પ્રતિકાવ્ય: પૅરડી --- શાહબુદ્દીન રાઠોડ

જે શૈલીમાં પૅરડી રચવી હોય તે શૈલીનું પર્યાપ્ત જ્ઞાન જરૂરી છે. મૂળ કૃતિના ભાવને કઈ રીતે હળવા ભાવમાં બદલી નાખવો તે પૂરતો પરિશ્રમ માગી લે છે

હાસ્યનો દરબાર - શાહબુદ્દીન રાઠોડ

ગુરુ ગોવિંદ દોનો ખડે કિસકો લાગુ પાય,

બલિહારી ગુરુ આપકી ગોવિંદ દિયો બતાય.

ગુરુવંદનાનો આ દોહો ખૂબ જ પ્રચલિત છે. ગુરુની પ્રશંસા અને મહત્ત્વ દર્શાવવા તેની અવાર-નવાર રજૂઆતો થયા કરે છે.

આ દોહા પરથી એક કવિએ પૅરડીની રચના કરી. મૂળ કાવ્ય, દોહો, મુક્તક, ગીત કે ભજનના જે તે સ્વરૂપને અકબંધ રાખી તે જ શૈલીમાં મૂળ કવિતાના ગંભીર ભાવને સ્થાને ખૂબીપૂર્વક હળવા, રમૂજીભાવની અભિવ્યક્તિ કરવી તેને પૅરડી-પ્રતિકાવ્ય કહેવામાં આવે છે. જેમ કે,

પત્ની ખડી, શ્ર્વશુર ખડે, કિસકો લાગું પાય,

બલિહારી શ્ર્વશુર આપકી ક્ધયા દિયો બિહાય.

કોઈ વાર એક ચરણ એને એ જ રાખી બીજા ચરણને કવિ બદલી નાખી પૅરડી રચે છે.

ચિત્રકૂટ કે ઘાટ પર ભઈ સંતન કી ભીડ

તુલસીદાસ ચંદન ઘસે તિલક કરે રઘુવીર.

આ પ્રચલિત દોહા પરથી એક કવિએ રચના કરી:

ચિત્રકૂટ કે ઘાટ પર ભઈ સંતન કી ભીડ,

બાબા ખડે ચલા રહે નૈન સૈન કે તીર.

કોઈ વાર કોઈ પ્રસિદ્ધ કવિની શૈલીનું અનુસરણ કરી સીધી રચના પણ કરવામાં આવે છે.

સાંકર ઘર કી લગ ગઈ ભઈ રાત જો દેર

રહીમન ચુપ હે બૈકિયે દેખી દીનન કો ફેર.

આ તો હિન્દી સાહિત્યનાં ઉદાહરણો છે. ગુજરાતી સાહિત્યમાં પણ પ્રતિકાવ્યનો ઉમદા હાસ્યપ્રકાર ભલે થોડા પ્રમાણમાં પણ ખેડાયેલ તો છે જ. થોડાં ઉદાહરણો-મૂળ રચના સાથે.

નિદ્રાને પરહરી સમરવા શ્રીહરિ,

એક તું, એક તું, એમ કહેવું.

નિદ્રાને પરહરી સમરવાં શ્રીમતી

ચા મૂકો, ચા મૂકો, એમ કહેવું.

અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું શ્રીહરિ,

અખિલ બ્રહ્માંડમાં એક તું સ્ત્રી ખરી.

દીકરી ને ગાય દોરે ત્યાં જાય,

દીકરી ને ગાય માથું મારીને ખાય.

સંપ ત્યાં જંપ

સાઇકલ ત્યાં પંપ

કવિશ્રી બાલાશંકર કંથારિયાની જાણીતી ગઝલ:

ગુજારે જે શિરે તારે જગતનો નાથ તે સ્હેજે

ગણ્યું જે પ્યારું પ્યારાએ અતિ પ્યારું ગણી લેજે.

કવિશ્રી જ્યોતીન્દ્ર દવેએ જે કાવ્યપ્રકારો અજમાવ્યા છે તેમાં પ્રતિકાવ્યોનો સમાવેશ પણ થાય છે. તેમણે ઉપરોક્ત ગઝલની પૅરડી આ રીતે શરૂ કરી છે:

ગુજારે જે શિરે તારે વઢકણી વહુ તે સ્હેજે

ગણ્યું જે પ્યારું પ્યારીએ અતિ પ્યારું ગણી લેજે.

કટાક્ષ, વિડંબના, વક્રોક્તિ, ઉપહાસ વગેરે દ્વારા જે હાસ્ય નિષ્પન્ન થઈ શકે છે તે તમામનો તેમણે સફળતાપૂર્વક પ્રયોગ કરેલ છે.

અરે સંતાન તો છે ઘેલાં રહે એ દૂર માંગે તો,

ન માંગે દોડતાં આવે ન વિશ્ર્વાસે કદી રહેજે.

‘બોધ - ન શોધ’ એવું શીર્ષક આપને કવિશ્રી બાલાશંકરના જ શબ્દોમાં રજૂઆત કરી તેઓશ્રીએ મુક્ત હાસ્ય સર્જ્યું છે.

તિજોરીને દઈ તાળાં પછી કૂંચી લઈ કરવામાં,

પ્રિયાની જાડી ગ્રીવામાં પરોવી સુખે સૂજે.

‘પ્રભુની પ્યારી ગ્રીવામાં’ને બદલે ‘પ્રિયાની જાડી ગ્રીવામાં’ જેવા શબ્દો અસરકારક હાસ્ય સર્જે છે. કવિની મૂળ પંક્તિ પૅરડી સાથે:

નિજાનંદે હંમેશાં તું બાલ મસ્તીમાં મજા લેજે,

નિજાનંદે હંમેશાં બાલ વસતિમાં મજા લેજે.

આગળની પંક્તિ સાથે પ્રતિકાવ્ય...

નિયંત્રણ સંતતિ કેરું ભલે સરકાર ફટકારે,

નિજાનંદે હંમેશાં બાલ વસતિમાં મજા લેજે.

મસ્તીને વસતિમાં બદલી નાખીને હાસ્યકારે સમગ્ર ચિત્રને બદલી નાખ્યું છે. તેમની ગઝલની આ બે પંક્તિઓ તેમની સર્જકપ્રતિભાનો ખ્યાલ આપે છે.

ગઝલ લઈ આવવા અમને અહીં આજ્ઞા કરાઈ છે,

ગઝલ છે નારીજાતિ તે અમારે મન પરાઈ છે.

કવિશ્રી ન્હાનાલાલે ડોલનશૈલી નિર્માણ કરી તેમાં કાવ્યો રચી નોખી કેડી કંડારી એમાં ઘણાનો રોષ તેમણે વહોરી લીધો, ડોલનશૈલીનો વિરોધ પણ ખૂબ થયો અને ઉપહાસ પણ એટલો થયો.

કવિશ્રી જ્યોતીન્દ્ર દવેએ ન્હાનાલાલના ‘એ કોણ હતી?’ કાવ્યની પૅરડી રચી છે. ડોલનશૈલીની મજાક તો તેમાં છે જ, વૈભવી વાણીમાં મોટો પ્રારંભ કરી ઊંચી જિજ્ઞાસા જગાવી છેવટે સામાન્ય અંત લાવી અસરકારક હાસ્ય સર્જ્યું છે.

સારાય જગતને પોષતી,

માનવભાગ્યની કલ્યાણ પ્રેરતી,

મસ્તક વડે પ્રેરણા પ્રેરતી,

એ તો હતી મહિષી,

એક મીઠી ભેંસલડી!

કલાપીની શૈલીનું અનુસરણ કરી તેમણે રચેલ પૅરડી:

રહેવા દે રહેવા દે આ સંહાર પ્રિયે હવે,

ઘટે ના સ્થૂળતા આવી નેહભીની કુશાંગીને,

બટાકો છોલવાને તું આવો ઉત્સાહ કાં ધરે,

બટાકાને પચાવાને બટાકો બનવું પડે.

કવિ ન્હાનાલાલ સામે મોટાલાલ નામ ધારણ કરી કવિતામાં છંદના હિમાયતી કવિ ખબરદારે પણ ડોલનશૈલી સામે ઉપહાસનું શસ્ત્ર ઉગામ્યું. ગુજરાતનો તપસ્વી ન્હાનાલાલના કાવ્યની ખબરદારે ‘પ્રભાતનો તપસ્વી’ શીર્ષક આપીને પૅરડી રચી છે. જેમાંની થોડી પંક્તિઓ...

ન્હાનાલાલ:                    મોટાલાલ:

મંદિરોમાં પચ્ચાસ,             આંગણામાં પચ્ચીસ વખત,

દીપમાળા પ્રગટાવો,           પાણી છંટાવો,

પચ્ચાસ પચ્ચાસ,              પચ્ચીસ પચ્ચીસ,

આરતીઓ ઊતરાવો,           ચોક પુરાવો,

પચ્ચાસ પચ્ચાસ,              આજે પચ્ચીસમી,

દેવઘંટા વગડાવો,              વેળાનો પુકાર છે,

આજે પચ્ચાસ વર્ષનો,           કૂકડે કૂ, કૂકડે કૂક

ઉત્સવ છે.                       કોઈના ચૂકરે ચૂક.

આમ તો ‘આ વાદ્યને કરુણગાન વિશેષ ભાવે’ આવું કહેનારા કવિશ્રી નરસિંહરાવમાં પણ ક્યારેક હાસ્યની ઝલક જણાઈ આવે છે. તેમણે પણ ન્હાનાલાલની ડોલનશૈલીનો ઉપહાસ કરવા એ જ શૈલીમાં પ્રતિકાવ્યની રચના કરી છે.

એ પતંગની પતાકાઓનું,

દિવ્યગાન સુણતો,

નિદ્રાવશ ઊભેલો,

મહાશ્ર્વેતાની વીણાથી મુગ્ધ હિરણશો,

પેલો દીન ગધેડો,

શેરીમાં સ્થિર ઊભેલો,

એ ગધેડાનો સુરેખ કાન,

પોતાના હાથમાં ધરીને,

જો! સખી! પેલા ગંગારામ,

ભૂગોળશા ગોળ શરીરધારી,

સ્થિર ચિત્તે,

અક્ષુબ્ધ હૃદયે,

સમાધિલીન ઊભા છે!

મધ્યયુગમાં જે રીતે રજપૂતોનાં ટેક, શૌર્ય અને વીરતાને બિરદાવવામાં આવતાં એમાં ઘણી વાર અતિરેક પણ થઈ જતો. તેને હાસ્યનું લક્ષ્ય બનાવી એ લોકબોલીની યાદગાર પૅરડી રચી છે. ‘શેષ’ના ઉપનામથી કવિશ્રી રામનારાયણ વિ. પાઠકે.

‘એક રજપૂતની ટેક’નો પ્રસંગ તેમણે આ રીતે વર્ણવ્યો છે.

રજપૂતાણી રજપૂતને જણાવે છે -

સાંભળો છો કે સાયબા મારી કાયા કામણી,

એક માખીને કાજે મારી ઊંધ્યું વિખાણી,

એક માખીના ઉપદ્રવને લીધે રજપૂતાણીની ઊંઘ વેરણ થઈ અને રજપૂતાણીએ આવું રજપૂતને મહેણું માર્યું એમાં રજપૂતને લાગી આવ્યું. તેણે ગૃહત્યાગ કરી વનરાવનનો મારગ લીધો. મહેણાંની યાતના અસહ્ય થઈ પડી ત્યારે રજપૂતે વિઠલાનું સ્મરણ કર્યું. આ વિઠલો એટલે પ્રભુ વિઠલ નહીં, દીનાનાથ નહીં, આ વિઠલ એટલે વિઠલો વાળંદ, કવિએ આખાયે પ્રસંગનું હાસ્યરસિક શૈલીમાં ચોટદાર વર્ણન કર્યું છે.

વેલો આવે વિઠલા મારે હાથ નથી હથિયાર,

આ મેણાંથી મુકાવવા, તું ચડજે મારી વાર,

વેગે ધાયો વિઠલો કરતો કપરી કૂચ,

મેણિયતે માથું ધર્યું એની મૂંડ નાખી મૂછ.

પ્રતિકાવ્ય - પૅરડી કઠિન પ્રકાર છે. હાસ-પરિહાસ, નર્મ-મર્મ, હાસ્યકટાક્ષની ઊંડી સૂઝ સર્જકમાં હોવી જરૂરી છે. જે શૈલીમાં પૅરડી રચવી હોય તે શૈલીનું પર્યાપ્ત જ્ઞાન જરૂરી છે. મૂળ કૃતિના ભાવને કઈ રીતે હળવા ભાવમાં બદલી નાખવો તે પૂરતો પરિશ્રમ માગી લે છે.

વિશુદ્ધ હાસ્ય સર્જવાને બદલે જ્યારે તેમાં અંગત ઈર્ષા કે દ્વેષ ભળે છે ત્યારે બુદ્ધિહીન મૂર્ખાઈ ભરેલ પૅરડી રચાય છે. ઉદાહરણ રૂપે, ‘એ દાળ હારે બિસ્કિટ ખાય છે તેમાં તારા બાપનું શું જાય છે?’

હાસ્યમાં રિયલાઈઝેશન થવું જોઈએ રીઍક્શન નહીં.