શિવજી મહાન પર્યાવરણવાદી હતા
કોઈ વ્યક્તિને જો માનસિક રીતે નબળો-લઘુતાગ્રંથિવાળો બનાવી દેવો હોય તો તે જન્મે ત્યારથી તેના પર સતત શાબ્દિક પ્રહારો કરવા- તું તો ડોબો છો. તને કંઈ આવડતું નથી. તે કંઈક બોલવા જાય એટલે તેને ચૂપ કરાવી દેવો. તે વ્યક્તિ લઘુતાગ્રંથિવાળો બની જશે. તેને એમ લાગશે કે પોતે જે કંઈ કરે છે તે ખોટું જ કરે છે. તેણે બીજા કરે તેમ જ કરવું જોઈએ.
ભારતીય સંસ્કૃતિ વિશે આપણા મનમાં અંગ્રેજોએ આવું જ ભરાવી દીધું છે. અંગ્રેજોએ દાખલ કરેલી શિક્ષણપદ્ધતિ અને અંગ્રેજોએ તૈયાર કરેલા માનસિક દાસત્વવાળા કાળા અંગ્રેજો વિવિધ માધ્યમો જેવા કે સમાચારપત્ર, ટીવી ચેનલો, ફિલ્મો, ટીવી સિરિયલો દ્વારા આપણા મનમસ્તિષ્ક પર સતત આવું જ આરોપ્ય રાખે છે.
એક મિનિટ. તમને થતું હશે કે સિક્કાની બીજી બાજુ જેવો વિષય ‘નાયક ખલનાયક’ કોલમમાં ક્યાંથી? ના.’ નાયક ખલનાયક’ કોલમમાં શિવજીના રૂપની જે આધ્યાત્મિક-વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિથી મૂલવણી કરીએ છીએ તેના જ સંદર્ભમાં આ વિષય ઉખાળ્યો છે. આપણે આ કોલમમાં શિવજી પર એક પછી એક લેખમાળામાં જોઈએ છીએ કે હિન્દુ ધર્મ તબીબી વિજ્ઞાન-પર્યાવરણ વિજ્ઞાન-સામાજિક વિજ્ઞાન-મનોવિજ્ઞાન આ બધાનો સંગમ છે. તેમાં જે કંઈ વાતો છે તે બહુ સમજી-વિચારીને મૂકવામાં આવી છે. રૂઢ કરાઈ છે. પરંતુ ઘણાં બધાં ક્ષેત્રોમાં જે ટોચ પર બેઠા છે તેઓ માને છે કે આ બધું હંબગ છે.
દા.ત. પઠાણકોટમાં ત્રાસવાદીઓ સામેની કાર્યવાહી ચાલુ હતી ત્યારે જમ્મુ-કાશ્મીરના પૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન ઓમર અબ્દુલ્લાએ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની એક કાર્યક્રમના સંદર્ભમાં ટીકા કરી. ના તેમણે એમ નથી કહ્યું કે આ કાર્યક્રમ નહોતો થવો જોઈતો. તેમણે કહ્યું કે ત્રાસવાદી હુમલો થાય ત્યારે પણ કામકાજ નિયમિત રીતે ચાલ્યા કરે તે સારું જ છે, પરંતુ નરેન્દ્ર મોદી યોગ પર કેમ બોલ્યા? અરે ભાઈ! મોદી કર્ણાટકમાં યોગ સંશોધન પર યોજાયેલી પરિષદમાં બોલે તો યોગ પર જ બોલે ને. યોગનું મહત્ત્વ તો દુનિયાએ પણ સ્વીકાર્યું છે. ૨૧મી જૂનને યોગ દિવસ તરીકે સંયુક્ત રાષ્ટ્રોએ જાહેર કર્યો છે.
હમણાં યોજાયેલી ૧૦૩મી ભારતીય વિજ્ઞાનસભા (ઇન્ડિયન સાયન્સ કોંગ્રેસ)માં આવું જ થયું ને. ‘બોટનીના પ્રાધ્યાપક (ઋષિકેશ મુખર્જીની ‘ચૂપકે ચૂપકે’ની ભાષામાં કહીએ તો ઘાસ ફૂસ કા ડોક્ટર) અને મધ્યપ્રદેશના ખાનગી યુનિવર્સિટી રેગ્યુલેટરી કમિશનના અધ્યક્ષ અખિલેશ કે. પાંડે લોર્ડ શિવ: ‘ધ ગ્રેટેસ્ટ એન્વાયરન્મેન્ટલિસ્ટ ઇન ધ વર્લ્ડ’ પર એક પત્ર રજૂ કરવાના હતા. એમના પત્રમાં શું હતું તેની ઝાઝી વિગતો જાણવા મળતી નથી. આ પત્ર રજૂ થાય એ પહેલાં જ વૈજ્ઞાનિકોમાં અને ટવિટ્રવાસીઓમાં ઉહાપોહ થઈ ગયો. અખિલેશ પાંડેએ તેમને પગ પર કંઈક ઈજા થવાના કારણે આ પત્ર રજૂ કરવાનું જ માંડી વાળ્યું, પણ તેમના બદલે કાનપુરના રાજીવ શર્માએ શંખ વગાડવાના આરોગ્યલક્ષી ફાયદા પર વાત કરી. આ બંને મુદ્દે બુદ્ધિજીવીઓ અને ટ્વિટરવાસીઓ એવો આક્ષેપ કરે છે કે રાજકીય કારણોસર વિજ્ઞાનમાં ધર્મને ભેળવવાની વાત છે! તેઓ શિવજીની વાતને માયથોલોજીનું નામ આપે છે એટલે કે રૂપાળી કથા, જે સાંભળવામાં તો મજા આવે, પણ હોય તો તે નરી કલ્પના જ.
ચાલો એક ક્ષણ માની પણ લઈએ કે શિવજીની કથા માયથોલોજી અથવા દંતકથા છે. તો પણ તેમની સાથે જે કંઈ રૂપક જોડાયેલા છે તે નર્યું વિજ્ઞાન છે કે બીજું કંઈ? ગયા જ અઠવાડિયે આપણે ભસ્મનું વૈજ્ઞાનિક અને આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ ચર્ચ્યું હતું. તે પહેલાંના અઠવાડિયે આપણે શિવજીના ગળામાં સાપનું પર્યાવરણની દૃષ્ટિએ અગત્ય સમજવા પ્રયાસ કર્યો હતો. તે પહેલાં શિવજીના માથા પર અર્ધચંદ્ર કેમ તેની પણ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ વાત કરી હતી.
અખિલેશ પાંડે મુજબ, શિવજીએ ગંગાના ધસમસતા પ્રવાહને રોક્યો હતો (આપણે તેની વાત અગાઉ આ જ લેખનમાળામાં કરી ગયા છીએ). તેમણે તેમના માથા પર આ પ્રવાહ ઝીલ્યો અને એટલું જ પાણી આવવા દીધું જે પૃથ્વી માટે જરૂરી હતું. આ જળસંચયનો ક્ધસેપ્ટ છે.
અખિલેશ પાંડેએ વિભૂતિની વાત કરી. વિભૂતિ એ બીજું કંઈ નથી પણ અંગ્રેજીમાં જે નેનો પાર્ટિકલ્સ કહેવાય છે તે જ છે. તેમાં ઊર્જા રહેલી હોય છે. અત્યારે લોકો આ નેનો પાર્ટિકલ્સનું વિશ્ર્લેષણ કરે છે. શિવજીના પરિવારમાં પ્રાણીઓ પણ છે. તેમના ગળામાં સાપ છે. તેઓ નંદી નામના વૃષભ પર સવારી કરે છે. તેમનાં પત્ની પાર્વતી વાઘ પર સવારી કરે છે. તેમના પુત્ર કાર્તિકેય મયૂર પર અને બીજા પુત્ર ગણેશ મૂષક પર સવારી કરે છે. આ પ્રાણીઓ એકબીજાના દુશ્મન છે, પરંતુ તેઓ એકબીજા સાથે સુમેળથી રહેતા હતા. તેનો અર્થ છે પર્યાવરણ સંરક્ષણ. ફૂડ ચેઇન- ખાદ્ય ચક્ર જાળવવા દરેક પ્રાણી અગત્યનું છે.
તેમણે અમૃત મંથન વખતે વિષ ગ્રહણ કર્યું હતું. શિવજીને વૃક્ષ સાથે સરખાવાય છે. તેનો અર્થ છે કે પર્યાવરણ જાળવવા છોડ-વૃક્ષને જાળવવા જોઈએ.
આ બધી તો દંતકથા છે તેવા પ્રશ્ર્નના જવાબમાં બોટનીના આ પ્રોફેસર કહે છે કે ગાંધારીને ૧૦૦ બાળકો હતાં. આ વાત અત્યારે વિજ્ઞાનની રીતે આપણને સમજાય છે. સ્ટેમ સેલ રિસર્ચ અને જીન ક્લોનિંગથી આ શક્ય છે.
અખિલેશ પાંડેની વાતને અટકાવીએ અને આ ૧૦૦ બાળકોના સંદર્ભમાં બીજી વાત કરીએ. વર્ષ ૨૦૦૨માં આવી જ એક સભા થઈ હતી, સ્ટેમ સેલ રિસર્ચ પર. ઑલ ઇન્ડિયા બાયોટેક એસો.ના સાઉધર્ન ચેપ્ટર દ્વારા આયોજિત સ્ટેમ સેલ રિસર્ચ કોન્ફરન્સમાં નવી દિલ્લીની મૌલાના આઝાદ મેડિકલ કોલેજના સર્જન બી. જી. માતપુરકરે કહ્યું હતું કે ગાંધારીએ ક્લોનિંગની ટેક્નોલોજીથી ૧૦૦ બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો.’ ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’માં તેનો અહેવાલ છપાયો હતો. માતપુરકરે કહ્યું હતું કે કોઈ માતા ૧૦૦ બાળકોને જન્મ આપી શકે નહીં. તે પણ એકસરખી ઉંમરના. પરંતુ ગાંધારીના કિસ્સામાં આમ થયું. કેવી રીતે?
ગાંધારીએ મહર્ષિ વ્યાસ પાસેથી ૧૦૦ બાળકોનું વરદાન મેળવ્યું હતું. પરંતુ જ્યારે તેને પ્રસૂતિ થઈ ત્યારે તેને લાગ્યું કે તેને મૃત બાળક જન્મ્યું છે. તે આ ભ્રૂણનો નિકાલ કરવા જતી હતી ત્યાં વ્યાસ મુનિ આવ્યા અને તેમણે તેને કહ્યું કે આ ભ્રૂણના ૧૦૦ ટુકડા કરો. તેને ઘીથી ભરેલી સો બરણીઓમાં રાખો. ગાંધારીને દીકરી પણ જોઈતી હતી. આથી વ્યાસજીએ કહ્યું કે તો ૧૦૧ ટુકડા કરો. આ રીતે ટુકડાઓ બે વર્ષ સુધી રખાયા. બે વર્ષ પછી તેમાંથી બાળકો જન્મ્યા.
માતપુરકર કહે છે કે મહાભારતના સમયમાં માત્ર ટેસ્ટ ટ્યૂબ બેબી અને એક ભ્રૂણમાંથી અનેક બનાવવાની ટેક્નોલોજી જ વિકસી નહોતી, પરંતુ તેઓ મહિલાના શરીર બહાર કેવી રીતે માનવ ભ્રૂણનો વિકાસ કરવો તે ટેક્નોલોજી પણ જાણતા હતા. અરે ! વાસુદેવ-દેવકીના કિસ્સામાં તો દેવકીના શરીરમાં જે ગર્ભ હતો તેનું સ્થાપન રોહિણીના શરીરમાં કરાયું હતું અને રોહિણીના શરીરમાં રહેલા ગર્ભને દેવકીના શરીરમાં સ્થાપિત કરાયો હતો. કુંતીએ કોઈ જાતના શારીરિક સંબંધ વગર કર્ણને અને તે પછી પાંડવોને જન્મ આપ્યો. વર્ષો સુધી આ વાતની હાંસી ઉડાવાતી હતી, પરંતુ આજે આપણે જાણીએ છીએ કે એકલી સ્ત્રી કોઈ જાતના શારીરિક સંબંધ વગર સ્પર્મ બેન્કના કારણે માતા બની શકે છે. હવે તો એ પણ સાબિત થઈ ગયું છે કે એક સ્ત્રીમાંથી પુરુષ બનેલી વ્યક્તિ પણ માતા બની શકે છે. બ્રિટનનો બોબ જેને દુનિયાનો પહેલો પુરુષ માતા કહેવાય છે, તેનો કિસ્સો જાણીતો છે! આવો જ કોઈ કિસ્સો વર્ષો પહેલાં જો આપણા કોઈ ગ્રંથમાં લખાયો હોત તો તેની આ સેક્યુલરો-રેશનાલિસ્ટો દ્વારા મજાક ઉડાવાતી હોત. પરંતુ માતપુરકર સામે ત્યારે આટલો ઉહાપોહ ન થયો. કેમ? કારણકે માતપુરકરે સૌ પ્રથમ ઑર્ગન રિજનરેશન’ની વ્યાખ્યા કરી. તેમણે ભારતમાં રહીને વિશ્ર્વમાં સૌ પ્રથમ વાર સસ્તન પ્રાણીઓમાં ઑર્ગન રિજનરેશનની ટેક્નિક પણ ડેવલપ કરી. અને ભારતીય હોય એટલે એક વાત તો આવે જ. અને તે એ કે આ ટેક્નિક પાછી સસ્તી હતી! (મંગળ યાનની જેમ જ!) આ માટે તેમને અમેરિકાએ પેટન્ટ પણ આપી! ‘જ્યારે કોઈ ફોરેન’ની વ્યક્તિ, ‘ફોરેન રિટર્ન્ડ’ વ્યક્તિ આપણી વાત પર અનુમતિનો થપ્પો મારે છે ત્યારે જ આપણે તેને સ્વીકારીએ છીએ. તો શિવજી મહાન પર્યાવરણવાદી હતા તેવો થપ્પો કોઈ પશ્ર્ચિમની મહાન વ્યક્તિ મારે ત્યાં સુધી રાહ જોવી? જેને જોવી હોય તે જુએ, આપણે તો નહીં જ જોઈએ! (ક્રમશ:)
રુદ્રાક્ષથી હૃદયરોગ સહિત અનેક બીમારીઓમાં રાહત મળે છે!
શંકર ભગવાન હાથમાં, ગળામાં વગેરે વિવિધ જગ્યાએ રુદ્રાક્ષ ધારણ કરે છે. રુદ્રાક્ષ શબ્દ બે શબ્દોની સંધિથી બન્યો છે- રુદ્ર + અક્ષ. રુદ્ર એટલે શિવ અને અક્ષ એટલે આંસું. શંકર ભગવાનની આંખમાંથી આંસુ ટપકવાથી જે બન્યું તે રુદ્રાક્ષ. આ અંગે વિવિધ દંતકથાઓ છે. એક દંતકથા મુજબ, જ્યારે ત્રિપુરાસુર દૈત્યનો ત્રાસ વધી ગયો હતો ત્યારે બધા દેવતાઓએ તેનો નાશ કરવા શંકર ભગવાનને પ્રાર્થના કરી હતી. આથી તેમણે અઘોર નામના શસ્ત્રનું ચિંતન કરવા ઘણા સમય સુધી નેત્રો બંધ રાખ્યાં હતાં. તેમનાં નેત્ર જ્યારે ખુલ્યાં ત્યારે તેમાંથી આંસું ટપક્યાં. તેમાંથી રુદ્રાક્ષ નામનાં વૃક્ષો ઉત્પન્ન થયાં.
બીજી દંતકથા એમ કહે છે કે શિવજીએ જોયું કે આ દુનિયા દુ:ખોથી ભરેલી છે. તેમણે બ્રહ્માને પૂછ્યું કે આ દુનિયા આપણે શા માટે ઉત્પન્ન કરીએ છીએ જેમાં માનવે સતત સહન કરવાનું આવે છે. તેનું સમાધાન શોધવા માટે તેમણે ધ્યાન કર્યું, પરંતુ સંવેદનાના કારણે તેમની આંખોમાંથી આંસું ટપકવાં લાગ્યાં. આ આંસુંમાંથી રુદ્રાક્ષ બન્યા.
રુદ્રાક્ષનું મહત્ત્વ આપણાં ધર્મગ્રંથો જેવા કે શિવપુરાણ, શ્રીમદ્ દેવી ભાગવત વગેરેમાં બતાવેલું છે. શ્રીમદ્ દેવી ભાગવતમાં લખાયેલું છે:
્યત્ળષઢળફઞળડ્ર્રૂ હજ્ઞશ્રર્છૈ ણ રુઇંરુજ્ખડરુક્ષ રુમડ્ર્રૂટજ્ઞ
શિવપુરાણમાં વિદ્યેશ્વરસંહિતામાં અધ્યાય ૨૫મામાં રુદ્રાક્ષને ધારણ કરવાનો વિધિ અને તેના વિવિધ રૂપોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે મુજબ, શંકર ભગવાન પાર્વતીજીને કહે છે, મેં સંયમ રાખીને હજારો દિવ્ય વર્ષો સુધી ઘોર તપ કર્યું. એક દિવસ અચાનક મારું મન ક્ષુબ્ધ થઈ ગયું. તે વખતે મેં મારાં બંને નેત્રો ખોલ્યાં. નેત્ર ખોલતાં જ તેમાંથી જળનાં કેટલાંક ટીપાં પડ્યાં. તેમાંથી રુદ્રાક્ષ વૃક્ષ ઉત્પન્ન થયું. મેં રુદ્રાક્ષને વિષ્ણુભક્તો અને ચારેય વર્ણોના લોકોમાં વહેંચી દીધા. મેં મને પ્રિય રુદ્રાક્ષને ગૌડ દેશમાં ઉત્પન્ન કર્યાં. મથુરા, અયોધ્યા, લંકા, મલયાચલ, સહ્યાગિરી, કાશી અને અન્ય દેશોમાં પણ તેનાં અંકુર ઉગાવ્યા.
શિવજી કહે છે, આમળાના ફળ બરાબર જે રુદ્રાક્ષ છે તે શ્રેષ્ઠ છે. બોરના ફળ જેવડું રુદ્રાક્ષ છે તે મધ્યમ શ્રેણીનું છે, જે ચણા જેવડું છે તે નિમ્નકક્ષાનું છે.
રુદ્રાક્ષના કદ પ્રમાણે તેના ફળ પ્રાપ્તિની વાત કરતા રુદ્ર કહે છે, આમળાના ફળ જેવડું રુદ્રાક્ષ સમસ્ત અરિષ્ટોનો વિનાશ કરનારું હોય છે. બોરના ફળ જેવડું રુદ્રાક્ષ સુખ-સૌભાગ્યમાં વૃદ્ધિ આપનારું હોય છે અને જે ચણાના જેવડું છે તે બધાં મનોરથો પૂર્ણ કરનારું છે. રુદ્રાક્ષ જેટલું નાનું તેટલું અધિક ફળ આપનારું હોય છે. પાપોનો નાશ કરવા માટે રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવું આવશ્યક છે.
રુદ્રાક્ષ કેવું સારું? શંભુ કહે છે, જે સમાન આકાર-પ્રકારવાળું હોય, ચીકણું, મજબૂત, સ્થૂળ, કંટકયુક્ત (ઊભરી આવેલા નાના દાણાવાળું) રુદ્રાક્ષ બધી અભિલાષાઓ પૂર્ણ કરનારું હોય છે, જેને કીડાઓએ દૂષિત કરી નાખ્યું છે, જે તૂટેલું હોય, જેમાં ઊભરેલા દાણા ન હોય, જે પૂરેપૂરું ગોળ ન હોય આવા રુદ્રાક્ષને ત્યાગી દેવું જોઈએ, જે રુદ્રાક્ષમાં માળા બનાવવા માટે પહેલેથી છિદ્ર હોય જ તે રુદ્રાક્ષ ઉત્તમ મનાયું છે, જેમાં મનુષ્યના પ્રયત્નથી છિદ્ર બનાવાયું છે તે મધ્યમ શ્રેણીનું મનાયું છે.
શંકર કહે છે, અગિયારસો રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવાથી મનુષ્યને જે ફળ મળે છે તેનું વર્ણન સેંકડો વર્ષોમાં પણ કરી શકાય નહીં. ભક્તિભાવવાળો પુરુષ સાડા પાંચસો રુદ્રાક્ષ દાણાનો સુંદર મુકુટ બનાવી લે અને તેને માથા પર ધારણ કરે. ત્રણસો સાઈઠ દાણાને લાંબા સૂત્ર (દોરા)માં પરોવીને એક હાર બનાવી લે. આવા ત્રણ-ત્રણ હાર બનાવીને તેની યજ્ઞોપવિત તૈયાર કરવી જોઈએ અને તેને ધારણ કરવી જોઈએ.
શિવજી હવે કયા અંગમાં કયા મંત્રથી રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવો તેની વિધિ કહે છે, માથા પર ઈશાન મંત્રથી, કાનમાં તત્પુરુષ મંત્રથી અને ગળા અને હૃદયમાં અઘોર મંત્રથી રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવો જોઈએ. ઉદર પર વામદેવ મંત્રથી પંદર રુદ્રાક્ષ દ્વારા ગૂંથાયેલી માળા પહેરવી જોઈએ. અથવા અંગોસહિત પ્રણવ (ૐ) મંત્રનો પાંચ વાર જાપ કરીને રુદ્રાક્ષની ત્રણ, પાંચ કે સાત માળાઓ પહેરવી જોઈએ અથવા ૐ નમ: શિવાય એ મૂળમંત્રથી સમસ્ત રુદ્રાક્ષોને ધારણ કરવા જોઈએ
રુદ્રાક્ષને પહેર્યા પછી ખાણીપીણીના કેટલાક નિયમો પાળવાના હોય છે. આ અંગે શંકર ભગવાન કહે છે, રુદ્રાક્ષધારી પુરુષે પોતાની ખાણી પીણીમાં મદિરા (દારૂ), માંસ, લસણ, ડુંગળી, મૂળો, ગુંદા વગેરે છોડી દેવાં જોઈએ. શિવપુરાણમાં કહેવાયું છે કે સમસ્ત વર્ણો અને સ્ત્રીઓ પણ રુદ્રાક્ષને પહેરી શકે છે. હા, સ્ત્રીઓએ માસિક ધર્મ સમયે રુદ્રાક્ષ ધારણ ન કરવું જોઈએ. રાત્રે સૂતી વખતે પણ રુદ્રાક્ષ ન પહેરવું જોઈએ.
હવે રુદ્રાક્ષના પ્રકાર અને તે પ્રમાણે તેના ફળની વાત કરતા શિવજી કહે છે, એક મુખવાળું રુદ્રાક્ષ સાક્ષાત્ મારું સ્વરૂપ જ છે. તે ભોગ અને મોક્ષરૂપી ફળ આપે છે, જ્યાં રુદ્રાક્ષની પૂજા થાય છે ત્યાંથી લક્ષ્મી દૂર જતી નથી. તે સ્થાનના બધાં ઉપદ્રવો નષ્ટ થાય છે. તથા ત્યાં રહેનારા લોકોની સંપૂર્ણ કામનાઓ પૂરી થાય છે.
બે મુખવાળું રુદ્રાક્ષ દેવદેવેશ્વર કહેવાય છે. તે પણ સંપૂર્ણ કામનાઓ અને ફળોને આપનારું છે. ત્રણ મુખવાળા રુદ્રાક્ષથી બધી વિદ્યાઓ પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. ચાર મુખવાળું રુદ્રાક્ષ સાક્ષાત્ બ્રહ્માનું સ્વરૂપ છે. તેના દર્શન અને સ્પર્શથી તરત જ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. પંચમુખી રુદ્રાક્ષ મુક્તિ આપવાવાળું અને મનોવાંચ્છિત ફળ આપનારું છે.
છ મુખવાળું રુદ્રાક્ષ કાર્તિકેયનું સ્વરૂપ છે. તેને જો જમણા હાથમાં ધારણ કરવામાં આવે તો ધારણ કરનાર મનુષ્ય બ્રહ્મહત્યા વગેરે પાપોથી મુક્ત થઈ જાય છે. સાત મુખવાળું રુદ્રાક્ષ અનંગસ્વરૂપ છે અને અનંગ નામથી જ પ્રસિદ્ધ છે. તેને ધારણ કરવાથી દરિદ્ર પણ ધનવાન બને છે. આઠમુખવાળું રુદ્રાક્ષ અષ્ટમૂર્તિ ભૈરવસ્વરૂપ છે. તેને ધારણ કરનાર મનુષ્ય પૂર્ણાયુ બને છે. નવ મુખવાળું રુદ્રાક્ષને ભૈરવ અને કપિલ મુનિનું પ્રતીક મનાયું છે. દુર્ગા તેનાં અધિષ્ઠાત્રી દેવી છે, જે મનુષ્ય ભક્તિપરાયણ થઈને નવમુખ રુદ્રાક્ષને પોતાના ડાબા હાથમાં પહેરે છે તે મારા સમાન સર્વેશ્વર બની જાય છે.
દસમુખવાળું રુદ્રાક્ષ સાક્ષાત્ ભગવાન વિષ્ણુનું સ્વરૂપ છે. તેને ધારણ કરવાથી મનુષ્યની બધી કામનાઓ પૂર્ણ થઈ જાય છે. અગિયાર મુખવાળું રુદ્રાક્ષ રુદ્રરૂપ છે. તેને ધારણ કરવાથી મનુષ્ય સર્વત્ર વિજયી થાય છે. બાર મુખવાળા રુદ્રાક્ષને મનુષ્યએ માથા પર ધારણ કરવું જોઈએ. તેમ કરવાથી તેના માથા પર બારેય આદિત્ય બિરાજમાન થાય છે. તેર મુખવાળું રુદ્રાક્ષ વિશ્વદેવનું સ્વરૂપ છે. તે ધારણ કરનાર મનુષ્ય બધા અભિષ્ટોને મેળવે છે અને સૌભાગ્ય તેમ જ મંગળ લાભ મેળવે છે. ચૌદ મુખવાળું રુદ્રાક્ષ પરમ શિવરૂપ છે. તેને ભક્તિપૂર્વક મસ્તક પર ધારણ કરવું જોઈએ. તેનાથી સમસ્ત પાપોનો નાશ થાય છે.
ચૌદ રુદ્રાક્ષને ધારણ કરવાના ચૌદ મંત્રો પણ ભગવાને બતાવ્યા. તે આ મુજબ છે. ૧. ૐ હ્રીં નમ: ૨. ૐ નમ: ૩. ૐ ક્લીં નમ: ૪. ૐ હ્રીં નમ: ૫. ૐ હ્રીં નમ: ૬. ૐ હ્રીં હું નમ: ૭. ૐ હું નમ: ૮. ૐ હું નમ: ૯. ૐ હ્રીં હું નમ: ૧૦. ૐ હ્રીં નમ: ૧૧. ૐ હ્રીં હું નમ: ૧૨. ૐ ક્રોં ક્ષોં રૌં નમ: ૧૩. ૐ હ્રીં નમ: ૧૪. ૐ નમ:
કહે છે કે પંચમુખી રુદ્રાક્ષ મોટા પ્રમાણમાં મળે છ,ે પરંતુ ચૌદ મુખી રુદ્રાક્ષ દુર્લભ હોય છે.
આ તો થયું રુદ્રાક્ષનું આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ. હવે વિજ્ઞાન-તબીબીશાસ્ત્ર મુજબ મહત્ત્વ જોવું જોઈએ. જોન ગેરેટ અને કેર્બર ડ્રોરી નામના બે પશ્ર્ચિમી વિદ્વાનોએ રુદ્રાક્ષના અનેક તબીબી ફાયદાઓ ગણાવ્યા છે. વર્ષ ૧૮૬૪માં ડૉ. અબ્રાહમ જજુઆરે નોંધ્યું છે કે રુદ્રાક્ષનો ઉપયોગ માનસિક રોગોમાં અને તણાવને નિયંત્રિત કરવા માટે કરી શકાય છે. રુદ્રાક્ષ અરુણાચલ પ્રદેશ સહિત પૂર્વ ભારતમાં, નેપાળ, ઇન્ડોનેશિયા અને જાવામાં ઊગે છે. (હવે સમજાય છે કે ચીનનો ડોળો અરુણાચલ પ્રદેશ પર કેમ છે? પૂર્વ ભારતમાં અને હિમાલયના વિસ્તારોમાં આવી ઘણી વનસ્પતિઓ ઊગે છે. અરુણાચલ પ્રદેશમાં તો શેલ ઑઇલ નીકળવાની પણ પૂરી સંભાવના છે. ૧૯૯૦ના દાયકામાં ઑઇલ ઇન્ડિયા લિ.ના વડા ચૂડામણિ રત્નમે વારંવાર દાવો કર્યો હતો કે અરુણાચલમાં શેલ ઑઇલ નીકળી શકે છે જેનાથી ભારત માટે તો પેટ્રોલ-ડીઝલ ભરપૂર મળી જ શકે, પણ ભારત તેની નિકાસ પણ કરી શકે, પરંતુ પૂર્વ પેટ્રોલિયમ પ્રધાન વીરપ્પા મોઇલીએ કહ્યું હતું કે આપણે ઑઇલ અને ગૅસમાં તરીએ છીએ (એટલે કે આપણા દેશમાં ભરપૂર ઑઇલ અને ગૅસ છે.), પણ ઑઇલ આયાત કરનારી લોબી દરેક પેટ્રોલિયમ પ્રધાનને ધમકી આપે છે. આપણા દેશને સ્વતંત્રતા પછી ઘણી બધી બાબતોમાં આત્મનિર્ભર બનવા જ નથી દેવાયો.)
રુદ્રાક્ષનું બોટોનીમાં નામ છે- એલિયોકાર્પસ જેનિટ્રસ (ઊહફયજ્ઞભફિાીત લફક્ષશિિંીત). એમ કહેવાય છે કે ઇન્ડોનેશિયામાંથી ચીનમાં રુદ્રાક્ષમાંથી બનાવાયેલા- ઇન્જેક્ટિબલ (શરીરમાં ઇંજેક્શન દ્વારા દાખલ કરી શકાય તેવા) ઑઇલની નિકાસ કરાય છે. આ તેલ અસાધ્ય રોગોને મટાડી દે છે તેમ
કહેવાય છે.
રુદ્રાક્ષથી હૃદયરોગ, બ્લડપ્રેશર, ગભરાટ, કોલેસ્ટેરોલ, નર્વસ સિસ્ટમ વગેરેમાં રાહત મળે છે. ઇન્ટરનેશલ યુનિવર્સિટી ફ્લોરિડાના વૈજ્ઞાનિક ડૉ. ડેવિડ લીએ સંશોધન કરીને સાબિત કર્યું હતું કે રુદ્રાક્ષમાં વિદ્યુત ઊર્જા સંચિત હોય છે. તેને ડાય ઇલેક્ટ્રિક પ્રોપર્ટી કહેવાય છે. તેમાં કોબાલ્ટ, નિકલ, આયર્ન, મેંગેનીઝ, ફોસ્ફરસ, એલ્યુમિનિયમ, કેલ્શિયમ, સોડિયમ, પોટેશિયમ, સિલિકા અને ગંધક તત્ત્વો રહેલાં હોય છે. તેના કારણે તેની ડેન્સિટી વધી જાય છે અને તે પાણીમાં ડૂબી જાય છે. આથી જ રુદ્રાક્ષની ઓળખની એક કસોટી એ પણ છે કે તેને પાણીમાં રાખવાથી જો તે ડૂબી જાય તો તે સાચું રુદ્રાક્ષ.
રુદ્રાક્ષ એક રીતે તમારી આસપાસ એક કવચ બનાવી દે છે. સતત મુસાફરી કરતા હોય તેમણે રુદ્રાક્ષ ખાસ પહેરવું જોઈએ. ઘણી વાર તમે કોઈ જગ્યાએ જાવ છો તો ત્યાં સરસ ઊંઘ આવી જાય છે, જ્યારે ઘણી જગ્યાએ થાકી ગયા હોવા છતાં ઊંઘ નથી આવતી. આનું કારણ એ જગ્યાની ઊર્જા હોય છે. આ બાબતમાં રુદ્રાક્ષ ઉપયોગી સાબિત થાય છે.
સાધુ-સન્યાસીઓ રુદ્રાક્ષ ખાસ પહેરે છે. તેનું કારણ ઉપર દર્શાવેલી બાબતો તો છે જ, પરંતુ જે તે જગ્યાનું પાણી દૂષિત કે ઝેરીલું હોઈ શકે છે અને તેની તપાસ રુદ્રાક્ષથી થઈ શકે છે. રુદ્રાક્ષને
પાણીની ઉપર પકડીને રાખવું. જો રુદ્રાક્ષ આપોઆપ ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં ફરે તો તે પાણી પીવા લાયક છે.
આમ, શિવજીના જે સ્વરૂપની કલ્પના કરવામાં આવી છે તે ખરેખર જો કલ્પના હોય તો પણ તેમની સાથે સંકળાયેલી એક-એક ચીજ અનેક રીતે ઉપયોગી છે તેમાં શંકા નથી. (ક્રમશ:)
શિવજીનું ત્રિશૂલ અમેરિકાના નેવી સીલનું પ્રતીક છે!
શંકર ભગવાનની પાસે એક ત્રિશૂલ જોવા મળે છે. આ ત્રિશૂલ શું માત્ર એક શસ્ત્ર છે? શંકર ભગવાન જેવા મહાયોગી અને તપસ્વીએ શું શસ્ત્ર રાખવું જોઈએ? એમને વળી શસ્ત્રની શું જરૂર?આવો પ્રશ્ર્ન થાય. પહેલાં ત્રિશૂલના આધ્યાત્મિક અર્થ સમજવા જરૂરી છે.
ત્રિશૂલમાં ત્રણ દાંતા છે તે ત્રણ ગુણો-સત, રજ અને તમનું પ્રતીક છે. શૂલ એટલે દુ:ખ. આ દાંતા જો અડે તો સહેજ દુ:ખ થાય. પણ વધુ અડે તો વધુ દુ:ખ થાય. અને જોરથી મારવામાં આવે તો પ્રાણ નીકળી જાય તે હદે નુકસાન થાય. શિવજીનું કહેવું છે કે સત, રજ અને તમ ગુણોનું પણ એવું છે. આ ત્રણેય ગુણને મેં જેમ મારી પાસે એક અંતરથી ત્રિશૂલ રાખ્યું છે તેમ રાખવું. હું તેને પકડું છું તો નીચેના હાથેથી. એટલે આ ત્રણેય ગુણોમાં પડવું હોય તો એક અંતરથી પડવું. ત્રિશૂલને પકડવું હોય તો કોઈ ઉપરથી- જ્યાં તેના ત્રણ અણીદાર દાંતા છે તેનાથી પકડશે? નહીં. કોઈ વિચારે કે રજ અને તમ તો સમજ્યા, પણ સત ગુણથી પણ અંતર છેટું રાખવું? હા. સત્વ ગુણથી પણ નુકસાન છે. સારું કામ કરતા હોય તેને પણ અહંકાર આવવાની શક્યતા રહે છે. એ અહંકાર ક્રોધને જન્માવી શકે છે. અને ક્રોધ આવે એટલે તમ ગુણ આવી જાય. શિવજી જેમ આ ત્રિશૂલનું નિયંત્રણ ધરાવે છે તે જ રીતે ત્રણેય ગુણો- સત, રજ અને તમથી તેઓ પર છે. ગુણાતીત છે. ગુણોથી પર છે. ત્રિશૂલ પાસે છે, પરંતુ તેઓ તેનું ચિંતન કરતા નથી. તેમનું તપ અને ધ્યાન તો સદાશિવ છે- પરબ્રહ્મ પરમેશ્વર સદાશિવ છે જેમાંથી તેમણે પોતે શિવજીનું રૂપ લીધું છે.
જેમ સદાશિવે શિવજીનું રૂપ લીધું તો તેમને પણ પોતાના રક્ષણ માટે ત્રિશૂલની જરૂર પડે છે તેમ આપણે પણ સંસારમાં આવ્યા છીએ તો સત, રજ અને તમ સાથે પનારો તો પડવાનો. આપણામાં પણ આ ગુણો પ્રવેશવાના પરંતુ તેમાં ખૂંપી જવાનું નથી. ખૂંપી ગયા તો લોહી નીકળ્યા વગર નહીં રહે. વધુ ખૂંપી ગયા તો પ્રાણ પણ જઈ શકે. એટલે આ ગુણોને એક અંતરે રાખવાના છે. અને શિવજીની જેમ ધ્યાન તો પરબ્રહ્મ પરમેશ્ર્વરનું કરવાનું છે.
બીજો અર્થ એવો કઢાયો છે કે જે ભગવાન શિવની શરણમાં આવશે તેને સત, રજ કે તમ એમ ત્રણ પૈકી કોઈ શૂલ કે દુ:ખ હેરાન નહીં કરે.
ત્રીજો અર્થ એવો કઢાયો છે કે ત્રણેય દાંતા એક જ ડાંડા પર ટકેલા છે. એમ સત, રજ અને તમ, સર્જન, પાલન અને સંહાર આ ત્રણેય કૃત્યો કરનારા એક આધાર પર ટકેલા છે અને તે આધાર છે પરબ્રહ્મ પરમેશ્ર્વર. એટલે જો કોઈ વાદવિવાદ કરે કે વિષ્ણુ મોટા કે શિવ મોટા ત્યારે ત્રિશૂલનું ઉદાહરણ યાદ કરવું. સૌથી મોટા સદાશિવ- પરબ્રહ્મ પરમેશ્ર્વર છે. વિજ્ઞાનની રીતે કહીએ તો ઇલેક્ટ્રોન (સર્જન-બ્રહ્મા)-પ્રોટોન (પાલન-વિષ્ણુ) અને ન્યૂટ્રોન(સંહાર-શિવ) કરતાંય હિગ્ઝ બોઝોન કણ અથવા ગોડ્સ પાર્ટિકલ મૂળ રૂપ છે.
હવે ત્રિશૂલના યૌગિક-સાંસારિક-ઐતિહાસિક મહત્ત્વની વાત કરીએ. યોગની રીતે જોઈએ તો શરીરમાં ત્રણ નાડીઓ રહેલી છે. ઈડા, પીંગળા અને સુષુમણા. આ ત્રણ નાડીઓ આમ તો છ સ્થાનો પર મળે છે, પરંતુ તેમનું મુખ્ય સ્થાન મનાયું છે - આજ્ઞાચક્ર. શંકર ભગવાનની ત્રીજી આંખ. જે આપણા બધામાં પણ હોય છે. જરૂર તેને જાગૃત કરવાની છે. પરંતુ કહે છે કે સુષુમણા નાડી છેક ઉપર સહસ્રાધાર ચક્ર સુધી જાય છે. આ ચક્ર આપણા માથામાં શિખાની જગ્યાએ આવેલું છે. એટલે જ ત્રિશૂલમાં જે વચ્ચેનો દાંતો છે તે બીજા બે દાંતા કરતાં લાંબો હોય છે. ટૂંકમાં આપણી ઊર્જાને મૂળાધાર ચક્રથી જાગૃત કરીને ઉપર સહસ્ત્રાધાર ચક્ર સુધી લઈ જવાની છે.
શિવજી પાસે તે કેવી રીતે આવ્યું તે અંગે ત્રિશૂલની ઉત્પત્તિની કોઈ કથા મળતી નથી. પરંતુ શિવજીએ જરૂર પડ્યે તેનો ઉપયોગ કર્યાની અનેક વાતો છે. શિવજીએ પોતાના પુત્ર ગણેશનું માથું આ ત્રિશૂલથી કાપ્યું હતું. શંખચૂર નામના રાક્ષસનો વધ પણ તેમણે ત્રિશૂલથી કર્યો હતો. માત્ર શિવજી જ નહીં શિવા એટલે કે પાર્વતીજી અથવા મા દુર્ગા પણ ત્રિશૂલનો ઉપયોગ રાક્ષસોના સંહાર માટે કરે છે.
ત્રિશૂલનો ઉપયોગ રક્ષણ માટે પુરાતનકાળમાં થતો તેમજ માછીમારીમાં પણ થતો. આપણા કોઈ દેવીદેવતા અસ્ત્ર-શસ્ત્ર વગર નથી, પરંતુ કોણ જાણે અહિંસાનો મંત્ર એટલો પ્રચલિત થયો કે જે આપણને નિર્માલ્યતા સુધી લઈ ગયો. શંકર ભગવાન પણ ત્રિશૂલનો અતિ થાય ત્યારે જ ઉપયોગ કરતા, પરંતુ કરતા તો ખરા. અહિંસાના મંત્ર પછી હજારો વર્ષનો ગુલામી કાળ આવ્યો અને ધીમે ધીમે આપણે શાસ્ત્ર અને શસ્ત્ર બંને ભૂલતા ગયા.
ત્રિશૂલને અંગ્રેજીમાં ટ્રાઇડેન્ટ કહે છે. રોમન ગ્લેડિયેટર પણ ટ્રાઇડેન્ટ અથવા ત્રિશૂલનો ઉપયોગ રક્ષા માટે કરતા. ગ્રીકોના દેવતા પોઝેડોન પણ ત્રિશૂલ ધરાવે છે. પોઝેડૉન આપણા વિષ્ણુ ભગવાનને મળતા આવે છે. તેઓ દરિયામાં રહેતા. પોઝેડોન જળ સ્રોતો ઉત્પન્ન કરવા માટે ત્રિશૂલ અથવા ટ્રાઇડેન્ટનો ઉપયોગ કરે છે. જોકે શિવજીની જેમ પોઝેડોન સંહારનું કામ પણ કરે છે.. તેઓ ત્રિશૂલની મદદથી ભરતી, સુનામી અને દરિયાઈ તોફાનો, ભૂકંપ લાવવાનું કામ પણ કરે છે.
રોમ, જ્યાં અત્યારે ખ્રિસ્તીઓનું પ્રમુખ કેન્દ્ર છે, તેની દંતકથામાં નેપચ્યૂન ભગવાન ત્રિશૂલ વાપરતા અને તેઓ પોઝેડોનની જેમ ત્રિશૂલનો ઉપયોગ જળસ્રોતો ઉત્પન્ન કરવા કે ભૂંકપ લાવવા માટે કરે છે તેવું આવે છે. રોમનો બ્રિટાનીયા નામની દેવીને માનતા. આ બ્રિટાનીયા દેવીની પ્રતિમામાં પણ હાથમાં ત્રિશૂલ જોવા મળે છે. આ દેવીના નામ પરથી જ બ્રિટન દેશનું નામ પડ્યું હતું. ૩૪૩ વર્ષ પહેલાં બ્રિટનના સિક્કા પર આ બ્રિટાનીયા દેવીનું ચિત્ર જોવા મળતું. તેમના હાથમાં ત્રિશૂલ છે અને તેઓ સિંહની સવારી કરે છે! તેમના બીજા હાથમાં છોડ જેવું છે. આપણે ત્યાં મા દુર્ગા કે પાર્વતી પણ સિંહ પર આરૂઢ છે અને તેઓ પણ હાથમાં ત્રિશૂલ પકડેલા હોય છે. તેમના એક હાથમાં કમળ હોય છે. મહિષાસુરનો વધ માતાજીએ ત્રિશૂલથી જ કર્યો હતો.
રોમની દીવાલો પર ત્રિશૂલ દોરાયેલા જોવા મળે છે. ત્યાં તે લોકો તેને પિચફોર્ક કહે છે. અમેરિકાની ન્યૂઝ ચેનલ ફોક્સ ન્યૂઝના વર્ષ ૨૦૧૪ના એક અહેવાલ પ્રમાણે, આધુનિક રોમના હૃદયસમા વિસ્તારમાં એક ખેતરમાં ખોદકામ કરાયું હતું, તેમાં પુરાતત્ત્વવાદીઓને લોખંડનું ત્રિશૂલ મળ્યું હતું. યહૂદીઓમાં પણ ત્રિદેવો છે અને તેઓ ત્રિશૂલને ત્રિદેવની નિશાની માને છે. હિબ્રૂ સેમ્યુઅલ ૨:૧૨માં ત્રિશૂલનો ઉલ્લેખ છે. ત્રિશૂલનો ઉપયોગ યજ્ઞમાં આહૂતિ આપવા કરાતો હતો તેમ મનાય છે. (એક આડવાત: ‘આપણે ત્યાં જેમ અગ્નિહોત્ર બ્રાહ્મણોમાં ઘરે સતત યજ્ઞાગ્નિ પ્રજ્વલિત રાખવાનો નિયમ છે, તેમ હિબ્રૂ બાઇબલ બુક ઑફ લેવિટિકસ’ માં પણ ઉલ્લેખ છે કે અલ્ટાર ફાયર સતત પ્રજ્વલિત હોવો જોઈએ. જેરુસાલેમમાં ઓમરની મસ્જિદ (મોસ્ક્યૂ ઑફ ઓમર) છે. તેની નીચે એક જૂનું મંદિર હોવાનું મનાય છે. તેમાં યજ્ઞની જેમ આહૂતિઓ અપાતી હતી.)
અમેરિકા ખંડમાં બાર્બાડોસ ટાપુ આવેલો છે. આ બાર્બાડોસના રાષ્ટ્રધ્વજમાં ત્રિશૂલ છે. ચીનના તાઓવાદમાં ત્રિશૂલ તાઓના ત્રિદેવને દર્શાવે છે. ત્યાં ત્રિશૂલ આકારવાળો ઘંટ દેવતાઓને અને આત્માઓને આહ્વાન કરવા માટે વપરાય છે. ચીનમાં ડોન્ગ્યુ (ઉજ્ઞક્ષલુીય) મંદિર જે તાઓવાદનું કેન્દ્ર મનાય છે તેમાં એક રાક્ષસના હાથમાં ત્રિશૂલ દર્શાવતી પ્રતિમા છે.
વિરોધાભાસ જુઓ, જે કોઈ ધર્મમાં માનતા નથી તેવા નેપાળના સામ્યવાદી પક્ષ-કમ્યૂનિસ્ટ પાર્ટી ઑફ નેપાલ (યુનાઇટેડ માર્કસિસ્ટ)નું ચિહ્ન દાતરડું અને હથોડો જ છે, પરંતુ એ રીતે ગોઠવાયા છે કે ત્રિશૂલનો જ ભાસ થાય. ગત વર્ષે એટલે કે ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫માં પશ્ચિમ નેપાળના ડાંગ જિલ્લાના ધારપાણીમાં આઠ હજાર કિલોના વજનનું અને ૪૨.૫ ફીટ ઊંચું એક ત્રિશૂલ સ્થાપિત કરાયું છે. તેના આયોજકોનો દાવો છે કે તે દુનિયાનું સૌથી ઊંચું ત્રિશૂલ છે. આ પહેલાં ઉત્તરાખંડ રાજ્યમાં પિથૌરાગઢ જિલ્લામાં ૨,૭૦૦ કિલોનું ત્રિશૂલ હતું. નેપાળનું આ ત્રિશૂલ લોખંડ, તાબું, સોના, ચાંદી અને કાંસા એમ પંચધાતુમાંથી બનાવાયેલું છે.
રશિયામાં સામ્યવાદીઓ વિરુદ્ધ એક સંગઠન બનેલું - નેશનલ એલાયન્સ ઑફ રશિયન સોલ્જરિસ્ટ્સ. તેના ધ્વજમાં પણ ત્રિશૂલનું પ્રતીક હતું! રશિયાના પૂર્વાવતાર સોવિયેત સંઘમાંથી છૂટા પડેલા યુક્રેઇનમાં રજવાડાની જે નિશાની હતી તે ત્રિશૂલની હતી!
અમેરિકાના નેવી સીલ જેણે ખૂનખાર ત્રાસવાદી ઓસામા બિન લાદેનનો પાકિસ્તાનમાં જઈને ખાતમો કર્યો હતો તેના ચિહ્નમાં ત્રિશૂલ અંકિત છે! સ્વિડનના દરિયાઈ સૈનિકો- કોસ્ટલ રેન્જર્સ જેને ત્યાં કુસ્ટાગર્ના (ઊંીતફિંલફક્ષિફ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તેના ચિહ્નમાં પણ ત્રિશૂલ છે.
પરંતુ જો આપણે ત્યાં ભારતમાં ધ્વજના કે સેનાના પ્રતીકમાં ત્રિશૂલ રખાય તો? ભગવાકરણના આક્ષેપો થાય. કેટલાય ઍવૉર્ડ પાછા આવી જાય અને ચેનલો પર કેટલાય દિવસો ચર્ચા ચાલે!
(ક્રમશ:)
કોઈ વ્યક્તિને જો માનસિક રીતે નબળો-લઘુતાગ્રંથિવાળો બનાવી દેવો હોય તો તે જન્મે ત્યારથી તેના પર સતત શાબ્દિક પ્રહારો કરવા- તું તો ડોબો છો. તને કંઈ આવડતું નથી. તે કંઈક બોલવા જાય એટલે તેને ચૂપ કરાવી દેવો. તે વ્યક્તિ લઘુતાગ્રંથિવાળો બની જશે. તેને એમ લાગશે કે પોતે જે કંઈ કરે છે તે ખોટું જ કરે છે. તેણે બીજા કરે તેમ જ કરવું જોઈએ.
ભારતીય સંસ્કૃતિ વિશે આપણા મનમાં અંગ્રેજોએ આવું જ ભરાવી દીધું છે. અંગ્રેજોએ દાખલ કરેલી શિક્ષણપદ્ધતિ અને અંગ્રેજોએ તૈયાર કરેલા માનસિક દાસત્વવાળા કાળા અંગ્રેજો વિવિધ માધ્યમો જેવા કે સમાચારપત્ર, ટીવી ચેનલો, ફિલ્મો, ટીવી સિરિયલો દ્વારા આપણા મનમસ્તિષ્ક પર સતત આવું જ આરોપ્ય રાખે છે.
એક મિનિટ. તમને થતું હશે કે સિક્કાની બીજી બાજુ જેવો વિષય ‘નાયક ખલનાયક’ કોલમમાં ક્યાંથી? ના.’ નાયક ખલનાયક’ કોલમમાં શિવજીના રૂપની જે આધ્યાત્મિક-વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિથી મૂલવણી કરીએ છીએ તેના જ સંદર્ભમાં આ વિષય ઉખાળ્યો છે. આપણે આ કોલમમાં શિવજી પર એક પછી એક લેખમાળામાં જોઈએ છીએ કે હિન્દુ ધર્મ તબીબી વિજ્ઞાન-પર્યાવરણ વિજ્ઞાન-સામાજિક વિજ્ઞાન-મનોવિજ્ઞાન આ બધાનો સંગમ છે. તેમાં જે કંઈ વાતો છે તે બહુ સમજી-વિચારીને મૂકવામાં આવી છે. રૂઢ કરાઈ છે. પરંતુ ઘણાં બધાં ક્ષેત્રોમાં જે ટોચ પર બેઠા છે તેઓ માને છે કે આ બધું હંબગ છે.
દા.ત. પઠાણકોટમાં ત્રાસવાદીઓ સામેની કાર્યવાહી ચાલુ હતી ત્યારે જમ્મુ-કાશ્મીરના પૂર્વ મુખ્ય પ્રધાન ઓમર અબ્દુલ્લાએ વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની એક કાર્યક્રમના સંદર્ભમાં ટીકા કરી. ના તેમણે એમ નથી કહ્યું કે આ કાર્યક્રમ નહોતો થવો જોઈતો. તેમણે કહ્યું કે ત્રાસવાદી હુમલો થાય ત્યારે પણ કામકાજ નિયમિત રીતે ચાલ્યા કરે તે સારું જ છે, પરંતુ નરેન્દ્ર મોદી યોગ પર કેમ બોલ્યા? અરે ભાઈ! મોદી કર્ણાટકમાં યોગ સંશોધન પર યોજાયેલી પરિષદમાં બોલે તો યોગ પર જ બોલે ને. યોગનું મહત્ત્વ તો દુનિયાએ પણ સ્વીકાર્યું છે. ૨૧મી જૂનને યોગ દિવસ તરીકે સંયુક્ત રાષ્ટ્રોએ જાહેર કર્યો છે.
હમણાં યોજાયેલી ૧૦૩મી ભારતીય વિજ્ઞાનસભા (ઇન્ડિયન સાયન્સ કોંગ્રેસ)માં આવું જ થયું ને. ‘બોટનીના પ્રાધ્યાપક (ઋષિકેશ મુખર્જીની ‘ચૂપકે ચૂપકે’ની ભાષામાં કહીએ તો ઘાસ ફૂસ કા ડોક્ટર) અને મધ્યપ્રદેશના ખાનગી યુનિવર્સિટી રેગ્યુલેટરી કમિશનના અધ્યક્ષ અખિલેશ કે. પાંડે લોર્ડ શિવ: ‘ધ ગ્રેટેસ્ટ એન્વાયરન્મેન્ટલિસ્ટ ઇન ધ વર્લ્ડ’ પર એક પત્ર રજૂ કરવાના હતા. એમના પત્રમાં શું હતું તેની ઝાઝી વિગતો જાણવા મળતી નથી. આ પત્ર રજૂ થાય એ પહેલાં જ વૈજ્ઞાનિકોમાં અને ટવિટ્રવાસીઓમાં ઉહાપોહ થઈ ગયો. અખિલેશ પાંડેએ તેમને પગ પર કંઈક ઈજા થવાના કારણે આ પત્ર રજૂ કરવાનું જ માંડી વાળ્યું, પણ તેમના બદલે કાનપુરના રાજીવ શર્માએ શંખ વગાડવાના આરોગ્યલક્ષી ફાયદા પર વાત કરી. આ બંને મુદ્દે બુદ્ધિજીવીઓ અને ટ્વિટરવાસીઓ એવો આક્ષેપ કરે છે કે રાજકીય કારણોસર વિજ્ઞાનમાં ધર્મને ભેળવવાની વાત છે! તેઓ શિવજીની વાતને માયથોલોજીનું નામ આપે છે એટલે કે રૂપાળી કથા, જે સાંભળવામાં તો મજા આવે, પણ હોય તો તે નરી કલ્પના જ.
ચાલો એક ક્ષણ માની પણ લઈએ કે શિવજીની કથા માયથોલોજી અથવા દંતકથા છે. તો પણ તેમની સાથે જે કંઈ રૂપક જોડાયેલા છે તે નર્યું વિજ્ઞાન છે કે બીજું કંઈ? ગયા જ અઠવાડિયે આપણે ભસ્મનું વૈજ્ઞાનિક અને આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ ચર્ચ્યું હતું. તે પહેલાંના અઠવાડિયે આપણે શિવજીના ગળામાં સાપનું પર્યાવરણની દૃષ્ટિએ અગત્ય સમજવા પ્રયાસ કર્યો હતો. તે પહેલાં શિવજીના માથા પર અર્ધચંદ્ર કેમ તેની પણ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ વાત કરી હતી.
અખિલેશ પાંડે મુજબ, શિવજીએ ગંગાના ધસમસતા પ્રવાહને રોક્યો હતો (આપણે તેની વાત અગાઉ આ જ લેખનમાળામાં કરી ગયા છીએ). તેમણે તેમના માથા પર આ પ્રવાહ ઝીલ્યો અને એટલું જ પાણી આવવા દીધું જે પૃથ્વી માટે જરૂરી હતું. આ જળસંચયનો ક્ધસેપ્ટ છે.
અખિલેશ પાંડેએ વિભૂતિની વાત કરી. વિભૂતિ એ બીજું કંઈ નથી પણ અંગ્રેજીમાં જે નેનો પાર્ટિકલ્સ કહેવાય છે તે જ છે. તેમાં ઊર્જા રહેલી હોય છે. અત્યારે લોકો આ નેનો પાર્ટિકલ્સનું વિશ્ર્લેષણ કરે છે. શિવજીના પરિવારમાં પ્રાણીઓ પણ છે. તેમના ગળામાં સાપ છે. તેઓ નંદી નામના વૃષભ પર સવારી કરે છે. તેમનાં પત્ની પાર્વતી વાઘ પર સવારી કરે છે. તેમના પુત્ર કાર્તિકેય મયૂર પર અને બીજા પુત્ર ગણેશ મૂષક પર સવારી કરે છે. આ પ્રાણીઓ એકબીજાના દુશ્મન છે, પરંતુ તેઓ એકબીજા સાથે સુમેળથી રહેતા હતા. તેનો અર્થ છે પર્યાવરણ સંરક્ષણ. ફૂડ ચેઇન- ખાદ્ય ચક્ર જાળવવા દરેક પ્રાણી અગત્યનું છે.
તેમણે અમૃત મંથન વખતે વિષ ગ્રહણ કર્યું હતું. શિવજીને વૃક્ષ સાથે સરખાવાય છે. તેનો અર્થ છે કે પર્યાવરણ જાળવવા છોડ-વૃક્ષને જાળવવા જોઈએ.
આ બધી તો દંતકથા છે તેવા પ્રશ્ર્નના જવાબમાં બોટનીના આ પ્રોફેસર કહે છે કે ગાંધારીને ૧૦૦ બાળકો હતાં. આ વાત અત્યારે વિજ્ઞાનની રીતે આપણને સમજાય છે. સ્ટેમ સેલ રિસર્ચ અને જીન ક્લોનિંગથી આ શક્ય છે.
અખિલેશ પાંડેની વાતને અટકાવીએ અને આ ૧૦૦ બાળકોના સંદર્ભમાં બીજી વાત કરીએ. વર્ષ ૨૦૦૨માં આવી જ એક સભા થઈ હતી, સ્ટેમ સેલ રિસર્ચ પર. ઑલ ઇન્ડિયા બાયોટેક એસો.ના સાઉધર્ન ચેપ્ટર દ્વારા આયોજિત સ્ટેમ સેલ રિસર્ચ કોન્ફરન્સમાં નવી દિલ્લીની મૌલાના આઝાદ મેડિકલ કોલેજના સર્જન બી. જી. માતપુરકરે કહ્યું હતું કે ગાંધારીએ ક્લોનિંગની ટેક્નોલોજીથી ૧૦૦ બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો.’ ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’માં તેનો અહેવાલ છપાયો હતો. માતપુરકરે કહ્યું હતું કે કોઈ માતા ૧૦૦ બાળકોને જન્મ આપી શકે નહીં. તે પણ એકસરખી ઉંમરના. પરંતુ ગાંધારીના કિસ્સામાં આમ થયું. કેવી રીતે?
ગાંધારીએ મહર્ષિ વ્યાસ પાસેથી ૧૦૦ બાળકોનું વરદાન મેળવ્યું હતું. પરંતુ જ્યારે તેને પ્રસૂતિ થઈ ત્યારે તેને લાગ્યું કે તેને મૃત બાળક જન્મ્યું છે. તે આ ભ્રૂણનો નિકાલ કરવા જતી હતી ત્યાં વ્યાસ મુનિ આવ્યા અને તેમણે તેને કહ્યું કે આ ભ્રૂણના ૧૦૦ ટુકડા કરો. તેને ઘીથી ભરેલી સો બરણીઓમાં રાખો. ગાંધારીને દીકરી પણ જોઈતી હતી. આથી વ્યાસજીએ કહ્યું કે તો ૧૦૧ ટુકડા કરો. આ રીતે ટુકડાઓ બે વર્ષ સુધી રખાયા. બે વર્ષ પછી તેમાંથી બાળકો જન્મ્યા.
માતપુરકર કહે છે કે મહાભારતના સમયમાં માત્ર ટેસ્ટ ટ્યૂબ બેબી અને એક ભ્રૂણમાંથી અનેક બનાવવાની ટેક્નોલોજી જ વિકસી નહોતી, પરંતુ તેઓ મહિલાના શરીર બહાર કેવી રીતે માનવ ભ્રૂણનો વિકાસ કરવો તે ટેક્નોલોજી પણ જાણતા હતા. અરે ! વાસુદેવ-દેવકીના કિસ્સામાં તો દેવકીના શરીરમાં જે ગર્ભ હતો તેનું સ્થાપન રોહિણીના શરીરમાં કરાયું હતું અને રોહિણીના શરીરમાં રહેલા ગર્ભને દેવકીના શરીરમાં સ્થાપિત કરાયો હતો. કુંતીએ કોઈ જાતના શારીરિક સંબંધ વગર કર્ણને અને તે પછી પાંડવોને જન્મ આપ્યો. વર્ષો સુધી આ વાતની હાંસી ઉડાવાતી હતી, પરંતુ આજે આપણે જાણીએ છીએ કે એકલી સ્ત્રી કોઈ જાતના શારીરિક સંબંધ વગર સ્પર્મ બેન્કના કારણે માતા બની શકે છે. હવે તો એ પણ સાબિત થઈ ગયું છે કે એક સ્ત્રીમાંથી પુરુષ બનેલી વ્યક્તિ પણ માતા બની શકે છે. બ્રિટનનો બોબ જેને દુનિયાનો પહેલો પુરુષ માતા કહેવાય છે, તેનો કિસ્સો જાણીતો છે! આવો જ કોઈ કિસ્સો વર્ષો પહેલાં જો આપણા કોઈ ગ્રંથમાં લખાયો હોત તો તેની આ સેક્યુલરો-રેશનાલિસ્ટો દ્વારા મજાક ઉડાવાતી હોત. પરંતુ માતપુરકર સામે ત્યારે આટલો ઉહાપોહ ન થયો. કેમ? કારણકે માતપુરકરે સૌ પ્રથમ ઑર્ગન રિજનરેશન’ની વ્યાખ્યા કરી. તેમણે ભારતમાં રહીને વિશ્ર્વમાં સૌ પ્રથમ વાર સસ્તન પ્રાણીઓમાં ઑર્ગન રિજનરેશનની ટેક્નિક પણ ડેવલપ કરી. અને ભારતીય હોય એટલે એક વાત તો આવે જ. અને તે એ કે આ ટેક્નિક પાછી સસ્તી હતી! (મંગળ યાનની જેમ જ!) આ માટે તેમને અમેરિકાએ પેટન્ટ પણ આપી! ‘જ્યારે કોઈ ફોરેન’ની વ્યક્તિ, ‘ફોરેન રિટર્ન્ડ’ વ્યક્તિ આપણી વાત પર અનુમતિનો થપ્પો મારે છે ત્યારે જ આપણે તેને સ્વીકારીએ છીએ. તો શિવજી મહાન પર્યાવરણવાદી હતા તેવો થપ્પો કોઈ પશ્ર્ચિમની મહાન વ્યક્તિ મારે ત્યાં સુધી રાહ જોવી? જેને જોવી હોય તે જુએ, આપણે તો નહીં જ જોઈએ! (ક્રમશ:)
રુદ્રાક્ષથી હૃદયરોગ સહિત અનેક બીમારીઓમાં રાહત મળે છે!
શંકર ભગવાન હાથમાં, ગળામાં વગેરે વિવિધ જગ્યાએ રુદ્રાક્ષ ધારણ કરે છે. રુદ્રાક્ષ શબ્દ બે શબ્દોની સંધિથી બન્યો છે- રુદ્ર + અક્ષ. રુદ્ર એટલે શિવ અને અક્ષ એટલે આંસું. શંકર ભગવાનની આંખમાંથી આંસુ ટપકવાથી જે બન્યું તે રુદ્રાક્ષ. આ અંગે વિવિધ દંતકથાઓ છે. એક દંતકથા મુજબ, જ્યારે ત્રિપુરાસુર દૈત્યનો ત્રાસ વધી ગયો હતો ત્યારે બધા દેવતાઓએ તેનો નાશ કરવા શંકર ભગવાનને પ્રાર્થના કરી હતી. આથી તેમણે અઘોર નામના શસ્ત્રનું ચિંતન કરવા ઘણા સમય સુધી નેત્રો બંધ રાખ્યાં હતાં. તેમનાં નેત્ર જ્યારે ખુલ્યાં ત્યારે તેમાંથી આંસું ટપક્યાં. તેમાંથી રુદ્રાક્ષ નામનાં વૃક્ષો ઉત્પન્ન થયાં.
બીજી દંતકથા એમ કહે છે કે શિવજીએ જોયું કે આ દુનિયા દુ:ખોથી ભરેલી છે. તેમણે બ્રહ્માને પૂછ્યું કે આ દુનિયા આપણે શા માટે ઉત્પન્ન કરીએ છીએ જેમાં માનવે સતત સહન કરવાનું આવે છે. તેનું સમાધાન શોધવા માટે તેમણે ધ્યાન કર્યું, પરંતુ સંવેદનાના કારણે તેમની આંખોમાંથી આંસું ટપકવાં લાગ્યાં. આ આંસુંમાંથી રુદ્રાક્ષ બન્યા.
રુદ્રાક્ષનું મહત્ત્વ આપણાં ધર્મગ્રંથો જેવા કે શિવપુરાણ, શ્રીમદ્ દેવી ભાગવત વગેરેમાં બતાવેલું છે. શ્રીમદ્ દેવી ભાગવતમાં લખાયેલું છે:
્યત્ળષઢળફઞળડ્ર્રૂ હજ્ઞશ્રર્છૈ ણ રુઇંરુજ્ખડરુક્ષ રુમડ્ર્રૂટજ્ઞ
શિવપુરાણમાં વિદ્યેશ્વરસંહિતામાં અધ્યાય ૨૫મામાં રુદ્રાક્ષને ધારણ કરવાનો વિધિ અને તેના વિવિધ રૂપોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તે મુજબ, શંકર ભગવાન પાર્વતીજીને કહે છે, મેં સંયમ રાખીને હજારો દિવ્ય વર્ષો સુધી ઘોર તપ કર્યું. એક દિવસ અચાનક મારું મન ક્ષુબ્ધ થઈ ગયું. તે વખતે મેં મારાં બંને નેત્રો ખોલ્યાં. નેત્ર ખોલતાં જ તેમાંથી જળનાં કેટલાંક ટીપાં પડ્યાં. તેમાંથી રુદ્રાક્ષ વૃક્ષ ઉત્પન્ન થયું. મેં રુદ્રાક્ષને વિષ્ણુભક્તો અને ચારેય વર્ણોના લોકોમાં વહેંચી દીધા. મેં મને પ્રિય રુદ્રાક્ષને ગૌડ દેશમાં ઉત્પન્ન કર્યાં. મથુરા, અયોધ્યા, લંકા, મલયાચલ, સહ્યાગિરી, કાશી અને અન્ય દેશોમાં પણ તેનાં અંકુર ઉગાવ્યા.
શિવજી કહે છે, આમળાના ફળ બરાબર જે રુદ્રાક્ષ છે તે શ્રેષ્ઠ છે. બોરના ફળ જેવડું રુદ્રાક્ષ છે તે મધ્યમ શ્રેણીનું છે, જે ચણા જેવડું છે તે નિમ્નકક્ષાનું છે.
રુદ્રાક્ષના કદ પ્રમાણે તેના ફળ પ્રાપ્તિની વાત કરતા રુદ્ર કહે છે, આમળાના ફળ જેવડું રુદ્રાક્ષ સમસ્ત અરિષ્ટોનો વિનાશ કરનારું હોય છે. બોરના ફળ જેવડું રુદ્રાક્ષ સુખ-સૌભાગ્યમાં વૃદ્ધિ આપનારું હોય છે અને જે ચણાના જેવડું છે તે બધાં મનોરથો પૂર્ણ કરનારું છે. રુદ્રાક્ષ જેટલું નાનું તેટલું અધિક ફળ આપનારું હોય છે. પાપોનો નાશ કરવા માટે રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવું આવશ્યક છે.
રુદ્રાક્ષ કેવું સારું? શંભુ કહે છે, જે સમાન આકાર-પ્રકારવાળું હોય, ચીકણું, મજબૂત, સ્થૂળ, કંટકયુક્ત (ઊભરી આવેલા નાના દાણાવાળું) રુદ્રાક્ષ બધી અભિલાષાઓ પૂર્ણ કરનારું હોય છે, જેને કીડાઓએ દૂષિત કરી નાખ્યું છે, જે તૂટેલું હોય, જેમાં ઊભરેલા દાણા ન હોય, જે પૂરેપૂરું ગોળ ન હોય આવા રુદ્રાક્ષને ત્યાગી દેવું જોઈએ, જે રુદ્રાક્ષમાં માળા બનાવવા માટે પહેલેથી છિદ્ર હોય જ તે રુદ્રાક્ષ ઉત્તમ મનાયું છે, જેમાં મનુષ્યના પ્રયત્નથી છિદ્ર બનાવાયું છે તે મધ્યમ શ્રેણીનું મનાયું છે.
શંકર કહે છે, અગિયારસો રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવાથી મનુષ્યને જે ફળ મળે છે તેનું વર્ણન સેંકડો વર્ષોમાં પણ કરી શકાય નહીં. ભક્તિભાવવાળો પુરુષ સાડા પાંચસો રુદ્રાક્ષ દાણાનો સુંદર મુકુટ બનાવી લે અને તેને માથા પર ધારણ કરે. ત્રણસો સાઈઠ દાણાને લાંબા સૂત્ર (દોરા)માં પરોવીને એક હાર બનાવી લે. આવા ત્રણ-ત્રણ હાર બનાવીને તેની યજ્ઞોપવિત તૈયાર કરવી જોઈએ અને તેને ધારણ કરવી જોઈએ.
શિવજી હવે કયા અંગમાં કયા મંત્રથી રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવો તેની વિધિ કહે છે, માથા પર ઈશાન મંત્રથી, કાનમાં તત્પુરુષ મંત્રથી અને ગળા અને હૃદયમાં અઘોર મંત્રથી રુદ્રાક્ષ ધારણ કરવો જોઈએ. ઉદર પર વામદેવ મંત્રથી પંદર રુદ્રાક્ષ દ્વારા ગૂંથાયેલી માળા પહેરવી જોઈએ. અથવા અંગોસહિત પ્રણવ (ૐ) મંત્રનો પાંચ વાર જાપ કરીને રુદ્રાક્ષની ત્રણ, પાંચ કે સાત માળાઓ પહેરવી જોઈએ અથવા ૐ નમ: શિવાય એ મૂળમંત્રથી સમસ્ત રુદ્રાક્ષોને ધારણ કરવા જોઈએ
રુદ્રાક્ષને પહેર્યા પછી ખાણીપીણીના કેટલાક નિયમો પાળવાના હોય છે. આ અંગે શંકર ભગવાન કહે છે, રુદ્રાક્ષધારી પુરુષે પોતાની ખાણી પીણીમાં મદિરા (દારૂ), માંસ, લસણ, ડુંગળી, મૂળો, ગુંદા વગેરે છોડી દેવાં જોઈએ. શિવપુરાણમાં કહેવાયું છે કે સમસ્ત વર્ણો અને સ્ત્રીઓ પણ રુદ્રાક્ષને પહેરી શકે છે. હા, સ્ત્રીઓએ માસિક ધર્મ સમયે રુદ્રાક્ષ ધારણ ન કરવું જોઈએ. રાત્રે સૂતી વખતે પણ રુદ્રાક્ષ ન પહેરવું જોઈએ.
હવે રુદ્રાક્ષના પ્રકાર અને તે પ્રમાણે તેના ફળની વાત કરતા શિવજી કહે છે, એક મુખવાળું રુદ્રાક્ષ સાક્ષાત્ મારું સ્વરૂપ જ છે. તે ભોગ અને મોક્ષરૂપી ફળ આપે છે, જ્યાં રુદ્રાક્ષની પૂજા થાય છે ત્યાંથી લક્ષ્મી દૂર જતી નથી. તે સ્થાનના બધાં ઉપદ્રવો નષ્ટ થાય છે. તથા ત્યાં રહેનારા લોકોની સંપૂર્ણ કામનાઓ પૂરી થાય છે.
બે મુખવાળું રુદ્રાક્ષ દેવદેવેશ્વર કહેવાય છે. તે પણ સંપૂર્ણ કામનાઓ અને ફળોને આપનારું છે. ત્રણ મુખવાળા રુદ્રાક્ષથી બધી વિદ્યાઓ પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. ચાર મુખવાળું રુદ્રાક્ષ સાક્ષાત્ બ્રહ્માનું સ્વરૂપ છે. તેના દર્શન અને સ્પર્શથી તરત જ ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. પંચમુખી રુદ્રાક્ષ મુક્તિ આપવાવાળું અને મનોવાંચ્છિત ફળ આપનારું છે.
છ મુખવાળું રુદ્રાક્ષ કાર્તિકેયનું સ્વરૂપ છે. તેને જો જમણા હાથમાં ધારણ કરવામાં આવે તો ધારણ કરનાર મનુષ્ય બ્રહ્મહત્યા વગેરે પાપોથી મુક્ત થઈ જાય છે. સાત મુખવાળું રુદ્રાક્ષ અનંગસ્વરૂપ છે અને અનંગ નામથી જ પ્રસિદ્ધ છે. તેને ધારણ કરવાથી દરિદ્ર પણ ધનવાન બને છે. આઠમુખવાળું રુદ્રાક્ષ અષ્ટમૂર્તિ ભૈરવસ્વરૂપ છે. તેને ધારણ કરનાર મનુષ્ય પૂર્ણાયુ બને છે. નવ મુખવાળું રુદ્રાક્ષને ભૈરવ અને કપિલ મુનિનું પ્રતીક મનાયું છે. દુર્ગા તેનાં અધિષ્ઠાત્રી દેવી છે, જે મનુષ્ય ભક્તિપરાયણ થઈને નવમુખ રુદ્રાક્ષને પોતાના ડાબા હાથમાં પહેરે છે તે મારા સમાન સર્વેશ્વર બની જાય છે.
દસમુખવાળું રુદ્રાક્ષ સાક્ષાત્ ભગવાન વિષ્ણુનું સ્વરૂપ છે. તેને ધારણ કરવાથી મનુષ્યની બધી કામનાઓ પૂર્ણ થઈ જાય છે. અગિયાર મુખવાળું રુદ્રાક્ષ રુદ્રરૂપ છે. તેને ધારણ કરવાથી મનુષ્ય સર્વત્ર વિજયી થાય છે. બાર મુખવાળા રુદ્રાક્ષને મનુષ્યએ માથા પર ધારણ કરવું જોઈએ. તેમ કરવાથી તેના માથા પર બારેય આદિત્ય બિરાજમાન થાય છે. તેર મુખવાળું રુદ્રાક્ષ વિશ્વદેવનું સ્વરૂપ છે. તે ધારણ કરનાર મનુષ્ય બધા અભિષ્ટોને મેળવે છે અને સૌભાગ્ય તેમ જ મંગળ લાભ મેળવે છે. ચૌદ મુખવાળું રુદ્રાક્ષ પરમ શિવરૂપ છે. તેને ભક્તિપૂર્વક મસ્તક પર ધારણ કરવું જોઈએ. તેનાથી સમસ્ત પાપોનો નાશ થાય છે.
ચૌદ રુદ્રાક્ષને ધારણ કરવાના ચૌદ મંત્રો પણ ભગવાને બતાવ્યા. તે આ મુજબ છે. ૧. ૐ હ્રીં નમ: ૨. ૐ નમ: ૩. ૐ ક્લીં નમ: ૪. ૐ હ્રીં નમ: ૫. ૐ હ્રીં નમ: ૬. ૐ હ્રીં હું નમ: ૭. ૐ હું નમ: ૮. ૐ હું નમ: ૯. ૐ હ્રીં હું નમ: ૧૦. ૐ હ્રીં નમ: ૧૧. ૐ હ્રીં હું નમ: ૧૨. ૐ ક્રોં ક્ષોં રૌં નમ: ૧૩. ૐ હ્રીં નમ: ૧૪. ૐ નમ:
કહે છે કે પંચમુખી રુદ્રાક્ષ મોટા પ્રમાણમાં મળે છ,ે પરંતુ ચૌદ મુખી રુદ્રાક્ષ દુર્લભ હોય છે.
આ તો થયું રુદ્રાક્ષનું આધ્યાત્મિક મહત્ત્વ. હવે વિજ્ઞાન-તબીબીશાસ્ત્ર મુજબ મહત્ત્વ જોવું જોઈએ. જોન ગેરેટ અને કેર્બર ડ્રોરી નામના બે પશ્ર્ચિમી વિદ્વાનોએ રુદ્રાક્ષના અનેક તબીબી ફાયદાઓ ગણાવ્યા છે. વર્ષ ૧૮૬૪માં ડૉ. અબ્રાહમ જજુઆરે નોંધ્યું છે કે રુદ્રાક્ષનો ઉપયોગ માનસિક રોગોમાં અને તણાવને નિયંત્રિત કરવા માટે કરી શકાય છે. રુદ્રાક્ષ અરુણાચલ પ્રદેશ સહિત પૂર્વ ભારતમાં, નેપાળ, ઇન્ડોનેશિયા અને જાવામાં ઊગે છે. (હવે સમજાય છે કે ચીનનો ડોળો અરુણાચલ પ્રદેશ પર કેમ છે? પૂર્વ ભારતમાં અને હિમાલયના વિસ્તારોમાં આવી ઘણી વનસ્પતિઓ ઊગે છે. અરુણાચલ પ્રદેશમાં તો શેલ ઑઇલ નીકળવાની પણ પૂરી સંભાવના છે. ૧૯૯૦ના દાયકામાં ઑઇલ ઇન્ડિયા લિ.ના વડા ચૂડામણિ રત્નમે વારંવાર દાવો કર્યો હતો કે અરુણાચલમાં શેલ ઑઇલ નીકળી શકે છે જેનાથી ભારત માટે તો પેટ્રોલ-ડીઝલ ભરપૂર મળી જ શકે, પણ ભારત તેની નિકાસ પણ કરી શકે, પરંતુ પૂર્વ પેટ્રોલિયમ પ્રધાન વીરપ્પા મોઇલીએ કહ્યું હતું કે આપણે ઑઇલ અને ગૅસમાં તરીએ છીએ (એટલે કે આપણા દેશમાં ભરપૂર ઑઇલ અને ગૅસ છે.), પણ ઑઇલ આયાત કરનારી લોબી દરેક પેટ્રોલિયમ પ્રધાનને ધમકી આપે છે. આપણા દેશને સ્વતંત્રતા પછી ઘણી બધી બાબતોમાં આત્મનિર્ભર બનવા જ નથી દેવાયો.)
રુદ્રાક્ષનું બોટોનીમાં નામ છે- એલિયોકાર્પસ જેનિટ્રસ (ઊહફયજ્ઞભફિાીત લફક્ષશિિંીત). એમ કહેવાય છે કે ઇન્ડોનેશિયામાંથી ચીનમાં રુદ્રાક્ષમાંથી બનાવાયેલા- ઇન્જેક્ટિબલ (શરીરમાં ઇંજેક્શન દ્વારા દાખલ કરી શકાય તેવા) ઑઇલની નિકાસ કરાય છે. આ તેલ અસાધ્ય રોગોને મટાડી દે છે તેમ
કહેવાય છે.
રુદ્રાક્ષથી હૃદયરોગ, બ્લડપ્રેશર, ગભરાટ, કોલેસ્ટેરોલ, નર્વસ સિસ્ટમ વગેરેમાં રાહત મળે છે. ઇન્ટરનેશલ યુનિવર્સિટી ફ્લોરિડાના વૈજ્ઞાનિક ડૉ. ડેવિડ લીએ સંશોધન કરીને સાબિત કર્યું હતું કે રુદ્રાક્ષમાં વિદ્યુત ઊર્જા સંચિત હોય છે. તેને ડાય ઇલેક્ટ્રિક પ્રોપર્ટી કહેવાય છે. તેમાં કોબાલ્ટ, નિકલ, આયર્ન, મેંગેનીઝ, ફોસ્ફરસ, એલ્યુમિનિયમ, કેલ્શિયમ, સોડિયમ, પોટેશિયમ, સિલિકા અને ગંધક તત્ત્વો રહેલાં હોય છે. તેના કારણે તેની ડેન્સિટી વધી જાય છે અને તે પાણીમાં ડૂબી જાય છે. આથી જ રુદ્રાક્ષની ઓળખની એક કસોટી એ પણ છે કે તેને પાણીમાં રાખવાથી જો તે ડૂબી જાય તો તે સાચું રુદ્રાક્ષ.
રુદ્રાક્ષ એક રીતે તમારી આસપાસ એક કવચ બનાવી દે છે. સતત મુસાફરી કરતા હોય તેમણે રુદ્રાક્ષ ખાસ પહેરવું જોઈએ. ઘણી વાર તમે કોઈ જગ્યાએ જાવ છો તો ત્યાં સરસ ઊંઘ આવી જાય છે, જ્યારે ઘણી જગ્યાએ થાકી ગયા હોવા છતાં ઊંઘ નથી આવતી. આનું કારણ એ જગ્યાની ઊર્જા હોય છે. આ બાબતમાં રુદ્રાક્ષ ઉપયોગી સાબિત થાય છે.
સાધુ-સન્યાસીઓ રુદ્રાક્ષ ખાસ પહેરે છે. તેનું કારણ ઉપર દર્શાવેલી બાબતો તો છે જ, પરંતુ જે તે જગ્યાનું પાણી દૂષિત કે ઝેરીલું હોઈ શકે છે અને તેની તપાસ રુદ્રાક્ષથી થઈ શકે છે. રુદ્રાક્ષને
પાણીની ઉપર પકડીને રાખવું. જો રુદ્રાક્ષ આપોઆપ ઘડિયાળના કાંટાની દિશામાં ફરે તો તે પાણી પીવા લાયક છે.
આમ, શિવજીના જે સ્વરૂપની કલ્પના કરવામાં આવી છે તે ખરેખર જો કલ્પના હોય તો પણ તેમની સાથે સંકળાયેલી એક-એક ચીજ અનેક રીતે ઉપયોગી છે તેમાં શંકા નથી. (ક્રમશ:)
શિવજીનું ત્રિશૂલ અમેરિકાના નેવી સીલનું પ્રતીક છે!
શંકર ભગવાનની પાસે એક ત્રિશૂલ જોવા મળે છે. આ ત્રિશૂલ શું માત્ર એક શસ્ત્ર છે? શંકર ભગવાન જેવા મહાયોગી અને તપસ્વીએ શું શસ્ત્ર રાખવું જોઈએ? એમને વળી શસ્ત્રની શું જરૂર?આવો પ્રશ્ર્ન થાય. પહેલાં ત્રિશૂલના આધ્યાત્મિક અર્થ સમજવા જરૂરી છે.
ત્રિશૂલમાં ત્રણ દાંતા છે તે ત્રણ ગુણો-સત, રજ અને તમનું પ્રતીક છે. શૂલ એટલે દુ:ખ. આ દાંતા જો અડે તો સહેજ દુ:ખ થાય. પણ વધુ અડે તો વધુ દુ:ખ થાય. અને જોરથી મારવામાં આવે તો પ્રાણ નીકળી જાય તે હદે નુકસાન થાય. શિવજીનું કહેવું છે કે સત, રજ અને તમ ગુણોનું પણ એવું છે. આ ત્રણેય ગુણને મેં જેમ મારી પાસે એક અંતરથી ત્રિશૂલ રાખ્યું છે તેમ રાખવું. હું તેને પકડું છું તો નીચેના હાથેથી. એટલે આ ત્રણેય ગુણોમાં પડવું હોય તો એક અંતરથી પડવું. ત્રિશૂલને પકડવું હોય તો કોઈ ઉપરથી- જ્યાં તેના ત્રણ અણીદાર દાંતા છે તેનાથી પકડશે? નહીં. કોઈ વિચારે કે રજ અને તમ તો સમજ્યા, પણ સત ગુણથી પણ અંતર છેટું રાખવું? હા. સત્વ ગુણથી પણ નુકસાન છે. સારું કામ કરતા હોય તેને પણ અહંકાર આવવાની શક્યતા રહે છે. એ અહંકાર ક્રોધને જન્માવી શકે છે. અને ક્રોધ આવે એટલે તમ ગુણ આવી જાય. શિવજી જેમ આ ત્રિશૂલનું નિયંત્રણ ધરાવે છે તે જ રીતે ત્રણેય ગુણો- સત, રજ અને તમથી તેઓ પર છે. ગુણાતીત છે. ગુણોથી પર છે. ત્રિશૂલ પાસે છે, પરંતુ તેઓ તેનું ચિંતન કરતા નથી. તેમનું તપ અને ધ્યાન તો સદાશિવ છે- પરબ્રહ્મ પરમેશ્વર સદાશિવ છે જેમાંથી તેમણે પોતે શિવજીનું રૂપ લીધું છે.
જેમ સદાશિવે શિવજીનું રૂપ લીધું તો તેમને પણ પોતાના રક્ષણ માટે ત્રિશૂલની જરૂર પડે છે તેમ આપણે પણ સંસારમાં આવ્યા છીએ તો સત, રજ અને તમ સાથે પનારો તો પડવાનો. આપણામાં પણ આ ગુણો પ્રવેશવાના પરંતુ તેમાં ખૂંપી જવાનું નથી. ખૂંપી ગયા તો લોહી નીકળ્યા વગર નહીં રહે. વધુ ખૂંપી ગયા તો પ્રાણ પણ જઈ શકે. એટલે આ ગુણોને એક અંતરે રાખવાના છે. અને શિવજીની જેમ ધ્યાન તો પરબ્રહ્મ પરમેશ્ર્વરનું કરવાનું છે.
બીજો અર્થ એવો કઢાયો છે કે જે ભગવાન શિવની શરણમાં આવશે તેને સત, રજ કે તમ એમ ત્રણ પૈકી કોઈ શૂલ કે દુ:ખ હેરાન નહીં કરે.
ત્રીજો અર્થ એવો કઢાયો છે કે ત્રણેય દાંતા એક જ ડાંડા પર ટકેલા છે. એમ સત, રજ અને તમ, સર્જન, પાલન અને સંહાર આ ત્રણેય કૃત્યો કરનારા એક આધાર પર ટકેલા છે અને તે આધાર છે પરબ્રહ્મ પરમેશ્ર્વર. એટલે જો કોઈ વાદવિવાદ કરે કે વિષ્ણુ મોટા કે શિવ મોટા ત્યારે ત્રિશૂલનું ઉદાહરણ યાદ કરવું. સૌથી મોટા સદાશિવ- પરબ્રહ્મ પરમેશ્ર્વર છે. વિજ્ઞાનની રીતે કહીએ તો ઇલેક્ટ્રોન (સર્જન-બ્રહ્મા)-પ્રોટોન (પાલન-વિષ્ણુ) અને ન્યૂટ્રોન(સંહાર-શિવ) કરતાંય હિગ્ઝ બોઝોન કણ અથવા ગોડ્સ પાર્ટિકલ મૂળ રૂપ છે.
હવે ત્રિશૂલના યૌગિક-સાંસારિક-ઐતિહાસિક મહત્ત્વની વાત કરીએ. યોગની રીતે જોઈએ તો શરીરમાં ત્રણ નાડીઓ રહેલી છે. ઈડા, પીંગળા અને સુષુમણા. આ ત્રણ નાડીઓ આમ તો છ સ્થાનો પર મળે છે, પરંતુ તેમનું મુખ્ય સ્થાન મનાયું છે - આજ્ઞાચક્ર. શંકર ભગવાનની ત્રીજી આંખ. જે આપણા બધામાં પણ હોય છે. જરૂર તેને જાગૃત કરવાની છે. પરંતુ કહે છે કે સુષુમણા નાડી છેક ઉપર સહસ્રાધાર ચક્ર સુધી જાય છે. આ ચક્ર આપણા માથામાં શિખાની જગ્યાએ આવેલું છે. એટલે જ ત્રિશૂલમાં જે વચ્ચેનો દાંતો છે તે બીજા બે દાંતા કરતાં લાંબો હોય છે. ટૂંકમાં આપણી ઊર્જાને મૂળાધાર ચક્રથી જાગૃત કરીને ઉપર સહસ્ત્રાધાર ચક્ર સુધી લઈ જવાની છે.
શિવજી પાસે તે કેવી રીતે આવ્યું તે અંગે ત્રિશૂલની ઉત્પત્તિની કોઈ કથા મળતી નથી. પરંતુ શિવજીએ જરૂર પડ્યે તેનો ઉપયોગ કર્યાની અનેક વાતો છે. શિવજીએ પોતાના પુત્ર ગણેશનું માથું આ ત્રિશૂલથી કાપ્યું હતું. શંખચૂર નામના રાક્ષસનો વધ પણ તેમણે ત્રિશૂલથી કર્યો હતો. માત્ર શિવજી જ નહીં શિવા એટલે કે પાર્વતીજી અથવા મા દુર્ગા પણ ત્રિશૂલનો ઉપયોગ રાક્ષસોના સંહાર માટે કરે છે.
ત્રિશૂલનો ઉપયોગ રક્ષણ માટે પુરાતનકાળમાં થતો તેમજ માછીમારીમાં પણ થતો. આપણા કોઈ દેવીદેવતા અસ્ત્ર-શસ્ત્ર વગર નથી, પરંતુ કોણ જાણે અહિંસાનો મંત્ર એટલો પ્રચલિત થયો કે જે આપણને નિર્માલ્યતા સુધી લઈ ગયો. શંકર ભગવાન પણ ત્રિશૂલનો અતિ થાય ત્યારે જ ઉપયોગ કરતા, પરંતુ કરતા તો ખરા. અહિંસાના મંત્ર પછી હજારો વર્ષનો ગુલામી કાળ આવ્યો અને ધીમે ધીમે આપણે શાસ્ત્ર અને શસ્ત્ર બંને ભૂલતા ગયા.
ત્રિશૂલને અંગ્રેજીમાં ટ્રાઇડેન્ટ કહે છે. રોમન ગ્લેડિયેટર પણ ટ્રાઇડેન્ટ અથવા ત્રિશૂલનો ઉપયોગ રક્ષા માટે કરતા. ગ્રીકોના દેવતા પોઝેડોન પણ ત્રિશૂલ ધરાવે છે. પોઝેડૉન આપણા વિષ્ણુ ભગવાનને મળતા આવે છે. તેઓ દરિયામાં રહેતા. પોઝેડોન જળ સ્રોતો ઉત્પન્ન કરવા માટે ત્રિશૂલ અથવા ટ્રાઇડેન્ટનો ઉપયોગ કરે છે. જોકે શિવજીની જેમ પોઝેડોન સંહારનું કામ પણ કરે છે.. તેઓ ત્રિશૂલની મદદથી ભરતી, સુનામી અને દરિયાઈ તોફાનો, ભૂકંપ લાવવાનું કામ પણ કરે છે.
રોમ, જ્યાં અત્યારે ખ્રિસ્તીઓનું પ્રમુખ કેન્દ્ર છે, તેની દંતકથામાં નેપચ્યૂન ભગવાન ત્રિશૂલ વાપરતા અને તેઓ પોઝેડોનની જેમ ત્રિશૂલનો ઉપયોગ જળસ્રોતો ઉત્પન્ન કરવા કે ભૂંકપ લાવવા માટે કરે છે તેવું આવે છે. રોમનો બ્રિટાનીયા નામની દેવીને માનતા. આ બ્રિટાનીયા દેવીની પ્રતિમામાં પણ હાથમાં ત્રિશૂલ જોવા મળે છે. આ દેવીના નામ પરથી જ બ્રિટન દેશનું નામ પડ્યું હતું. ૩૪૩ વર્ષ પહેલાં બ્રિટનના સિક્કા પર આ બ્રિટાનીયા દેવીનું ચિત્ર જોવા મળતું. તેમના હાથમાં ત્રિશૂલ છે અને તેઓ સિંહની સવારી કરે છે! તેમના બીજા હાથમાં છોડ જેવું છે. આપણે ત્યાં મા દુર્ગા કે પાર્વતી પણ સિંહ પર આરૂઢ છે અને તેઓ પણ હાથમાં ત્રિશૂલ પકડેલા હોય છે. તેમના એક હાથમાં કમળ હોય છે. મહિષાસુરનો વધ માતાજીએ ત્રિશૂલથી જ કર્યો હતો.
રોમની દીવાલો પર ત્રિશૂલ દોરાયેલા જોવા મળે છે. ત્યાં તે લોકો તેને પિચફોર્ક કહે છે. અમેરિકાની ન્યૂઝ ચેનલ ફોક્સ ન્યૂઝના વર્ષ ૨૦૧૪ના એક અહેવાલ પ્રમાણે, આધુનિક રોમના હૃદયસમા વિસ્તારમાં એક ખેતરમાં ખોદકામ કરાયું હતું, તેમાં પુરાતત્ત્વવાદીઓને લોખંડનું ત્રિશૂલ મળ્યું હતું. યહૂદીઓમાં પણ ત્રિદેવો છે અને તેઓ ત્રિશૂલને ત્રિદેવની નિશાની માને છે. હિબ્રૂ સેમ્યુઅલ ૨:૧૨માં ત્રિશૂલનો ઉલ્લેખ છે. ત્રિશૂલનો ઉપયોગ યજ્ઞમાં આહૂતિ આપવા કરાતો હતો તેમ મનાય છે. (એક આડવાત: ‘આપણે ત્યાં જેમ અગ્નિહોત્ર બ્રાહ્મણોમાં ઘરે સતત યજ્ઞાગ્નિ પ્રજ્વલિત રાખવાનો નિયમ છે, તેમ હિબ્રૂ બાઇબલ બુક ઑફ લેવિટિકસ’ માં પણ ઉલ્લેખ છે કે અલ્ટાર ફાયર સતત પ્રજ્વલિત હોવો જોઈએ. જેરુસાલેમમાં ઓમરની મસ્જિદ (મોસ્ક્યૂ ઑફ ઓમર) છે. તેની નીચે એક જૂનું મંદિર હોવાનું મનાય છે. તેમાં યજ્ઞની જેમ આહૂતિઓ અપાતી હતી.)
અમેરિકા ખંડમાં બાર્બાડોસ ટાપુ આવેલો છે. આ બાર્બાડોસના રાષ્ટ્રધ્વજમાં ત્રિશૂલ છે. ચીનના તાઓવાદમાં ત્રિશૂલ તાઓના ત્રિદેવને દર્શાવે છે. ત્યાં ત્રિશૂલ આકારવાળો ઘંટ દેવતાઓને અને આત્માઓને આહ્વાન કરવા માટે વપરાય છે. ચીનમાં ડોન્ગ્યુ (ઉજ્ઞક્ષલુીય) મંદિર જે તાઓવાદનું કેન્દ્ર મનાય છે તેમાં એક રાક્ષસના હાથમાં ત્રિશૂલ દર્શાવતી પ્રતિમા છે.
વિરોધાભાસ જુઓ, જે કોઈ ધર્મમાં માનતા નથી તેવા નેપાળના સામ્યવાદી પક્ષ-કમ્યૂનિસ્ટ પાર્ટી ઑફ નેપાલ (યુનાઇટેડ માર્કસિસ્ટ)નું ચિહ્ન દાતરડું અને હથોડો જ છે, પરંતુ એ રીતે ગોઠવાયા છે કે ત્રિશૂલનો જ ભાસ થાય. ગત વર્ષે એટલે કે ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫માં પશ્ચિમ નેપાળના ડાંગ જિલ્લાના ધારપાણીમાં આઠ હજાર કિલોના વજનનું અને ૪૨.૫ ફીટ ઊંચું એક ત્રિશૂલ સ્થાપિત કરાયું છે. તેના આયોજકોનો દાવો છે કે તે દુનિયાનું સૌથી ઊંચું ત્રિશૂલ છે. આ પહેલાં ઉત્તરાખંડ રાજ્યમાં પિથૌરાગઢ જિલ્લામાં ૨,૭૦૦ કિલોનું ત્રિશૂલ હતું. નેપાળનું આ ત્રિશૂલ લોખંડ, તાબું, સોના, ચાંદી અને કાંસા એમ પંચધાતુમાંથી બનાવાયેલું છે.
રશિયામાં સામ્યવાદીઓ વિરુદ્ધ એક સંગઠન બનેલું - નેશનલ એલાયન્સ ઑફ રશિયન સોલ્જરિસ્ટ્સ. તેના ધ્વજમાં પણ ત્રિશૂલનું પ્રતીક હતું! રશિયાના પૂર્વાવતાર સોવિયેત સંઘમાંથી છૂટા પડેલા યુક્રેઇનમાં રજવાડાની જે નિશાની હતી તે ત્રિશૂલની હતી!
અમેરિકાના નેવી સીલ જેણે ખૂનખાર ત્રાસવાદી ઓસામા બિન લાદેનનો પાકિસ્તાનમાં જઈને ખાતમો કર્યો હતો તેના ચિહ્નમાં ત્રિશૂલ અંકિત છે! સ્વિડનના દરિયાઈ સૈનિકો- કોસ્ટલ રેન્જર્સ જેને ત્યાં કુસ્ટાગર્ના (ઊંીતફિંલફક્ષિફ) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે તેના ચિહ્નમાં પણ ત્રિશૂલ છે.
પરંતુ જો આપણે ત્યાં ભારતમાં ધ્વજના કે સેનાના પ્રતીકમાં ત્રિશૂલ રખાય તો? ભગવાકરણના આક્ષેપો થાય. કેટલાય ઍવૉર્ડ પાછા આવી જાય અને ચેનલો પર કેટલાય દિવસો ચર્ચા ચાલે!
(ક્રમશ:)
