરપ્રવાસની નોંધપોથીમાં લખી હતી. મેગલેન જ્યારે પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરવા મહાસાગરોમાં જહાજ ચલાવતો હતો ત્યારે જ્યારે તે દક્ષિણગોળાર્ધમાં ઓસ્ટ્રેલિયાની નીચેથી પસાર થતો હતો ત્યારે તેણે રાત્રિ આકાશમાં આ બે નાનાં નાનાં વાદળો જોયાં હતાં. અને તેની ડાયરીમાં નોંધ્યાં હતાં. મેગલેને જોયું કે એ વાદળો સામાન્ય વાદળો નથી. તે મહિનાઓ સુધી તેની તે જ જગ્યાએ દેખાતાં હતાં. તેમ છતાં તેના આકાર અને દેખાવને લીધે તેણે તેને વાદળો કહ્યાં હતાં. હવે આપણને ખબર પડી છે કે તે હકીકતમાં આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીની ઉપમંદાકિનીઓ છે અને તેમાં કરોડો તારા છે. ૧૯૮૭માં મેગલેનના મોટા વાદળમાં તારાનો જબ્બર મહાવિસ્ફોટ થયો હતો. પૃથ્વી પરના ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ તેનો બરાબર અભ્યાસ કર્યો હતો. મેગલેનની મોટા વાદળમાં એક વિશાળ, અતિવિશાળ નિહારિકા (નેબુલા) છે. જેનું નામ તરન્તુલા નેબુુલા છે.
ઓસ્ટ્રેલિયામાં ઈન્ટરનેશનલ એરટ્રોનોમિકલ યુનિયનની ઈન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સ થઈ હતી. તેમાં ભારતમાંથી ખગોળવિદોના મોટા જૂથને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમાં પ્રોફેસર જયન્ત નારલીકર, પ્રોફેસર એસ. એન. ચિત્રે, પ્રોફેસર કૃષ્નસ્વામી, પ્રોફેસર રામદરાઈ અને લેખકનો સમાવેશ હતો. કોન્ફરન્સ સિડનીમાં હતી, પણ કોન્ફરન્સ પછી ખગોળવિજ્ઞાનીઓના જૂથને ઓસ્ટ્રેલિયાના છેક દક્ષિણે લઈ જવામાં આવ્યું હતું. ત્યાંથી રાતે અમે બધાએ દક્ષિણગોળાર્ધના રાત્રિઆકાશનું નિરીક્ષણ કર્યું હતું અને એની ભવ્યતાનાં દર્શન કર્યાં હતાં. ત્યારે સુંદર એવા મેગલેનના મોટા વાદળ અને મેગલેનના નાના વાદળને અમે જોયાં હતાં. એટલું જ નહીં, ત્યારે ડઝનબંધ તારકગુચ્છો, ઝગઝગતા શુભ્ર વાયુનાં વાદળો, નિહારિકાઓ જોયાં હતાં. દક્ષિણ ગોળાર્ધનું રાત્રિઆકાશ તારા અને નિહારિકાઓથી ખદબદે છે. કુદરતે દક્ષિણાયન ગોળાર્ધના આકાશમાં ઉત્તર ગોળાર્ધના આકાશ કરતાં પચીસ ગણા વધારે તારા ઢોળ્યા છે. કુદરતે આ પક્ષપાત કર્યો છે. હકીકતમાં આ પક્ષપાત નથી પણ આપણી મંદાકિનીનું કેન્દ્ર દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં છે માટે ત્યાં વાયુનાં વાદળો, તારકગુચ્છો, તારા ટોળે વળ્યા હોય તેમ દેખાય છે. ધનુ રાશિ અને વૃશ્ર્ચિક રાશિ દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં છે. વૃશ્ર્ચિક રાશિની પૂંછડીને મૂળ નક્ષત્ર કહે છે, કારણ કે તેની દિશામાં આકાશગંગાનું કેન્દ્રમૂળ છે. આકાશગંગા વૃશ્ર્ચિક રાશિની પૂંછડીમાંથી પસાર થાય છે. તે ભવ્ય દૃશ્ય સર્જે છે. આપણે આકાશગંગાને તેની સર્વાંગી ભવ્યતામાં જોવી હોય તો જેઠ મહિનામાં આકાશ સ્વચ્છ હોય તો રાતે નવ-દશ વાગ્યે વૃશ્ર્ચિકની પૂંછડીમાંથી પસાર થતી જોઈ શકાય. એપ્રિલ-મે માસમાં એટલે કે ચૈત્ર-વૈશાખ મહિનામાં રાત્રિના ૧૨ વાગ્યા પછી એ ભવ્ય દૃશ્ય જોઈ શકાય. વૃશ્ર્ચિક કાંઈ મોતનો પયગામ નથી. તે તો અનંતની શોભાની છડી પોકારે છે. વૃશ્ર્ચિકના ત્રણ વિભાગ છે. અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા અને મૂળ. જ્યેષ્ઠા, સુંદર લાલ તારો છે. તે આપણાથી ૪૦૦ પ્રકાશવર્ષ દૂર છે. વૃશ્ર્ચિકના બે આંકડા એટલે અનુરાધા નક્ષત્ર. વૃશ્ર્ચિક રવિમાર્ગને લંબ થઈને પડ્યો છે. તે તેના માર્ગમાં આડો પડ્યો નથી. વૃશ્ર્ચિકની પશ્ર્ચિમે તુલા રાશિ છે અને પૂર્વમાં ધનુ રાશિ છે.
આકાશગંગાની શોભા જ અનેરી છે. તે આપણી મંદાકિની છે. આપણા ઋષિઓ માનતા કે ગંગા આકાશમાંથી ઊતરી આવી છે. આકાશગંગાનો પટ્ટો જ હૃષીકેશ પાસે વહેતી ગંગા જેવો છે. હકીકતમાં ગંગા પણ આકાશમાંથી ઊતરી આવી છે. ગંગા બરફની દેન છે. હિમાલયમાં પડતા બરફની, પણ બરફ તો આકાશમાંથી ધીરે ધીરે આવીને હિમાલયની ઉત્તુંગ ચોટી ગંગોત્રી પર પડે છે. ગંગોત્રીની ગ્લેશિયર બનાવે છે અને તેમાંથી ગંગા ઉત્પન્ન થાય છે. માટે ગંગા આકાશમાંથી જ આવી ગણાયને? પૃથ્વી પર જે વરસાદ થાય છે. તે પણ આકાશમાંથી તો આવે છે. માટે આ બધું ગંગામય જ છે. માટે પાણી ગમે ત્યાં હોય તે આકાશગંગાનું જ પાણી છે.
શાસ્ત્રોમાં આપણી આકાશગંગાને શેષનાગના સ્વરૂપે વર્ણવવામાં આવી છે. આકાશગંગાની પાંચ સર્પિલ ભૂજા શેષનાગની પાંચ ફેણ છે અને આકાશગંગાનો આકાર શેષનાગનો દેહ છે. વાત રસપ્રદ છે. ધ્રુવતારો છે તે કાલેય (શેષનાગ)ની બરાબર ફેણ ઉપર છે જેની ફરતે બ્રહ્માંડનો ગરબો ચકરાવો લઈ રહ્યો છે. માટે આપણી પૃથ્વી શેષનાગની ફણા પર છે. તેવી કલ્પના કરવામાં આવી છે. આમ ચિત્ર રસપ્રદ છે. શાસ્ત્રોમાં આકાશગંગાને વાસુકિનાગ રૂપે પણ કલ્પના કરવામાં આવી છે. સમુદ્રમંથન વખતે તેને નેતરુ બનાવવામાં આવ્યા હતો. મેરુ પર્વતને ઝેરણી કલ્પવામાં આવી હતી અને સમુદ્રનું મંથન કરવામાં આવ્યું હતું. મેરુ પર્વતની ટોચે ધ્રુવતારો સ્થિર છે અને તેની ફરતે બ્રહ્માંડ વલોવાય છે, ગોળ ગોળ ફરે છે. શું કલ્પના છે આપણા પૂર્વજોની! આકાશગંગા મૃગનક્ષત્ર, હંસતારામંડળમાંથી પસાર થાય છે. જાણે કે હંસ નદીમાં તરી રહ્યો હોય. આકાશગંગાને વૈતરણી પણ કલ્પવામાં આવી છે. તેને પાર કરીને જ સ્વર્ગે જઈ શકાય. તેના કાંઠે સ્વર્ગના સિપાઈઓ જેવા બે મહાશ્ર્વાનો છે જે સ્વર્ગના દરવાજે ચોકી કરે છે. જીવાત્મા જો વૈતરણી પાર કરી શકે તો સ્વર્ગના દરવાજે આવી શકે. તેને ત્યાં પ્રવેશ મળે કે નહીં તે તેના કર્મોને આધીન છે. આકાશમાં આકાશગંગા તો છે પણ તેમાં ઘણી કથાઓનો પણ સમાવેશ છે. આકાશમાં વસંતસંપાતબિન્દુની જગ્યા ઐતિહાસિક ઘટનાઓ કયા કયા યુગમાં બની તેનો પણ નિર્દેશ કરે છે. પૂર્વ વેદકાલીનયુગ, વેદકાલીનયુગ, મહાભારત યુગ વગેરે.
દક્ષિણ ગોળાર્ધનું રાત્રિ આકાશ તારા અને નિહારિકાઓથી ખદબદે છે. કુદરતે દક્ષિણ ગોળાર્ધના આકાશ કરતાં પચીસ ગણા વધારે તારા ઢોળ્યા છે
પ્રાચીન સમયમાં આપણને ખબર ન હતી કે તારા શું છે? અગ્નિની શોધ થયા પછી લોકો માનતા કે તારા આકાશસ્થિત અગ્નિના કણો છે. ઉલ્કાવર્ષા થતી ત્યારે લોકો માનતા કે આકાશમાંથી અગ્નિકણોની વર્ષા થઈ રહી છે. બધા બહુ ડરતા. લોકો પછી એમ માનતા કે ભગવાન મહાન આત્માઓને આકાશમાં તારાના રૂપમાં સ્થાન આપે છે. સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહો દેવતા ગણાતા. ગ્રીક વિદ્વાનો માનતા કે ધરતી અને આકાશના નિયમો જુદા છે. આકાશ દૈવી છે.
આકાશમાં દેખાતો દૈવી શુભ પટ્ટો આકાશગંગા મનાતી. ગેલિલિયોએ જ્યારે આકાશગંગા પર તેનું દૂરબીન માંડ્યું તો ખબર પડી કે આકાશગંગા તો હજારો-લાખો તારાની બનેલી છે. આકાશમાં જેટલા તારા આપણે જોઈએ છીએ તે બધા જ આપણી આકાશગંગાના સભ્યો છે. લોકો માનતા કે આકાશમાં અગણિત તારા છે અને કહેતા કે ‘ગણ્યા ગણાય નહીં, વીણ્યા વીણાય નહીં તોય મારી છાબડીમાં માયે.’ હવે આપણને ખબર પડી છે કે આપણી આકાશગંગામાં પ૦૦ અબજ તારા છે. અને આપણી આકાશગંગા જેવી ૧૦૦ અબજ મંદાકિનીઓ છે.
પહેલાં લોકો માનતા કે પૃથ્વી વિશ્ર્વના કેન્દ્રમાં છે. પછી તેઓ માનવા લાગ્યા કે સૂર્ય વિશ્ર્વના કેન્દ્રમાં છે. પછી માનવા લાગ્યા કે સૂર્ય આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં છે. આકાશગંગા એટલે પૂરું બ્રહ્માંડ, પૂરું આકાશ. બ્રિટિશ ખગોળનિરીક્ષક સર વિલિયમ હર્ષલે આકાશગંગાના તારાનો અભ્યાસ કરીને તેનાં સ્થાનો નોંધવાની શરૂઆત કરી અને તેનું કેટલોગ બનાવ્યું. તેના પછી ગ્રાફ દોરી પૂરી આકાશગંગાનું ચિત્ર ખડું કર્યું. જ્યારે આઈન્સ્ટાઈને E=mc2 નું સમીકરણ રજૂ કર્યું પછી ખબર પડી કે તારા શા માટે પ્રકાશે છે. તેની સપાટીના ઉષ્ણતામાન આધારિત તેના લાલ, પીળા, સફેદ, બ્લુ (વાદળી) રંગો છે.
આકાશગંગામાં સ્થિત તારાના ગુચ્છાનો અભ્યાસ કરીને હર્લો શેટલેએ દર્શાવ્યું કે આપણો સૂર્ય આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં નથી પણ તેનાથી ૩૨૦૦૦ પ્રકાશવર્ષ દૂર છે. એટલે કે જેમ પૃથ્વીને વિશિષ્ટ સ્થાન નથી તેમ સૂર્યને પણ વિશિષ્ટ સ્થાન નથી. તે સર્વસામાન્ય તારો છે. જો સૂર્યને ગ્રહમાળા છે તો બીજા તારાને પણ ગ્રહમાળા હોવી જોઈએ અને તે ગ્રહમાળામાં પૃથ્વી જેવો ગ્રહ હોવો જોઈએ અને તેના પર પણ આપણા જેવા માણસો વસતા હોવા જોઈએ, જીવન હોવું જોઈએ. ૧૯૪૦ના દાયકામાં ડચ ખગોળવિદ જાન કેન્ડ્રિક ઉર્ટે દર્શાવ્યું કે આપણી મંદાકિની જાયન્ટ વ્હીલ (જાયન્ટ ચકડોળ) જાયન્ટ મેરી-ગો-રાઉન્ડની જેમ ધીરે ધીરે ધરીભ્રમણ પણ કરે છે.
આપણી આકાશગંગાનો વ્યાસ ૩ લાખ પ્રકાશ વર્ષ છે. એટલે કે આપણી આકાશગંગાના એક છેડેથી બીજા છેડે જતાં પ્રકાશને ૩ લાખ વર્ષ લાગે છે. પ્રકાશની ગતિ સેક્ધડના ૩ લાખ કિલોમીટરની છે. વર્ષની કેટલી સેક્ધડ, તેને ગુણ્યા ૩ લાખ, તેને ગુણ્યા ૩ લાખ એટલા કિલોમીટરનો આપણી આકાશગંગાનો વ્યાસ છે.
આકાશગંગાને સર્પિલ ભુજાઓ છે. તેનો ઓવર ઓલ આકાર પંજાબી છોલે પૂરીની પૂરી જેવો છે. તેમાં વિરાટ, અતિવિરાટ વાયુનાં વાદળો, ધૂલિકણો, બ્લેકહેલ્સ, ન્યુટ્રોન સ્ટાર્સ, વ્હાઈટડવાર્ફસ્ટાર્સ, ક્વેઝાર્સ, તારાગુચ્છો, તારા, ગ્રહો, ઉપગ્રહો, ધૂમકેતુઓ, ઉલ્કા વગેરે બધું જ છે. આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં જાયન્ટ બ્લેકહોલ છે જેમાં અબજો સૂર્ય જેટલો પદાર્થ છે. આપણી આકાશગંગાના કેન્દ્રમાં દંડ છે કે નહીં તેની ખગોળવિજ્ઞાનીઓને ખબર નથી, કારણ કે આકાશગંગાના કેન્દ્રથી ૧૦ પ્રકાશવર્ષના અંતર સુધી પ્રકાશ, પ્રકાશ સિવાય કાંઈ દેખાતું નથી. આપણી આકાશગંગાને ચાર સર્પિલ ભુજાઓ છે કે પાંચ તેની પણ આપણને ખબર નથી. આપણો સૂર્ય કોઈ એક ભુજામાં છે કે બે ભુજાઓ વાળો છે, તેની પણ આપણને ખરેખર જાણ નથી. આકાશના તારા વચ્ચે જે નાના નાના ધાબા નજરે ચઢે છે તે આપણી જવી નાનીમોટી મંદાકિનીઓ જ છે. ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ બ્રહ્માંડમાં ૧૦૦ અબજ મંદાકિનીઓ શોધી કાઢી છે.
આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીની નજીકમાં એની સરખામણીમાં નાની નાની બે અનિયમિત આકારની મંદાકિનીઓ છે. તેનાં નામો લાર્જ મેગલેનિક ક્લાઉડ અને સ્મોલ મેગલેનિક ક્લાઉડ (મેગલેનનું મોટું વાદળ અને મેગલેેનનું નાનું વાદળ) છે. તે અનિયમિત આકારની છે, કારણ કે આપણી મંદાકિની પોતાના ભયંકર ગુરુત્વાકર્ષણને લીધે તેને છિન્ન-વિછિન્ન કરતી જાય છે. આપણી આકાશગંગાની પડોશમાં ૪૦ મંદાકિનીઓ છે. તેને ખગોળવિદો લોકલ ગ્રુપ ઓફ ગેલેક્સી કહે છે. આ એક મંદાકિનીઓનું સંગઠન છે.
આપણી મંદાકિનીની ઉપમંદાકિની (સેટેલાઈટ ગેલેક્સી) મેગલેનનું મોટું વાદળ અને મેગલેનનું નાનું વાદળનાં નામો આવાં પડ્યાં છે, કારણ કે પંદરમી-સોળમી સદીના વિખ્યાત સાગરખેડું ફર્ડિનાન્ડ મેગલેને તેને સૌપ્રથમ જોઈ હતી અને તેની સાગરપ્રવાસની નોંધપોથીમાં લખી હતી. મેગલેન જ્યારે પૃથ્વીની પ્રદક્ષિણા કરવા મહાસાગરોમાં જહાજ ચલાવતો હતો ત્યારે જ્યારે તે દક્ષિણગોળાર્ધમાં ઓસ્ટ્રેલિયાની નીચેથી પસાર થતો હતો ત્યારે તેણે રાત્રિ આકાશમાં આ બે નાનાં નાનાં વાદળો જોયાં હતાં. અને તેની ડાયરીમાં નોંધ્યાં હતાં. મેગલેને જોયું કે એ વાદળો સામાન્ય વાદળો નથી. તે મહિનાઓ સુધી તેની તે જ જગ્યાએ દેખાતાં હતાં. તેમ છતાં તેના આકાર અને દેખાવને લીધે તેણે તેને વાદળો કહ્યાં હતાં. હવે આપણને ખબર પડી છે કે તે હકીકતમાં આપણી આકાશગંગા મંદાકિનીની ઉપમંદાકિનીઓ છે અને તેમાં કરોડો તારા છે. ૧૯૮૭માં મેગલેનના મોટા વાદળમાં તારાનો જબ્બર મહાવિસ્ફોટ થયો હતો. પૃથ્વી પરના ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ તેનો બરાબર અભ્યાસ કર્યો હતો. મેગલેનની મોટા વાદળમાં એક વિશાળ, અતિવિશાળ નિહારિકા (નેબુલા) છે. જેનું નામ તરન્તુલા નેબુુલા છે.
ઓસ્ટ્રેલિયામાં ઈન્ટરનેશનલ એરટ્રોનોમિકલ યુનિયનની ઈન્ટરનેશનલ કોન્ફરન્સ થઈ હતી. તેમાં ભારતમાંથી ખગોળવિદોના મોટા જૂથને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમાં પ્રોફેસર જયન્ત નારલીકર, પ્રોફેસર એસ. એન. ચિત્રે, પ્રોફેસર કૃષ્નસ્વામી, પ્રોફેસર રામદરાઈ અને લેખકનો સમાવેશ હતો. કોન્ફરન્સ સિડનીમાં હતી, પણ કોન્ફરન્સ પછી ખગોળવિજ્ઞાનીઓના જૂથને ઓસ્ટ્રેલિયાના છેક દક્ષિણે લઈ જવામાં આવ્યું હતું. ત્યાંથી રાતે અમે બધાએ દક્ષિણગોળાર્ધના રાત્રિઆકાશનું નિરીક્ષણ કર્યું હતું અને એની ભવ્યતાનાં દર્શન કર્યાં હતાં. ત્યારે સુંદર એવા મેગલેનના મોટા વાદળ અને મેગલેનના નાના વાદળને અમે જોયાં હતાં. એટલું જ નહીં, ત્યારે ડઝનબંધ તારકગુચ્છો, ઝગઝગતા શુભ્ર વાયુનાં વાદળો, નિહારિકાઓ જોયાં હતાં. દક્ષિણ ગોળાર્ધનું રાત્રિઆકાશ તારા અને નિહારિકાઓથી ખદબદે છે. કુદરતે દક્ષિણાયન ગોળાર્ધના આકાશમાં ઉત્તર ગોળાર્ધના આકાશ કરતાં પચીસ ગણા વધારે તારા ઢોળ્યા છે. કુદરતે આ પક્ષપાત કર્યો છે. હકીકતમાં આ પક્ષપાત નથી પણ આપણી મંદાકિનીનું કેન્દ્ર દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં છે માટે ત્યાં વાયુનાં વાદળો, તારકગુચ્છો, તારા ટોળે વળ્યા હોય તેમ દેખાય છે. ધનુ રાશિ અને વૃશ્ર્ચિક રાશિ દક્ષિણ ગોળાર્ધમાં છે. વૃશ્ર્ચિક રાશિની પૂંછડીને મૂળ નક્ષત્ર કહે છે, કારણ કે તેની દિશામાં આકાશગંગાનું કેન્દ્રમૂળ છે. આકાશગંગા વૃશ્ર્ચિક રાશિની પૂંછડીમાંથી પસાર થાય છે. તે ભવ્ય દૃશ્ય સર્જે છે. આપણે આકાશગંગાને તેની સર્વાંગી ભવ્યતામાં જોવી હોય તો જેઠ મહિનામાં આકાશ સ્વચ્છ હોય તો રાતે નવ-દશ વાગ્યે વૃશ્ર્ચિકની પૂંછડીમાંથી પસાર થતી જોઈ શકાય. એપ્રિલ-મે માસમાં એટલે કે ચૈત્ર-વૈશાખ મહિનામાં રાત્રિના ૧૨ વાગ્યા પછી એ ભવ્ય દૃશ્ય જોઈ શકાય. વૃશ્ર્ચિક કાંઈ મોતનો પયગામ નથી. તે તો અનંતની શોભાની છડી પોકારે છે. વૃશ્ર્ચિકના ત્રણ વિભાગ છે. અનુરાધા, જ્યેષ્ઠા અને મૂળ. જ્યેષ્ઠા, સુંદર લાલ તારો છે. તે આપણાથી ૪૦૦ પ્રકાશવર્ષ દૂર છે. વૃશ્ર્ચિકના બે આંકડા એટલે અનુરાધા નક્ષત્ર. વૃશ્ર્ચિક રવિમાર્ગને લંબ થઈને પડ્યો છે. તે તેના માર્ગમાં આડો પડ્યો નથી. વૃશ્ર્ચિકની પશ્ર્ચિમે તુલા રાશિ છે અને પૂર્વમાં ધનુ રાશિ છે.
આકાશગંગાની શોભા જ અનેરી છે. તે આપણી મંદાકિની છે. આપણા ઋષિઓ માનતા કે ગંગા આકાશમાંથી ઊતરી આવી છે. આકાશગંગાનો પટ્ટો જ હૃષીકેશ પાસે વહેતી ગંગા જેવો છે. હકીકતમાં ગંગા પણ આકાશમાંથી ઊતરી આવી છે. ગંગા બરફની દેન છે. હિમાલયમાં પડતા બરફની, પણ બરફ તો આકાશમાંથી ધીરે ધીરે આવીને હિમાલયની ઉત્તુંગ ચોટી ગંગોત્રી પર પડે છે. ગંગોત્રીની ગ્લેશિયર બનાવે છે અને તેમાંથી ગંગા ઉત્પન્ન થાય છે. માટે ગંગા આકાશમાંથી જ આવી ગણાયને? પૃથ્વી પર જે વરસાદ થાય છે. તે પણ આકાશમાંથી તો આવે છે. માટે આ બધું ગંગામય જ છે. માટે પાણી ગમે ત્યાં હોય તે આકાશગંગાનું જ પાણી છે.
શાસ્ત્રોમાં આપણી આકાશગંગાને શેષનાગના સ્વરૂપે વર્ણવવામાં આવી છે. આકાશગંગાની પાંચ સર્પિલ ભૂજા શેષનાગની પાંચ ફેણ છે અને આકાશગંગાનો આકાર શેષનાગનો દેહ છે. વાત રસપ્રદ છે. ધ્રુવતારો છે તે કાલેય (શેષનાગ)ની બરાબર ફેણ ઉપર છે જેની ફરતે બ્રહ્માંડનો ગરબો ચકરાવો લઈ રહ્યો છે. માટે આપણી પૃથ્વી શેષનાગની ફણા પર છે. તેવી કલ્પના કરવામાં આવી છે. આમ ચિત્ર રસપ્રદ છે. શાસ્ત્રોમાં આકાશગંગાને વાસુકિનાગ રૂપે પણ કલ્પના કરવામાં આવી છે. સમુદ્રમંથન વખતે તેને નેતરુ બનાવવામાં આવ્યા હતો. મેરુ પર્વતને ઝેરણી કલ્પવામાં આવી હતી અને સમુદ્રનું મંથન કરવામાં આવ્યું હતું. મેરુ પર્વતની ટોચે ધ્રુવતારો સ્થિર છે અને તેની ફરતે બ્રહ્માંડ વલોવાય છે, ગોળ ગોળ ફરે છે. શું કલ્પના છે આપણા પૂર્વજોની! આકાશગંગા મૃગનક્ષત્ર, હંસતારામંડળમાંથી પસાર થાય છે. જાણે કે હંસ નદીમાં તરી રહ્યો હોય. આકાશગંગાને વૈતરણી પણ કલ્પવામાં આવી છે. તેને પાર કરીને જ સ્વર્ગે જઈ શકાય. તેના કાંઠે સ્વર્ગના સિપાઈઓ જેવા બે મહાશ્ર્વાનો છે જે સ્વર્ગના દરવાજે ચોકી કરે છે. જીવાત્મા જો વૈતરણી પાર કરી શકે તો સ્વર્ગના દરવાજે આવી શકે. તેને ત્યાં પ્રવેશ મળે કે નહીં તે તેના કર્મોને આધીન છે. આકાશમાં આકાશગંગા તો છે પણ તેમાં ઘણી કથાઓનો પણ સમાવેશ છે. આકાશમાં વસંતસંપાતબિન્દુની જગ્યા ઐતિહાસિક ઘટનાઓ કયા કયા યુગમાં બની તેનો પણ નિર્દેશ કરે છે. પૂર્વ વેદકાલીનયુગ, વેદકાલીનયુગ, મહાભારત યુગ વગેરે.
No comments:
Post a Comment