ધમની અને શિરા વચ્ચેનું જંકશન હૃદય --- ડૉ. મનુ કોઠારી , ડૉ. લોપા મહેતા

મનુષ્યદેહ કુદરતનું એક અજોડ સર્જન છે. એના એક એક અવયવ, માંસપેશી, કોશ દરેકનું કાર્ય તમને આશ્ર્ચર્યમાં ગરકાવ કરી દે છે. આવા અદ્ભૂત દેહનું ગર્ભથી મૃત્યુ સુધી એક એક કોષને પૂરતું પોષણ પહોંચાડવાનું કાર્ય લોહી કરે છે. આ લોહીનું આખા શરીરમાં ભ્રમણ કરાવવા લગભગ 60,000 માઈલની રક્તવાહિનીઓ એકબીજા સાથે જોડાયેલ પાઈપલાઈન્સ છે. એમાં સૌથી મોટી ધમની - અજ્ઞિફિં- અને શિરા - ટયક્ષફ ઈફદફ આપણા અંગૂઠા જેટલી પહોળી હોય છે. જ્યારે સૌથી ઝીણી ઈફાશહહફિુ - રુધિરકેશિકાની પહોળાઈ આપણા વાળથી પણ અડધી હોય છે. ધમની અને શિરા વચ્ચેનું જંકશન હૃદય છે. શિરા હૃદયમાં લોહી લાવે છે અને ધમની હૃદયમાંથી લોહી લઈ જાય છે. હૃદય પણ એક રક્તવાહિની છે, પણ એણે પોતાની દીવાલમાં સ્નાયુનું એક મજબૂત પડળ બનાવ્યું છે અને પોતાનું કદ પણ વિસ્તૃત કર્યું છે જેને કારણે એ એક પમ્પનું કામ કરે છે, જે આખા શરીરમાંથી લોહી શોષે છે અને ફેંફસામાં શુદ્ધ કરાવીને આખા શરીરમાં પાછું મોકલે છે.

આ પ્રકારની સમસ્ત રક્તાભિસરણની રચનાને બે ભાગમાં વહેંચી નાખવામાં આવી છે. જમણી ફુપ્ફુસ - ઙીહળજ્ઞક્ષફિુ નાની બાજુ અને ડાબી, મહાધમની - અજ્ઞિશિંભ - અને મોટી બાજુ.

આખા શરીરમાંથી કોષેકોષથી કચરો ભેગો કરીને લોહી શિરા વાટે બે જીાયશિયિ ફક્ષમ ઈંક્ષયિંશિયિ ઉપલી અને (શરીરના ઉપરના ભાગની) અને નીચલી (શરીરના નીચેના ભાગની) વેના કાવા - ટયક્ષફ ઈફદફ - મારફત શરીરના સ્વીકારનાર પાત્ર જમણાં કર્ણક - ફિિંશીળમાં ઠાલવે છે. ત્યાંથી તે જમણી બાજુના પાવર હાઉસ જમણા ક્ષેપક - દયક્ષિિંશભહયમાં મોકલે છે. જમણું ક્ષેપક એની દીવાલમાં રહેલ સ્નાયુઓને સંકોચી બળપૂર્વક લોહી ફુપ્ફુસ ધમની વાટે બંને ફેફસામાં મોકલે છે. ફેફસામાં શ્ર્વાસ દ્વારા નિત્ય હવાની અવરજવર થતી રહે છે અને એટલે લોહી ઑક્સિજન લે છે અને કાર્બનડાયોક્સાઈડ ફેફસામાં ઠાલવે છે જે ઉચ્છવાસની હવા સાથે બહાર ફેંકાઈ જાય છે. ફેફસામાં ઑક્સિજન અને કાર્બનડાયોકસાઈડની આપ-લેને કારણે શુદ્ધ થયેલું લોહી ફેફસામાંથી ફુપ્ફુસ શિરાઓ દ્વારા ડાબી બાજુના સ્વીકાર પાત્ર - કયરિં ફિિંશીળમાં ઠાલવે છે. ફેફસાં અને હૃદય નજીક હોવાથી આ ભ્રમણ માર્ગ ટૂંકો બને છે અને એટલે જ એને નાની બાજુ કહેવામાં આવે છે. તે લોહી ત્યાંથી ડાબા ક્ષેપક - ટયક્ષિિંશભહયમાં પહોંચે છે. ડાબું ક્ષેપક તો હૃદયનું હૃદય છે. તેની સ્નાયુની દીવાલ ઘણી જાડી હોય છે અને તે સંકોચાઈને ખૂબ બળ પેદા કરે છે. આમ ડાબું ક્ષેપક જોર સાથે લોહીને મુખ્ય ધમની - અજ્ઞિફિંમાં ધકેલે છે. બંને ક્ષેપકો સાથે જ સંકોચાય છે. છાતી પર હાથ મૂકવાથી જે હૃદયના ધબકારાનો અનુભવ થાય છે એ આ બંને ક્ષેપકોનું સંકોચન છે. જેને આપણે જુતજ્ઞિંહય કહીએ છીએ. પછી બંને ક્ષેપકો નિરાંત કરે છે જેને આપણે ડાયસ્ટોલ - ઉશફતજ્ઞિંહય કહીએ છીએ.

જ્યારે ક્ષેપક સંકોચાય છે ત્યારે જે બળ-ફોર્સ-પ્રેશરથી લોહી મહાધમનીમાં ધકેલાય છે અને આપણે જ્યારે બ્લડપ્રેશર માપીએ છીએ ત્યારે રક્તદબાણના ઉપરના આંકડા તરીકે નોંધીએ છીએ. જેમ બિલ્ડિંગમાં પાણીનો પમ્પ કામ કરીને બળથી આખા બિલ્ડિંગમાં ઉપરથી નીચે પાણી પહોંચાડે છે એમ શરીરમાં હૃદય પમ્પ - ખાસ તો ડાબી બાજુનો - આખા શરીરમાં ઉપર નીચે લોહી ધકેલે છે. એ ફેફસામાં પણ શુદ્ધ થયેલું લોહી પહોંચાડે છે.

હૃદય પોતાને માટે સૌથી પહેલો ભાગ પડાવે છે. મહાધમનીમાંથી સૌપ્રથમ બે હૃદય ધમનીઓ નીકળે છે. એક જમણી અને બીજી ડાબી. એ બંને હૃદય ધમનીઓને ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિંશિયત - કોરોનરી આર્ટરીસ કહેવામાં આવે છે. એની શાખાઓ આખા હૃદયને લોહી પૂરું પાડે છે. જમણી આર્ટરી મુખ્યત્વે જમણી બાજુના હૃદયને અને ડાબી બાજુની આર્ટરી મુખ્યત્વે ડાબી બાજુના હૃદયને લોહી પૂરું પાડે છે. બંને આર્ટરી પાછી છેવટે એકબીજા સાથે જોડાઈ જાય છે. આ રીતે બંને આર્ટરી હૃદયે જાણે મુકુટ ઈજ્ઞિૂક્ષ પહેર્યો હોય એમ તેની આસપાસ જોવા મળે છે. એટલે તેમને ઈજ્ઞિૂક્ષ પરથી કોરોનરી કહેવામાં આવે છે.



હૃદયરોગનું શાસ્ત્ર મુખ્યત્વે કોરોનરી હૃદયધમનીનું શાસ્ત્ર છે. આ હૃદયધમનીઓ હૃદયનિષ્ણાતોના કબજામાં આવતી નથી. તેમની દવાઓની ઈચ્છનીય અસર થતી નથી. તેઓ બાયપાસ સર્જનને તો ગૂંચવાડામાં જ મૂકી દે છે. સર્જને આટલી બધી કાળજીથી લોહીને વહેવા માટે બીજો માર્ગ તૈયાર કર્યો હોય અને હૃદયધમનીઓ તેનો સ્વીકાર કરતી નથી. તેઓ એન્જ્યોપ્લાસ્ટી કરનાર નિષ્ણાતો ધમનીના માર્ગને પહોળા કરવા નવા અને સ્ટેન્ટ મૂકીને કાયમ માટે પહોળી રાખવાના ઈલાજો સામે તો વેર વાળતી હોય એમ વધુ સાંકડી થઈ જાય છે.

રક્તભિસરણની વાહિનીઓ હૃદય સહિતનો આખો માર્ગ એક જ છે એટલે ડૉક્ટરો એના લાભ લે છે. તેઓ એક નાની ધમનીમાં કેથેટર-નળીથી પ્રવેશ કરીને હૃદયની અંદર સુધી પહોંચી જાય છે. આને ભફમિશફભ ભફવિંયયિંશિુફશિંશજ્ઞક્ષ કહેવામાં આવે છે. હાથની એક શિરામાં નળી નાખીને એ એટલે મોટી શિરા સુધી પહોંચી જાય છે ત્યાંથી જમણા કર્ણક - છશલવિં અિિંશીળ વાટે ફેફસામાં જાય છે. આ જ પ્રમાણે હાથ કે પગની ધમનીઓ કેથેટર નાખીએ તો એ નાનીમાંથી મોટી ધમની ત્યાંથી મહાધમનીમાં અને ત્યાંથી હૃદયમાં હૃદય ધમની - ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિંશિયત જેની તપાસ કરવાની હોય તો ત્યાં સુધી કેથેટરને લઈ જઈ શકાય છે. આ દ્વારા જે કંઈ તપાસ કરવી હોય કે ઉપચાર કરવો હોય તે કરી શકાય છે. ધમની કે શિરામાં કેથેટરને અંદર નાખવું પડે છે એટલે એને ઈંક્ષદફતશદય - આક્રમક, છેદન કરવાવાળી, વીંધતી ટેક્નિક કહેવાય છે.

ડૉક્ટરો અને માનવજાતે પોતાના સ્વકેન્દ્રિત દૃષ્ટિકોણને કારણે, માનવકેન્દ્રિત વિચારધારાને કારણે, પોતાને ફાયદો કેવી રીતે એ જ લક્ષ્ય રાખવાને કારણે હૃદયની કાર્યક્ષમતાને ત્રુટિને માટે કોરોનરી ધમનીઓને જવાબદાર ગણાવે છે. હૃદયરોગને માણસના મૃત્યુ માટે મુખ્ય પ્રાણઘાતકનો થાપો મારે છે. હૃદય તો આખીય રક્તાભિસરણ રચનાનું કુદરતે રચેલ એક અદ્ભુત અવયવ છે. માણસે તો પોતાના હૃદયને કૃતજ્ઞતાની અમી નજરે જોવું જોઈએ. હૃદયની રચના અને કાર્ય માટેની માહિતી નીચે આપી છે એના આધારે ખ્યાલ આવશે કે શા માટે હૃદયનો હંમેશાં આભાર માનવો ઘટે. (આ માહિતી નેલ્સનના પુસ્તક ’ઇયવજ્ઞહમ ખફક્ષ - માણસને નિહાળો’માં લેવામાં આવી છે.)

હૃદય એક અદ્ભુત પમ્પ

આપમેળે સુંવાળી રીતે ચાલતા એક બહુ શક્તિશાળી પમ્પ હૃદયને એક યાંત્રિક પમ્પની નજરે જોઈએ તો એના સ્પષ્ટીકરણો કે વિશેષતાઓ આ પ્રમાણે રહેશે.

પ્રકાર: રક્ત પમ્પ માણસના શરીર માટે

વર્ણન: હૃદયમાં બે પમ્પ ક્રમિક શ્રેણીમાં જોડાયેલ છે. એ આપમેળે સ્વયંસંચાલિત પોતાનું કાર્ય સુંવાળું રાખે છે. આ પ્રતિકૃતિ - ળજ્ઞમયહની ચકાસણી વર્ષોથી ઘણી વિપરીત પરિસ્થિતિમાં પણ કરવામાં આવી છે. બહારના વાતાવરણમાં ઠંડી કે ગરમીમાં કોઈ પણ ફેરફાર થાય એની અસર તેને થતી નથી. જ્યારે બધું વ્યવસ્થિત હોય ત્યારે 75થી 80 વર્ષ કે એનાથી વધુ સો વર્ષ, એકધારું કામ કરતું રહે છે.

રચના: દરેક પમ્પમાં બે ખાનાં છે. ફિિંશીળ - કર્ણક અને દયક્ષિિંશભહય - ક્ષેપક બંને ખાનાં વચ્ચે આંતરત્વચાના પાતળા વાલ્વ છે. એમાં એક ઈલેક્ટ્રિક ક્ધડકટિંગ તંત્રની રચનાની વ્યવસ્થા છે તે ઙફભયળફસયિ - પેસમેકર - ગતિપ્રેરક, ગતિનિર્ધારક અને ગતિકારક છે. જે જમણા કર્ણકમાં છે.

પ્રવાહ ડાયગ્રામ: લોહી પહેલાં બંને કર્ણકને ભરે છે અને ત્યાંથી બંને ક્ષેપકમાં જાય છે. પેસમેકરનું સિગ્નલ મળે એટલે ક્ષેપક સંકોચાય છે અને લોહી મહાધમની અને ફુપ્ફુસ ધમની - ઙીહળજ્ઞક્ષફિુ અિયિિું -માં પ્રવેશે છે. આ વખતે કર્ણક અને ક્ષેપક વચ્ચેના વાલ્વ આપોઆપ બંધ થઈ જાય છે અને ક્ષેપક અને બંને ધમનીઓ વચ્ચેના વાલ્વ ખૂલી જાય છે. શરીર આરામ કરતું હોય ત્યારે ઘણું કરીને એક મિનિટમાં 50થી 70 વખત એ કામ કરે છે, પરંતુ જો બહુ શ્રમ કરવાનો હોય તો 200 વાર પણ એક મિનિટમાં કામ કરી શકે છે.

કદ અને આકાર: શંકુ આકાર. પાયાની પહોળાઈ લગભગ 100 મીમી. ઊંચાઈ લગભગ 155 મીમી.

વજન: લગભગ 300 ગ્રામ.

હૃદયના કદ પ્રમાણે એની જે શક્તિ છે એ જોતાં એની સાથે અન્ય કોઈ યંત્ર સરખામણી કરી ન શકે. નીચે આપેલી માહિતી પરથી આ પુરવાર થશે.

જિિંજ્ઞસય ટજ્ઞહીળય: પ્રત્યેક ધબકારે હૃદયધમનીમાં લોહી ચઢાવે ત્યારે 80થી 100 સીસી કે 5-6 લિટર પ્રત્યેક મિનિટમાં ચઢાવે છે. એક દિવસનું કાર્ય 100,000 ધબકારા અને 8,000 લિટરનું લોહી શરીરમાં ચઢાવવું. આ કાર્યને જો શક્તિમાં રૂપાંતર કરીને ગણતરી કરીએ તો દિવસે હૃદય 154 રતલ - 70 કિલો વજનના માણસને ઊંચકીને 1000 ફીટ ઊંચે લઈ ચઢાવવા જેટલું કામ કરે છે.

સંપૂર્ણ કાર્યક્ષમતા: આખા જીવનમાં એક પણ વાર હૃદય બંધ પડ્યા વિના 2,500,000,000 ધબકારા કરે છે જે 240 મિલિયન લિટર ભરેલું પાત્ર ઊંચકવા સમાન છે.

બ્લેઝ પાસ્કલે કહ્યું છે કે હૃદયને પોતાનું કારણ હોય છે. જેના કારણ પોતાને ખબર નથી. આને બીજી રીતે બદલીને મૂકવું હોય તો કહી શકાય કે સાજા હોઈએ કે માંદા, માનવ હૃદયને પોતાના કારણ હોય છે જેની તબીબી માનસને ખબર નથી.

બ્લડપ્રેશર: એની ઉત્પત્તિ અને એના સ્વાભાવિક પરિણામ

જીવન માટે હૃદયનો ધબકારો અને શ્ર્વાસ જેટલું જરૂરી છે એટલું જ બ્લડપ્રેશર છે. બ્લડપ્રેશર શું છે, એ શું કાર્ય કરે છે અને એમાં શું વિકારો થાય છે (ઙવુતશજ્ઞહજ્ઞલુ ફક્ષમ ઙફવિંજ્ઞહજ્ઞલુ)એ સમજવા માટે અમે અંગ્રેજી પુસ્તકમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે.

ઇજ્ઞમુ’ત કજ્ઞલશભ જ્ઞર ઘબશહફજ્ઞિિું ઉશિદશક્ષલ ઙયિતતીયિ છયિીશશિક્ષલ ઊડ્ઢભયતતશદય (જહશલવહિું) જફક્ષલીશક્ષફ જજ્ઞષજ્ઞીશિક્ષલ ઞક્ષમયિ છયલીહફયિંમ ઊક્ષભહજ્ઞતીયિ - તર્કઉચિત ફરજિયાત ચલાવતું પ્રેશર-દબાણ જરૂરી માત્રામાં વધુ રક્તભ્રમણ નીચે નિયમન થયેલ વાડની અંદર.

સાદા શબ્દોમાં કહીએ તો આખા શરીરમાં રક્તવાહિનીઓ અને હૃદયમાં લોહીનો સતત પ્રવાહ ચાલુ રાખવા માટે જે જરૂરી દબાણ છે એને બ્લડપ્રેશર કહેવામાં આવે છે.

બ્લડપ્રેશર શું છે એ સમજવું હોય તો એક સાદું ઉદાહરણ લઈએ. કલ્પના કરો કે આપણી લોહીભ્રમણની આખી રક્તવાહિનીએ અને હૃદયે મળીને એક 50 લિટરની ક્ષમતા ધરાવતી ઈલાસ્ટિક બંધ બેગ છે. જેમાંથી અસંખ્ય વિવિધ કદની ચોતરફ શાખાઓ ફૂટી નીકળે છે. હવે આ બેગ પોતાની અંદર માત્ર 5 લિટર લોહીને દબાણ નીચે રાખીને એકધારું બધી શાખાઓમાં સારી એવી ગતિથી ફરતું રાખવાનું છે. જેથી બહારના કોષોમાં અને પેશીઓમાં થોડું પ્રવાહી બહાર ફેંકાય અને પાછું તરત બેગ તરફ ખેંચાઈ પાછું આવે અને આ કાર્ય શરીર ગમે તે સ્થિતિમાં હોય ઊભેલ, બેસેલ, સૂતેલ અને ગમે તે કાર્ય કરતું હોય, મીઠી નિદ્રા માણતું મ્હાણતું હોય, 10,000 મીટરની ઑલિમ્પિક રેસમાં દોડતું હોય કે મેરેથોનમાં ભાગ લેતું હોય આ યંત્રએ તો લોહીનો પ્રવાહ ચાલુ જ રાખવાનો એટલે હૃદયે તો 5 લિટર/મિનિટથી માંડીને 75 લિટર/મિનિટનું ભ્રમણ આખી બેગમાં પૂરું પાડવાનું છે.

બીજી રીતે કહીએ તો બ્લડપ્રેશર એટલે 50 લિટરની બેગને પોતામાં રહેલ ઈલાસ્ટિકને કારણે દબાણથી સંકોચીને 4.85 લિટર જેટલી બનાવીને એમાં 5 લિટર લોહીને ભ્રમણ કરાવે છે જેથી બેગ લોહી પર દબાણ કરે. કહેવાની જરૂર નથી કે જે દબાણ આ ઈલાસ્ટિક બેગ લોહી પર કરે છે એટલું જ દબાણ લોહી બેગ પર સામું કરે છે. આમ બંને પરસ્પર એકબીજા પર દબાણ કરે છે.

જે દબાણ લોહી બેગ - ધમનીઓ પર કરે છે તે બ્લડપ્રેશર છે અને જે દબાણ બેગ - ધમનીઓ લોહી પર કરે છે તે ધમનીઓનો અને શિરાઓનો પોતાના ઈલાસ્ટિક અને સ્નાયુઓના સંકોચાવાને કારણે લોહી પર થતું દબાણ છે જેને ધમનીઓનો ઝજ્ઞક્ષય - તણાવ કહેવામાં આવે છે.

આ બંને પરિબળો - ભ્રમણ કરતાં રક્તનું પ્રમાણ અને ધમનીઓનું પોતાનો અંતર્ગત ટોન - સંકોચાવાનું દબાણનું પ્રમાણ વ્યક્તિગત રહેશે. આને કારણે એ પ્રમાણનો આંક બધામાં એકસરખો નહીં રહે પણ એક ટપ્પામાં જોવા મળશે. એટલે એના ગ્રાફ બનાવીએ તો એ ઘંટાકાર દેખાશે. (ગજ્ઞળિફહ ઉશતિિંશબીશિંજ્ઞક્ષ) બ્લડપ્રેશર પરના નિષ્ણાતે કહ્યું છે કે બ્લડપ્રેશરનો બહુ વધુ કે બહુ નીચો આંકડો આ ઘંટાકાર વહેંચણીનો જ અંશ છે.

કોઈ બ્લડપ્રેશર વધુ નથી કોઈ બ્લડપ્રેશર ઓછું નથી એ તો આપણું માનસ છે તે એને બનાવે છે.

માટે જ કેન્સરની જેમ જ બ્લડપ્રેશરની પણ દવા જેટલી તકલીફ હોય એ પ્રમાણે જ લેવી, બ્લડપ્રેશરના આંકડા પ્રમાણે નહીં. જેમ બળદ કાચની વસ્તુઓ વહેંચવાની દુકાનમાં ઘૂસીને બધું તોડી નાખે છે એમ દરેક બ્લડપ્રેશર માટેની દવા આખા શરીરમાં બધી જગ્યાએ આડેધડ નુકસાન કરે છે એટલે દવાની ખૂબ જ આડી અસરો થાય છે.

બ્લડપ્રેશર ધમનીઓનું અને સિરાઓનું પોતાનું જ સંકોચન દબાણ જ્ઞિંક્ષય છે. જો ઈલાસ્ટિક બેગનું ઈલાસ્ટિક ઢીલું પડી ગયું હોય તો તમે એમાં ગમે તેટલું પ્રવાહી ભરશો તો પણ બેગ ભરાશે નહીં. શરીરમાં એક જ પગમાં 5 લિટર લોહી સમાઈ શકે એટલી રક્તવાહિનીઓમાં જગ્યા છે. એટલે ધમનીઓ અને શિરાઓ પોતાનામાં જ સંકોચનનું બળ ન હોય તો બધું લોહી પોતાનામાં જ રાખશે તો બિચારું હૃદય ક્યાંથી લોહીને આખા શરીરમાં ફેરવશે?

એક બાબત બહુ ધ્યાનમાં રાખવી જરૂરી છે. શરીરમાં ભ્રમણ કરતું લોહી 5 લિટર છે. ધમનીઓ અને શિરાનો લોહી સમાવવાનો વિસ્તાર 4.5 લિટરનો રાખવો જોઈએ. આમ લોહીનો ભ્રમણ કરતો પુરવઠો કરતાં શરીરની ધમનીઓ, શિરા અને હૃદય મળીને લોહીને સમાવવાની જગ્યા થોડી ઓછી હોવી જોઈએ જેથી લોહી દબાણને કારણે આખા શરીરમાં સુખરૂપ ભ્રમણ કરી શકે. આ તાલમેલને કારણે જે દબાણ થાય તે આંક સરખો ન રહે. જીવ જગતની વિશેષતા પ્રમાણે તેની વહેંચણી એક ટપ્પામાં થાય છે તે માટે દરેક વ્યક્તિમાં જોવા મળતા આંકડાને તેનું નોર્મલ બ્લડપ્રેશર કહી શકાય. બ્લડપ્રેશર ઉપરનું જુતજ્ઞિંહશભ અને નીચેનું ઉશફતજ્ઞિંહશભ. ઈલાસ્ટિક - સ્નાયુઓની રક્તાભિસરણ બેગની મધ્યમાં હૃદય છે જેના સ્નાયુનું પડળ બહુ મજબૂત છે. તેમાંથી ધમની અને શિરાઓ જાણે શાખા સમાન ફૂટે છે.

જ્યારે હૃદય સંકોચાય ત્યારે ધમનીઓમાં એ જોશ સાથે લોહી ધકેલે છે. એ આ જે જોશથી - દબાણપૂર્વક ધમનીમાં લોહી પ્રવેશે છે. નાડી પહોળી થાય છે એને કારણે આપણને નાડીના ધબકારા મળે છે. આ જે દબાણ - પૂર્વક લોહી ધમનીમાં પ્રવેશે છે એ દબાણને આપણે હાથમાં બ્લડપ્રેશરના ઉપરના આંકડા તરીકે માપીએ છીએ. ૠઊં જુતજ્ઞિંહય - ઈજ્ઞક્ષિિંફભશિંજ્ઞક્ષ હૃદયનું દબાવું/સંકોચાવું. પછી જેવું હૃદયના સ્નાયુઓ એનું સંકોચન છોડીને લાંબા થાય - હૃદય આરામ કરે ત્યારે ધમનીઓને દબાણ સાથે પ્રવેશેલા લોહીને સ્વીકારવા ખેંચાઈને પહોળી થઈ હતી તે હવે પોતે પોતાની મૂળ પરિસ્થિતિ પર (જેમ ઈલાસ્ટિકને ખેંચ્યું હોય પછી જેવું ખેંચાણ છોડી દઈએ એટલે મૂળ લંબાઈ/પહોળાઈમાં આવી જાય) આવી જાય છે અને લોહીનું ભ્રમણ ચાલુ રહે છે. ધમનીઓ આ રીતે પોતાના મૂળ કદ પર આવી જાય ત્યારે જે દબાણ ભ્રમણ કરતા લોહી પર આવે તે દબાણને (ૠઊં. ઉશફતજ્ઞિંહય - ઊડ્ઢાફક્ષતશજ્ઞક્ષ) નીચેનું દબાણ કહેવાય છે. આમ હૃદયનું સંકોચાવા સાથે (જુતજ્ઞિંહય) ધમનીઓ સાથે વિકસેલું છે અને હૃદયના વિકસવા સાથે ધમનીઓ સંકોચાય છે.

આખાય રક્તાભિસરણ માર્ગની વાહિનીઓમાં સ્નાયુ અને ઈલાસ્ટિક તાંતણાઓને કારણે પોતાનું અંતર્ગત દબાણ હોય છે. જેમ ઈલાસ્ટિક આપણે ખેંચીએ ત્યારે એને ખેંચવા માટે આપણે જે બળ વાપરવું પડે છે એ ઈલાસ્ટિક તાંતણાઓનું આંતર્ગત દબાણ સામે હોઈએ છીએ. એ આખા રક્તાભિસરણ તંત્ર કેટલું સક્ષમ છે એ જણાવે છે. હૃદય કેટલું સંકોચાઈ અને વિકસી શકે છે અને એ જ પ્રમાણે ધમનીઓ અને શિરા કેટલા સંકોચાઈ અને વિકસી શકે છે એની જાણ આપણને કરે છે. ડૉક્ટરી શીખતા વિદ્યાર્થીઓ, ડૉક્ટરો પોતે આમ આદમી સર્વે હૃદયના સંકોચાવાની સક્ષમતા પર ભાર મૂકે છે અને ભૂલી જાય છે કે હૃદય અને ધમનીઓનું વિકસવું/આરામ કરવો એ સંકોચાવાની ક્રિયા જેટલું જ અગત્યનું છે. બીજી મહત્ત્વની વાત છે બાવડામાં રહેલ ઇશભયાત - બાયસેપ્સ - સ્નાયુને તમે જેટલો વધુ (મર્યાદામાં રહીને) ખેંચી શકો - લંબાવી શકો એટલા વધુ જોશથી એ સંકોચાઈને કામ કરી શકે છે. આ હૃદય અને ધમનીમાં એટલું જ લાગુ પડે છે.

શિરાઓ હૃદયમાં લોહી પાછું લાવે છે. શિરા પાતળી દીવાલવાળા જમણા કર્ણકમાં લોહી ઠાલવે છે. લોહી પાછું લાવનાર અને જમણા કર્ણક વચ્ચે કોઈ વાલ્વ હોતો નથી. લોહી કર્ણકમાંથી ક્ષેપકમાં જાય છે. જે હૃદયનું ઙજ્ઞૂયિ ઇંજ્ઞીતય છે. માનવ હૃદયનું સ્વાસ્થ્ય અને માંદગી બંને બંનેનો આધાર હૃદયના ક્ષેપક પર છે. જો ડૉક્ટર કહે કે તમારું હૃદય ફેઈલ થઈ રહ્યું છે તો એ તમારા ક્ષેપક ટયક્ષિિંશભહયત જમણા, ડાબા કે બંનેની વાત કરે છે. જો એ ફક્ષલશક્ષફ - એન્જિના કે શક્ષરફભિશિંજ્ઞક્ષ ઈન્ફાર્કેશન કહેતા હોય તો તેઓ ડાબા / જમણા / બંને વચ્ચે રહેલ અને તયાિીંળ / ાફિશિંશિંજ્ઞક્ષ / પડદાની વાત કરી રહ્યા છે. ક્ષેપક અને કર્ણક વચ્ચે અને ક્ષેપક અને ધમની વચ્ચેના માર્ગ પર વાલ્વ સુરક્ષા કરે છે જેથી લોહી પાછું ન ફરે. જે લોહી હૃદયમાં ઠાલવવામાં આવે એને શિરા દ્વારા પાછું લાવેલ લોહી ટયક્ષીજ્ઞત-યિિીંક્ષિ-જ્ઞિં-વિંય વયફિિં કહેવામાં આવે છે. આમાં કર્ણક જાણે કે શિરામાંથી લોહી શોષે છે. ક્ષેપક ધમનીઓના પ્રતિકાર સામે દબાણ સાથે લોહી તેઓમાં ધકેલે છે. આને ઈફમિશફભ ઘીિાીિંં હૃદયમાંથી બહાર મોકલાતું લોહી - જે આશરે 70 સીસી પ્રત્યેક ધબકારા સાથે ધમનીમાં જાય છે. એક રસદાયક હકીકત છે કે કર્ણકમાંથી લોહી બહુ ઓછા દબાણથી ક્ષેપકમાં પ્રવેશે છે. પરંતુ ક્ષેપક એને સ્વીકારવા પોતાના સ્નાયુઓનું સંકોચનની તાણ ઘટાડીને અંદરની જગ્યા વધારતું જાય છે. જેમ ક્ષેપક વિકસે એટલું એ વધુ જોરપૂર્વક સંકોચન કરી શકે છે. માટે જેમ હૃદયમાં લોહીનો પુરવઠો શરીરમાંથી પાછો વધુ ફરે એટલું એ વિસ્તૃત થઈને તે એટલું જ સબળ સંકોચન કરે છે. આને સ્ટાર્લિંગ નિયમ ઙવુતશજ્ઞહજ્ઞલુ શરીરકાર્ય શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવે છે. એટલે એ યાદ રાખવું જરૂરી છે કે જો શિરા દ્વારા હૃદયમાં ઓછું લોહી ફરે તો હૃદયમાંથી બહાર પડતું લોહીનું પ્રમાણ અને પ્રેશર પણ એટલું ઘટે છે.

તબીબી શાસ્ત્રમાં એક ફોર્મ્યુલા છે.

ઇઙ=ઈફમિશફભ ઘીિાીિંં (ઈઘ)ડ્ઢઙયશિાવયિીહ યિતશતફિંક્ષભય (ઙછ)

ઉપર જોયું તેમ હૃદય ક્ષેપકમાંથી પ્રત્યેક ધબકારે ધમનીમાં ધકેલાતા રક્તના પ્રમાણને કાર્ડિઆક આઉટપુટ કહેવામાં આવે છે અને ધમનીઓમાં જ્યારે બળપૂર્વક લોહી મોકલવામાં આવે છે ત્યારે ધમનીઓ વિકસીને એ લોહીને સ્વીકારવા માટે પ્રતિકાર કરે એટલે કે એમાં આવતા લોહી પર દબાણ કરે એને ઙયશિાવયિીહ યિતશતફિંક્ષભય (ઙછ) કહેવામાં આવે છે.

હવે સમજી શકાશે કે હૃદય અને રક્તવાહિનીઓ વચ્ચે અરસપરસ વિરોધીનો સંબંધ છે. જ્યારે હૃદય સંકોચાય ત્યારે શરીરની ધમનીઓમાં લોહીનો પ્રવાહ આવે છે અને જ્યારે ધમનીઓ લંકોચાય ત્યારે હૃદય વિકસે છે. હૃદયધમનીઓ હૃદયને જરૂરી વાયુ અને પોષણ પૂરાં પાડે છે. એક પણ અંતરાય વિના આવું ઉચક-નીચકનું નૃત્ય આજીવન ચાલે છે. હૃદયનો ધબકારો એક બાજુ અને નાડીનો ધબકારો બીજી બાજુ ચાલતા રહે છે. આ બંનેને જોડનાર બ્લડપ્રેશર છે.

લોહીનું જરા પણ દબાવું નહીં અને હૃદય અને રક્તવાહિનીઓનું ખેંચાવું અને પાછું યથાવત્ કદમાં આવી જવું એવી ગતિશીલ ક્રિયા કુદરતની એક અદ્ભુત કરામત છે.

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=469725

હૃદયના ધબકાર અને નાડીના ધબકારને જોડતો તંતુ છે બ્લડપ્રેશર

બીજી રીતે કહીએ તો બ્લડપ્રેશર એટલે ૫૦ લિટરની બેગને પોતામાં રહેલ ઈલાસ્ટિકને કારણે દબાણથી સંકોચીને ૪.૮૫ લિટર જેટલી બનાવીને એમાં ૫ લિટર લોહીને ભ્રમણ કરાવે છે જેથી બેગ લોહી પર દબાણ કરે. કહેવાની જરૂર નથી કે જે દબાણ આ ઈલાસ્ટિક બેગ લોહી પર કરે છે એટલું જ દબાણ લોહી બેગ પર સામું કરે છે. આમ બંને પરસ્પર એકબીજા પર દબાણ કરે છે.

જે દબાણ લોહી બેગ - ધમનીઓ પર કરે છે તે બ્લડપ્રેશર છે અને જે દબાણ બેગ - ધમનીઓ લોહી પર કરે છે તે ધમનીઓનો અને શિરાઓનો પોતાના ઈલાસ્ટિક અને સ્નાયુઓના સંકોચાવાને કારણે લોહી પર થતું દબાણ છે જેને ધમનીઓનો ઝજ્ઞક્ષય - તણાવ કહેવામાં આવે છે.

આ બંને પરિબળો - ભ્રમણ કરતાં રક્તનું પ્રમાણ અને ધમનીઓનું પોતાનો અંતર્ગત ટોન - સંકોચાવાનું દબાણનું પ્રમાણ વ્યક્તિગત રહેશે. આને કારણે એ પ્રમાણનો આંક બધામાં એકસરખો નહીં રહે પણ એક ટપ્પામાં જોવા મળશે. એટલે એના ગ્રાફ બનાવીએ તો એ ઘંટાકાર દેખાશે. (ગજ્ઞળિફહ ઉશતિિંશબીશિંજ્ઞક્ષ) બ્લડપ્રેશર પરના નિષ્ણાતે કહ્યું છે કે બ્લડપ્રેશરનો બહુ વધુ કે બહુ નીચો આંકડો આ ઘંટાકાર વહેંચણીનો જ અંશ છે.

કોઈ બ્લડપ્રેશર વધુ નથી કોઈ બ્લડપ્રેશર ઓછું નથી એ તો આપણું માનસ છે તે એને

બનાવે છે.

માટે જ કેન્સરની જેમ જ બ્લડપ્રેશરની પણ દવા જેટલી તકલીફ હોય એ પ્રમાણે જ લેવી, બ્લડપ્રેશરના આંકડા પ્રમાણે નહીં. જેમ બળદ કાચની વસ્તુઓ વહેંચવાની દુકાનમાં ઘૂસીને બધું તોડી નાખે છે એમ દરેક બ્લડપ્રેશર માટેની દવા આખા શરીરમાં બધી જગ્યાએ આડેધડ નુકસાન કરે છે એટલે દવાની ખૂબ જ આડી અસરો થાય છે.

બ્લડપ્રેશર ધમનીઓનું અને સિરાઓનું પોતાનું જ સંકોચન દબાણ જ્ઞિંક્ષય છે. જો ઈલાસ્ટિક બેગનું ઈલાસ્ટિક ઢીલું પડી ગયું હોય તો તમે એમાં ગમે તેટલું પ્રવાહી ભરશો તો પણ બેગ ભરાશે નહીં. શરીરમાં એક જ પગમાં ૫ લિટર લોહી સમાઈ શકે એટલી રક્તવાહિનીઓમાં જગ્યા છે. એટલે ધમનીઓ અને શિરાઓ પોતાનામાં જ સંકોચનનું બળ ન હોય તો બધું લોહી પોતાનામાં જ રાખશે તો બિચારું હૃદય ક્યાંથી લોહીને આખા શરીરમાં ફેરવશે?

એક બાબત બહુ ધ્યાનમાં રાખવી જરૂરી છે. શરીરમાં ભ્રમણ કરતું લોહી ૫ લિટર છે. ધમનીઓ અને શિરાનો લોહી સમાવવાનો વિસ્તાર ૪.૫ લિટરનો રાખવો જોઈએ. આમ લોહીનો ભ્રમણ કરતો પુરવઠો કરતાં શરીરની ધમનીઓ, શિરા અને હૃદય મળીને લોહીને સમાવવાની જગ્યા થોડી ઓછી હોવી જોઈએ જેથી લોહી દબાણને કારણે આખા શરીરમાં સુખરૂપ ભ્રમણ કરી શકે. આ તાલમેલને કારણે જે દબાણ થાય તે આંક સરખો ન રહે. જીવ જગતની વિશેષતા પ્રમાણે તેની વહેંચણી એક ટપ્પામાં થાય છે તે માટે દરેક વ્યક્તિમાં જોવા મળતા આંકડાને તેનું નોર્મલ બ્લડપ્રેશર કહી શકાય. બ્લડપ્રેશર ઉપરનું જુતજ્ઞિંહશભ અને નીચેનું ઉશફતજ્ઞિંહશભ. ઈલાસ્ટિક - સ્નાયુઓની રક્તાભિસરણ બેગની મધ્યમાં હૃદય છે જેના સ્નાયુનું પડળ બહુ મજબૂત છે. તેમાંથી ધમની અને શિરાઓ જાણે શાખા સમાન ફૂટે છે.

જ્યારે હૃદય સંકોચાય ત્યારે ધમનીઓમાં એ જોશ સાથે લોહી ધકેલે છે. એ આ જે જોશથી - દબાણપૂર્વક ધમનીમાં લોહી પ્રવેશે છે. નાડી પહોળી થાય છે એને કારણે આપણને નાડીના ધબકારા મળે છે. આ જે દબાણ - પૂર્વક લોહી ધમનીમાં પ્રવેશે છે એ દબાણને આપણે હાથમાં બ્લડપ્રેશરના ઉપરના આંકડા તરીકે માપીએ છીએ. ૠઊં જુતજ્ઞિંહય - ઈજ્ઞક્ષિિંફભશિંજ્ઞક્ષ હૃદયનું દબાવું/સંકોચાવું. પછી જેવું હૃદયના સ્નાયુઓ એનું સંકોચન છોડીને લાંબા થાય - હૃદય આરામ કરે ત્યારે ધમનીઓને દબાણ સાથે પ્રવેશેલા લોહીને સ્વીકારવા ખેંચાઈને પહોળી થઈ હતી તે હવે પોતે પોતાની મૂળ પરિસ્થિતિ પર (જેમ ઈલાસ્ટિકને ખેંચ્યું હોય પછી જેવું ખેંચાણ છોડી દઈએ એટલે મૂળ લંબાઈ/પહોળાઈમાં આવી જાય) આવી જાય છે અને લોહીનું ભ્રમણ ચાલુ રહે છે. ધમનીઓ આ રીતે પોતાના મૂળ કદ પર આવી જાય ત્યારે જે દબાણ ભ્રમણ કરતા લોહી પર આવે તે દબાણને (ૠઊં. ઉશફતજ્ઞિંહય - ઊડ્ઢાફક્ષતશજ્ઞક્ષ) નીચેનું દબાણ કહેવાય છે. આમ હૃદયનું સંકોચાવા સાથે (જુતજ્ઞિંહય) ધમનીઓ સાથે વિકસેલું છે અને હૃદયના વિકસવા સાથે ધમનીઓ

સંકોચાય છે.

આખાય રક્તાભિસરણ માર્ગની વાહિનીઓમાં સ્નાયુ અને ઈલાસ્ટિક તાંતણાઓને કારણે પોતાનું અંતર્ગત દબાણ હોય છે. જેમ ઈલાસ્ટિક આપણે ખેંચીએ ત્યારે એને ખેંચવા માટે આપણે જે બળ વાપરવું પડે છે એ ઈલાસ્ટિક તાંતણાઓનું આંતર્ગત દબાણ સામે હોઈએ છીએ. એ આખા રક્તાભિસરણ તંત્ર કેટલું સક્ષમ છે એ જણાવે છે. હૃદય કેટલું સંકોચાઈ અને વિકસી શકે છે અને એ જ પ્રમાણે ધમનીઓ અને શિરા કેટલા સંકોચાઈ અને વિકસી શકે છે એની જાણ આપણને કરે છે. ડૉક્ટરી શીખતા વિદ્યાર્થીઓ, ડૉક્ટરો પોતે આમ આદમી સર્વે હૃદયના સંકોચાવાની સક્ષમતા પર ભાર મૂકે છે અને ભૂલી જાય છે કે હૃદય અને ધમનીઓનું વિકસવું/આરામ કરવો એ સંકોચાવાની ક્રિયા જેટલું જ અગત્યનું છે. બીજી મહત્ત્વની વાત છે બાવડામાં રહેલ ઇશભયાત - બાયસેપ્સ - સ્નાયુને તમે જેટલો વધુ (મર્યાદામાં રહીને) ખેંચી શકો - લંબાવી શકો એટલા વધુ જોશથી એ સંકોચાઈને કામ કરી શકે છે. આ હૃદય અને ધમનીમાં એટલું જ લાગુ પડે છે.

શિરાઓ હૃદયમાં લોહી પાછું લાવે છે. શિરા પાતળી દીવાલવાળા જમણા કર્ણકમાં લોહી ઠાલવે છે. લોહી પાછું લાવનાર અને જમણા કર્ણક વચ્ચે કોઈ વાલ્વ હોતો નથી. લોહી કર્ણકમાંથી ક્ષેપકમાં જાય છે. જે હૃદયનું ઙજ્ઞૂયિ ઇંજ્ઞીતય છે. માનવ હૃદયનું સ્વાસ્થ્ય અને માંદગી બંને બંનેનો આધાર હૃદયના ક્ષેપક પર છે. જો ડૉક્ટર કહે કે તમારું હૃદય ફેઈલ થઈ રહ્યું છે તો એ તમારા ક્ષેપક ટયક્ષિિંશભહયત જમણા, ડાબા કે બંનેની વાત કરે છે. જો એ ફક્ષલશક્ષફ - એન્જિના કે શક્ષરફભિશિંજ્ઞક્ષ ઈન્ફાર્કેશન કહેતા હોય તો તેઓ ડાબા / જમણા / બંને વચ્ચે રહેલ અને તયાિીંળ / ાફિશિંશિંજ્ઞક્ષ / પડદાની વાત કરી રહ્યા છે.

ક્ષેપક અને કર્ણક વચ્ચે અને ક્ષેપક અને ધમની વચ્ચેના માર્ગ પર વાલ્વ સુરક્ષા કરે છે જેથી લોહી પાછું ન ફરે. જે લોહી હૃદયમાં ઠાલવવામાં આવે એને શિરા દ્વારા પાછું લાવેલ લોહી ટયક્ષીજ્ઞત-યિિીંક્ષિ-જ્ઞિં-વિંય વયફિિં કહેવામાં આવે છે. આમાં કર્ણક જાણે કે શિરામાંથી લોહી શોષે છે. ક્ષેપક ધમનીઓના પ્રતિકાર સામે દબાણ સાથે લોહી તેઓમાં ધકેલે છે. આને ઈફમિશફભ ઘીિાંીિં હૃદયમાંથી બહાર મોકલાતું લોહી - જે આશરે ૭૦ સીસી પ્રત્યેક ધબકારા સાથે ધમનીમાં જાય છે. એક રસદાયક હકીકત છે કે કર્ણકમાંથી લોહી બહુ ઓછા દબાણથી ક્ષેપકમાં પ્રવેશે છે. પરંતુ ક્ષેપક એને સ્વીકારવા પોતાના સ્નાયુઓનું સંકોચનની તાણ ઘટાડીને અંદરની જગ્યા વધારતું જાય છે. જેમ ક્ષેપક વિકસે એટલું એ વધુ જોરપૂર્વક સંકોચન કરી શકે છે. માટે જેમ હૃદયમાં લોહીનો પુરવઠો શરીરમાંથી પાછો વધુ ફરે એટલું એ વિસ્તૃત થઈને તે એટલું જ સબળ સંકોચન કરે છે. આને સ્ટાર્લિંગ નિયમ ઙવુતશજ્ઞહજ્ઞલુ શરીરકાર્ય શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવે છે. એટલે એ યાદ રાખવું જરૂરી છે કે જો શિરા દ્વારા હૃદયમાં ઓછું લોહી ફરે તો હૃદયમાંથી બહાર પડતું લોહીનું પ્રમાણ અને પ્રેશર પણ એટલું ઘટે છે.

તબીબી શાસ્ત્રમાં એક ફોર્મ્યુલા છે.

ઇઙ=ઈફમિશફભ ઘીિાંીિં (ઈઘ)ડ્ઢઙયશિાવયિીહ યિતશતફિંક્ષભય (ઙછ)

ઉપર જોયું તેમ હૃદય ક્ષેપકમાંથી પ્રત્યેક ધબકારે ધમનીમાં ધકેલાતા રક્તના પ્રમાણને કાર્ડિઆક આઉટપુટ કહેવામાં આવે છે અને ધમનીઓમાં જ્યારે બળપૂર્વક લોહી મોકલવામાં આવે છે ત્યારે ધમનીઓ વિકસીને એ લોહીને સ્વીકારવા માટે પ્રતિકાર કરે એટલે કે એમાં આવતા લોહી પર દબાણ કરે એને ઙયશિાવયિીહ યિતશતફિંક્ષભય (ઙછ) કહેવામાં આવે છે.

હવે સમજી શકાશે કે હૃદય અને રક્તવાહિનીઓ વચ્ચે અરસપરસ વિરોધીનો સંબંધ છે. જ્યારે હૃદય સંકોચાય ત્યારે શરીરની ધમનીઓમાં લોહીનો પ્રવાહ આવે છે અને જ્યારે ધમનીઓ લંકોચાય ત્યારે હૃદય વિકસે છે. હૃદયધમનીઓ હૃદયને જરૂરી વાયુ અને પોષણ પૂરાં પાડે છે. એક પણ અંતરાય વિના આવું ઉચક-નીચકનું નૃત્ય આજીવન ચાલે છે. હૃદયનો ધબકારો એક બાજુ અને નાડીનો ધબકારો બીજી બાજુ ચાલતા રહે છે. આ બંનેને જોડનાર બ્લડપ્રેશર છે.

લોહીનું જરા પણ દબાવું નહીં અને હૃદય અને રક્તવાહિનીઓનું ખેંચાવું અને પાછું યથાવત્ કદમાં આવી જવું એવી ગતિશીલ ક્રિયા કુદરતની એક અદ્ભુત કરામત છે. (ક્રમશ:)

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=470278

આધુનિક તબીબીશાસ્ત્ર પાસે હૃદયરોગના શાંત હુમલાની કોઈ સમજણ નથી

હૃદયરોગમાં વપરાતી સામાન્ય પરિભાષા

હૃદયરોગનો હુમલો ખરેખર શું છે?

ડૉક્ટરો જ્યારે રોગનું નામ પાડે છે ત્યારે એમ

માની લે છે કે અમે દર્દી માટે ઘણું કામ કર્યું.

ઇમ્યુઅલ કાન્ટ

ડૉક્ટર તમારા રોગનું નામ આપી શકે એનો અર્થ

એમ નથી થતો કે એ ખરેખર શું છે એ જાણે છે.

ખીિાવુ’ત કફૂ

હૃદયધમનીના રોગમાં હૃદયધમનીનું આંતરિક પોલાણ ચરબી અને અન્ય પદાર્થોનું આંતરત્વચા પર જામી જવાને કારણે (અવિંયજ્ઞિળફજ્ઞિંીત ઙહફિીય, અવિંયજ્ઞિળફ) સંકોચાઇ જાય છે. હૃદયરોગના વિવિધ ચહેરા જોવા મળે છે, જેમ કે છાતીમાં અવારનવાર શ્રમ કરતા દુખાવો થવો (ઉર:શૂળ ફક્ષલશક્ષફ), હૃદયને ઓછું લોહી મળવું હોવા છતાં શાંત રહે (તશહયક્ષિં શતભવયળશફ), છાતીમાં દુખાવો વધુ-ઓછો રહે (અસ્થાયી ઉર:શૂળ ીક્ષતફિંબહય ફક્ષલશક્ષફ), હૃદયરોગનો હુમલો (વયફિિં ફિિંંફભસ, ળુજ્ઞભફમિશફહ શક્ષરયભશિંજ્ઞક્ષ), હૃદયના ધબકારાની અનિયમિતતા (ફિવિુવિંળશફત), હૃદયનું કામ નબળું પડી જવું (વયફિિં રફશહીયિ) અને અચાનક મૃત્યુ (તીમમયક્ષ મયફવિં), આ બધા માટે હૃદયરોગને જવાબદાર ગણવામાં આવે છે. હૃદયધમનીના પોલાણમાં અવરોધ-બ્લોક થતાં જ્યારે હૃદયના સ્નાયુકોષોનું એકદમ નુકસાન થાય છે ત્યારે એને માટે બહુ જ પ્રચલિત શબ્દ હૃદયરોગનો હુમલો (વયફિિં ફિિંંફભસ) વાપરવામાં આવે છે. હૃદયના સ્નાયુકોષોનું જે નુકસાન થાય છે એને ળુજ્ઞભફમિશફહ શક્ષરફભિશિંજ્ઞક્ષ(ખઈં) કહેવામાં આવે છે. ળુજ્ઞભફમિશીળ હૃદયના સ્નાયુકોષને કહેવામાં આવે છે અને શક્ષરશિંજ્ઞક્ષ એટલે તેને કારણે તેમનો નાશ થવો. હૃદયધમનીઓને અંગ્રેજીમાં ભજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિંશિયત કહેવામાં આવે છે. હૃદયધમનીઓને જે રીતે ગોઠવાઇ છે એ સ્થાનના આધારે જાણે કે હૃદયે પોતાના પર ધમનીઓનો સરતાજ પહેર્યો છે.

એમ મનાય છે કે હૃદયધમનીમાં ઊપજેલ આંતરિક અવરોધ (બ્લોક)ને કારણે હૃદયને પૂરતું લોહી પહોંચતું નથી એટલા માટે એને શતભવયળશભ વયફિિં મશતયફતય- અપૂરતા લોહીનો હૃદયરોગ કહેવાય છે અથવા ભજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ ફિયિંિુ મશતયફતય - હૃદયધમનીનો રોગ કહેવામાં આવે છે. આવા અપૂરતા લોહીના પુરાવાને કારણે શ્રમ કરતાં છાતીમાં જે દુખાવો થાય છે એને અંગ્રેજીમાં અક્ષલશક્ષફ ઙયભજ્ઞિંશિત (ફક્ષલશક્ષફ = દુખાવો ાયભજ્ઞિંશિત છાતીનો આગળનો ભાગ) કહેવામાં આવે છે. છાતી સિવાય અન્ય જગ્યાએ પણ દુખાવો થાય, જ્યારે આ દુખાવો અચાનક અને અસહ્ય ઊપડે છે ત્યારે જાણે કોઇએ હૃદય પર હુમલો કર્યો હોય એવું લાગે છે માટે અંગ્રેજીમાં ઇંયફિિં અિિંંફભસ અને ગુજરાતીમાં હૃદયરોગનો હુમલો કહેવામાં આવે છે. હવે તો મગજમાં પણ જ્યારે લોહીના પ્રવાહના અટકી જવાથી પક્ષઘાત થાય છે ત્યારે અત્યાર સુધી વપરાતા શબ્દ જિિંજ્ઞસય સાથે ઇફિશક્ષ અિિંંફભસ મગજ હુમલો એવો શબ્દ પ્રયોગ પણ કરવામાં આવે છે.

હૃદયરોગના હુમલાના શબ્દપ્રયોગમાં એક ક્ષતિ છે. ઘણીવાર છાતીમાં ખૂબ દુખાવો થાય પણ હૃદયના સ્નાયુકોષોને જરા પણ નુકસાન થયું ન હોય અને ઘણીવાર છાતીમાં જરા પણ દુખાવો ન ઊપડ્યો હોય પણ હૃદયના સ્નાયુકોષોને સારું એવું નુકસાન પહોંચ્યું હોય એવું પણ બને છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો રોગ હોવા છતાં વ્યક્તિને કોઇ જ તકલીફ થતી નથી. તબીબીશાસ્ત્રમાં આવી તકલીફ ન આપનાર રોગને તશહયક્ષિં - શાંત રોગ કહેવામાં આવે છે. સાધારણ રીતે પીડાના દુખાવાના કારણ માટે બધાને એમ સમજાવવામાં આવે છે કે હૃદયને ઓછું લોહી મળતાં એ દુખાવો કરીને પોતાની ફરિયાદ રજૂ કરે છે. હવે આ દુખાવો જ્યાં થાય છે- છાતી, ડાબો હાથ, ડાબી બાજુનું ગળું, ડાબું જડબું, પીઠ અથવા પેટના ઉપરના ભાગમાં-ત્યાં ખરેખર હૃદય નથી એટલે આવા દુખાવાને છયરયિયિમ ઙફશક્ષ- (હૃદય) સંબંધિત દુખાવો કહેવામાં આવે છે. આધુનિક તબીબીશાસ્ત્ર પાસે ૨૫ થી ૪૦ ટકા હૃદયરોગના હુમલા જે શાંત, તકલીફ આપ્યા વગરના થાય છે, એની કોઇ સમજણ નથી. આવા શાંત હુમલા એકથી વધુ વાર પણ આવી શક્યા હોય પણ વ્યક્તિ તો શાંતિથી અને સુખેથી પોતાનું જીવન જીવી શકે છે. ક્યારેક આવો ચુપકીથી આવેલ હૃદયરોગનો હુમલો પ્રાણઘાતક બને છે. આવા હુમલા વખતે કોઇક વાર વ્યક્તિ હૃદયના અત્યંત દુખાવા, તવજ્ઞભસ કે હૃદય કે મગજને લોહી ન મળવાથી શુદ્ધિ ખોઇ બેસે છે.

જે વ્યક્તિને હૃદયરોગના હુમલામાં દુખાવો ઊપડે એને એક ફાયદો થાય છે કે એ દુખાવા તરફ વ્યક્તિનું ધ્યાન દોરાય છે, બીજા આસપાસના લોકોનું ધ્યાન દોરાય છે અને કટોકટીનું વાતાવરણ સર્જાય છે અને રાહતના પગલાંઓ તાત્કાલિક લેવાય છે. ડૉક્ટરો દોડીને આવે છે અને તરત જ દુખાવામાં રાહત અપાય છે. નાડી, બ્લડપ્રેશર, હૃદયના ધબકારાની નિયમિતતા વગેરે જીવનધારક જરૂરી માપદંડો પર સતત ધ્યાન આપવામાં આવે છે અને હૃદયધમનીમાં થયેલ અવરોધ/બ્લોકને દૂર કરવા માટે જરૂરી દવા અને અન્ય શરીરછેદક ઇલાજ કરવામાં આવે છે. આ જાતની સક્રિયતા ખરેખર રોગીની જીવી જવાની શક્યતા વધારે છે અને મૃત્યુને અટકાવી શકે છે કે નહીં એ તો માત્ર સ્ટેટીસ્ટીક્સના આંકડાઓ જ નક્કી કરે છે. વ્યક્તિગત એની ઉપયોગિતાનો પ્રશ્ર્નાર્થ ચિહ્ન જ રહે છે.

હૃદયરોગ અને દુખાવો

૧) અહીં બે મહત્ત્વના શબ્દો છે- દર્દી અને રોગ. અંગ્રેજીમાં દર્દી માટે વપરાતો શબ્દ-ઙફશિંયક્ષિં સંસ્કૃત શબ્દ પાપમ અને લેટીન શબ્દ પતિ અને ગ્રીક પેટોસ એ ત્રણેય પરથી આવ્યો છે અને ત્રણેયનો અર્થ દુખાવો અને સહન કરવું એમ થાય છે. રોગ માટે અંગ્રેજીમાં વપરાતો શબ્દ ઉશતયફતય ફ્રેંચ શબ્દ ઉયત = ક્ષજ્ઞિં , નહીં ફશતય= યફતય, સુખ પરથી આવ્યો છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો સુખ નથી એટલે શારીરિક અસુખ હોવું ઉશત-યફતય રોગ. આના પરથી પાઠ એમ ભણવાનો કે જો તમને દુખાવો ન હોય, બીજી કોઇ તકલીફ ન હોય, બેચેન ન હોય તો તમે ઙફશિંયક્ષિં - દર્દી નથી. સંજોગવશાત્ કાર્ડિયોગ્રામમાં કંઇ ફેરફાર દેખાય, બ્લડપ્રેશર વધી ગયું હોય, કોરોનરી એન્જિયોગ્રામમાં ખરાબ રિપોર્ટ આવ્યો હોય કે પછી કોઇ પણ રિપોર્ટ બરાબર ન હોય પણ તમે પોતે સ્વસ્થ હોય, તમને કોઇ તકલીફ ન હોય તો રોગનું નિદાન કે ઉપચાર કરવાથી કોઇ અર્થ સરતો નથી. હોરર્સ કાયદો છે જે કહે છે કે જે વ્યક્તિને કોઇ તકલીફ ન હોય, ચેનથી જીવતો હોય એને કોઇપણ રીતે ચેન પહોંચાડવું અશક્ય છે. રોગનું નિદાન કરીને અને અથવા ઉપચાર કરીને તમે એ વ્યક્તિને બેચેન જ કરી શકો. સબક: તમારા શરીરમાં ઘણા જુદા જુદા રોગોનું નિદાન કરી શકાય એવા ફેરફાર તમારા શરીરમાં થયા હોય પણ તમે આરામથી જીવતા હો તો તમે તમારા ડૉક્ટરથી વધુ લાંબું જીવી શકો.

૨) એન્જાઇના (અક્ષલશક્ષફ)દુખાવો અને પેક્ટોરિસ (ઙયભજ્ઞિંશિત) = છાતી માટે એન્જાઇના પેક્ટોરિસનો અર્થ થાય છે છાતીમાં દુખાવો. હવે જ્યારે જ્યારે એન્જાઇના શબ્દ વાપરવામાં આવે છે ત્યારે માની લેવામાં આવે છે કે એને એન્જાઇના પેક્ટોરિસ સમજવું. છાતીમાં દુખાવો નજીવો હોય કે ખૂબ, એ એક ડરામણું લક્ષણ છે અને એને હૃદયરોગ સાથે જ જોડાયેલ છે એમ માની લેવામાં આવે છે. માટે જ તો દુનિયાભરમાં છાતીના દુખાવા સાથે જ ખેલ, ઉચાટ અને તણાવ જોવા મળે છે. છાતીના દુખાવાને હૃદય રોગ સાથે જોડતાં પહેલાં ચેતવણી આપવી જરૂરી છે જે હવે પછીનો ત્રીજો મુદ્દો સ્પષ્ટ કરશે.

૩) (ક) જે વ્યક્તિમાં કોરોનરી એન્જિયોગ્રામ બરાબર હોય, કોઇ બ્લોક દેખાતા ન હોય તો પણ તેને એન્જાઇના કે હૃદય રોગનો હુમલો હોઇ શકે.

(ખ) લગભગ ૪૦ % હૃદયરોગના હુમલા ઇંયફિિં અિિંંફભસ - ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિંિિં ઉશતયફતય પ્રાણઘાતક નીવડે છે. સાથે એન્જાઇના હોય કે ન હોય અપૂરતા લોહીના

પુરવઠાને કારણે આને જશહયક્ષિં ઘતભવયળશફ કહેવામાં આવે છે. ૧૩ ઑગસ્ટ, ૨૦૧૧ના ધી ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયામાં રિપોર્ટ આપવામાં આવ્યો છે કે છાતીનો દુખાવો થવો અને હૃદયરોગનો હુમલો એકબીજાના પર્યાય શબ્દો નથી. પેન્સિલવિલિયા યુનિવર્સિટીનાં સંશોધકોએ જણાવ્યું છે કે ૩૦૦૦થી વધુ દર્દીઓના અભ્યાસ પરથી એટલું સમજાણું છે કે છાતીનો ખૂબ દુખાવો હોય તો એ હૃદયના સ્નાયુકોષોનો વિનાશ થયો છે -ખુજ્ઞભફમિશફહ શક્ષરફિભશિંજ્ઞક્ષ એટલે કે ઇંયફિિં અિિંંફભસ હૃદયરોગનો હુમલો આવ્યો છે કે નહીં એને કોને આગલા મહિનામાં હૃદયરોગનો હુમલો આવશે એવું જાણી શકાતું નથી. એનાથી ઊલટું પણ એટલું જ સત્ય છે છાતીનો દુખાવો સખત ન ઊપડ્યો હોય તો એનો અર્થ હૃદયરોગનો હુમલો નથી એવું નથી.

(ગ) છાતીમાં જે કંઇ દુખાવો ઊપડે (અક્ષલશક્ષફ) એમાં મોટા ભાગની વ્યક્તિઓમાં એને હૃદય સાથે કંઇ સંબંધ હોતો નથી. છાતીની અંદર બીજા ઘણા અવયવો છે અને તેઓ પણ છાતીનો દુખાવો કરી શકે છે. એન્જાઇના (અક્ષલશક્ષફ)= દુખાવો શરીરમાં પછી એ ભલે કોઇ પણ જગ્યાએ થાય. તબીબીક્ષેત્રના શબ્દકોશમાં ૫૦ પ્રકારના એન્જાઇનાની યાદી બનાવવામાં આવી છે. અક્ષલશક્ષફ ઙયભજ્ઞિંશિત અર્થ થાય છાતીમાં દુખાવો. સાધારણ રીતે એ છાતીના ડાબા ભાગ તરફ વધુ થાય અને પછી ઉપર ડાબા ખભા પર અને ડાબા હાથ પર અને ડાબી બાજુ જડબાં પર ફેલાય છે. આમ જનતા માટે એન્જાઇના પેક્ટોરીસને ટૂંકાવીને માત્ર એન્જાઇના શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે.

(એન્જાઇનાના પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે.)

૧) સ્થાયી ઉર:શૂળ (જફિંબહય ફક્ષલશક્ષફ) : આ પ્રકારનું દર્દ જ્યારે વ્યક્તિ શારીરિક પરિશ્રમ કરે છે ત્યારે થાય છે અને સોર્બીટ્રેટની ગોળી મોઢામાં જીભ નીચે મૂકતાં તરત જ આરામ મળે છે.

૨) અસ્થાયી ઉર:શૂળ (ઞક્ષતફિંબહય ફક્ષલશક્ષફ) : આ પ્રકારનો છાતીનો દુખાવો કેટલી માત્રામાં થશે અને ક્યારે થશે એ બહુ બદલાતું રહે છે. એ તો વ્યક્તિ આરામના પાઠમાં હોય ત્યારે પણ થાય છે. એને આવનારા હૃદયરોગના હુમલાની ચેતવણીનો ઘંટ માનવામાં આવે છે.

૩) શાંત ઉર:શૂળ (જશહયક્ષિં ફક્ષલશક્ષફ) : આ શબ્દ પ્રયોગ ખોટો છે. શબ્દનો અર્થ થાય કે ઉર:શૂળ કરતું નથી. આ પ્રકારનું ઉર:સ્થૂળ અને દુખાવા વગરનો હૃદયરોગનો હુમલો બંને થાય છે અને એ વ્યક્તિનું જરા પણ ધ્યાન દોરતી નથી. શાંત ઉર:શૂળને શાંત અપૂરતો લોહીનો પુરવઠો (જશહયક્ષિં શતભવયળશફ) કહેવું વધુ ઉચિત ઠરશે.

૪) પ્રીન્ઝમેટલનું ઉર:શૂળ અથવા અનોખું ઉર:સ્થૂળ (ઙશિક્ષળયફિંહ’ત ફક્ષલશક્ષફ જ્ઞિ ટફશિફક્ષિં ફક્ષલશક્ષફ) : અહીં આરામ કરતી વખતે છાતીમાં દુખાવો થાય છે, જ્યારે છાતીમાં દુખતું ન હોય ત્યારે સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ (જિિંયતત ઝયતિ)ંમાં ક્યાંય બગાડ દેખાતો નથી. આ હૃદયધમનીના રોગને કારણે નહીં, પણ હૃદયધમનીમાં તાણ આવવાથી થાય છે, એમ માનવામાં આવે છે.

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=470888

ઈસીજી મશીને માનવજાત માટે એટમબોમ્બ કરતાં વધુ નુકસાન કર્યું છે

તપાસ

બહુ ઓછા ડૉક્ટરોને અને ઘણા ખરા રોગીઓને ખબર નથી હોતી કે અંગ્રેજીમાં તપાસ માટે વપરાતો શબ્દ શક્ષદયતશિંલફશિંજ્ઞક્ષ શબ્દ ટયતશિંલય પરથી આવ્યો છે અને ક્ષ શબ્દનો અર્થ થાય નિશાની-રોગના થોડા રહી ગયેલ પગનાં નિશાન. કેનેડાના ડૉક્ટર રેન્ગે કહ્યું છે કે આ બધી તપાસો એક તબીબીક્ષેત્રના અડપલાં છે પણ એનામાં એક સાજીસમી વ્યક્તિનું રોગીમાં રૂપાંતર કરવાની શક્તિ છે, એટલે જ જ્યારે ચેકઅપ ક્લિનિકને વ્યંગમાં કહેવામાં આવે છે કે એ એવી વિશિષ્ટ જગ્યા છે જ્યાં વ્યક્તિ પ્રવેશે છે અને રોગી બહાર પડે છે. હૃદયરોગ સંબંધી બધી જ તપાસો જાણવા માગે છે કે હૃદયધમની, લોહી અને હૃદયના શું હાલ છે, છાશવારે નવી તપાસ માર્કેટમાં આવે છે અને એની વધતી જતી યાદીનો કોઇ અંત આવતો નથી, છતાં એવી એક પણ તપાસ નથી કે જે કહી શકે કે હૃદયરોગનો હુમલો આવશે કે નહીં અને હૃદયરોગનો હુમલો સાચો આવ્યા પછી વ્યક્તિ જીવશે કે નહીં.

આધુનિક તપાસો સૌ વિજ્ઞાનને આધારે છે એમ દેખાતું હોવા છતાં તે તપાસો અને વિજ્ઞાન વ્યક્તિને દર્દીને કે હૃદયરોગ શાસ્ત્રને મદદ કરવામાં નિષ્ફળ નીવડ્યા છે. ન્યુ સાયન્ટિસ્ટ એના ૨૭મી ઑગસ્ટ ૨૦૧૬ના અંકમાં લખે છે કે આવી એક પણ તપાસથી દર્દીને કોઇ જ ફાયદો થતો નથી. એ તપાસ ભવિષ્યમાં હૃદયરોગનો હુમલો થવાની શક્યતા ઘટાડી શકતું નથી અને મૃત્યુ અટકાવી શકતું નથી, તેમનાથી નુકસાન થવાની શક્યતા વધુ છે. બધી તપાસોને જીવરસાયણશાસ્ત્રની (ઇશજ્ઞભવયળશભફહ) પ્રતિકારશક્તિ સંબંધિત (છફમશજ્ઞ શળફલશક્ષલ), ઇલેક્ટ્રોકાર્ડિયોગ્રાફિક (ઊહયભિિંજ્ઞભફમિશજ્ઞલફિાવશભ) અને ક્ષકિરણોથી છબી લેવી (ઈંળળીક્ષજ્ઞહજ્ઞલશભફહ) તરીકે જુદા જુદા ગ્રુપમાં વહેંચી શકાય.

ઇલેક્ટ્રોકાર્ડિયોગ્રામ (ઊઈૠ)

આ એક નિરંતર ચાલનાર પ્રક્રિયાનો સ્થગિત રિપોર્ટ છે. એ જે ક્ષણે નોંધવામાં આવ્યો હોય તે ક્ષણે જ શું સ્થિતિ હતી એ કહી શકે છે પણ એનાથી વિશેષ એ ભરોસાપાત્ર નથી. સવારે જ ૯.૩૦ વાગ્યે કાઢેલો કાર્ડિયોગ્રામ સવારે ૯.૪૦ વાગ્યે હૃદય કેવી રીતે કાર્ય કરે છે એ જાણવા માટે ઉપયોગી થતો નથી. એટલે જ ઘણી વાર કાર્ડિયોગ્રામ એકદમ બરાબર છે એમ હાશ સાથે રૂમની બહાર પડતાં માણસને હૃદયરોગનો ઉગ્ર હુમલો આવે છે અને કોઇ વાર અચાનક ઢળી પડે છે. કાર્ડિયોગ્રામ કરવાની પદ્ધતિ-ટેક્નિકને ઊહયભિિંજ્ઞભફમિશજ્ઞલફિળ ઇલેક્ટ્રોકાર્ડિયોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે અને એના મશીનને ઇલેક્ટ્રોકાર્ડિયોગ્રાફ કહેવામાં આવે છે. હોલ્ટર ટેક્નિકથી ૨૪ કલાક સતત કાર્ડિયોગ્રામ લેવામાં આવે છે જેથી વ્યક્તિ જે કંઇ કામ કરે કે આરામ કરે છે એનો ખયાલ આવે. પણ એના પર પણ આવતી ક્ષણે હૃદય કેવી રીતે કામ કરશે એ જાણવા માટે આધાર રાખી શકાય નહીં.

મુંબઇના બહુ જ પ્રખ્યાત હૃદયરોગ નિષ્ણાતે કહ્યું છે કે ઊઈૠ મશીને માનવજાત માટે એટમબોમ્બ કરતાં વધુ નુકસાન કર્યું છે. ક્રીસ્ટીઆન બાર્નાર્ડ, દુનિયાભરમાં માણસમાં સૌપ્રથમ હૃદયનું પ્રત્યારોપણ (વયફિિં ફિંતાફહયક્ષિ)ં કરનાર દક્ષિણ આફ્રિકાના સર્જને ઇસીજી મશીન માટે કહ્યું છે "ઇસીજીમાં દેખાતી વાંકીચૂંકી લીટી તો એક હસતા રમતા આનંદથી જીવતા માણસના હોશકોશ ઉડાવી દે છે અને એનું જીવન ભયભીત, દુ:ખી અને નિરાશાભર્યું બની જાય છે. હેરીસન, તબીબીક્ષેત્રના મહાગ્રંથના મુખ્ય લેખક અને તંત્રીએ એમના જીવનના અંતમાં એમ નિચોડ કાઢ્યો કે ડૉક્ટરો ઊઈૠશશિંતથી પીડાય છે અને એના દર્દીઓને ભગવાન એનાથી બચાવે.

ઇકોકાર્ડિયોગ્રાફી (ઊભજ્ઞભફમિશજ્ઞલફિાવુ) (૨-ઉ ઊભવજ્ઞ,ઉજ્ઞાાહયિ)

આ એક સાદી તપાસ છે અને એ ઉપયોગી પણ છે. આ તપાસ હૃદયના સ્નાયુઓની કાર્યક્ષમતાનો અંદાજ આપે છે, એ જ પ્રમાણે હૃદયના વાલ્વ અને લોહીનું ભ્રમણ હૃદયમાં કેવી રીતે ચાલી રહ્યું છે એનો ખયાલ આપે છે. સૌથી ઉપયોગી પરિણામ છે ઊઋ-ઊષયભશિંજ્ઞક્ષ - કટઊઋ - કયરિં ટયક્ષિિંશભીહફિ ઊષયભશિંજ્ઞક્ષ ઋફિભશિંજ્ઞક્ષ ઇજેક્શન ફ્રેક્શન જણાવે છે કે ડાબું ક્ષેપક કેટલું બળવાન છે એ કેટલા જોરથી લોહીને મહાધમનીમાં મોકલી શકે છે. ધ્વનિના મોજાના પડઘા પરથી જેમ આખા શરીરમાં અલ્ટ્રાસોનોગ્રાફી કે સોનોગ્રાફી કરવામાં આવે છે એના જ આધારે વધુ વિકસિત તપાસ ઇકોકાર્ડિયોગ્રાફી, ૨ - ઉ ઇકો છે. તે હૃદયના વાલ્વ કેવું કામ કરે છે તે કહી શકે છે હૃદયનો એકાદ ભાગ જો નબળો પડી ગયો હોય તો તે પણ નોંધે છે. રિપોર્ટમાં અને છઠખઅ - છયલશ૨જ્ઞક્ષફહ ઠફહહ ખજ્ઞશિંજ્ઞક્ષ અબક્ષજ્ઞળિફહશશિંયત એટલે કે આ જગ્યાએ હૃદયસ્નાયુઓ કામ બરાબર કરતા નથી એમ દેખાડવામાં આવે છે.

સ્ટ્રેસ ટેસ્ટ કે ટ્રેડમીલ ટેસ્ટ (જિિંયતત ઝયતિં જ્ઞિ ઝફિમયળશહહ ઝયતિ)ં

એક વિચિત્રતા અહીં જણાય છે. સાધારણ રીતે હૃદયરોગ નિષ્ણાત દર્દીને હૃદયની સંભાળ લેતા શ્રમ કરવાની ના પાડે છે પણ આ નિષ્ણાતો બરાબર એનાથી ઊંધું કરાવે છે. વ્યક્તિને કહે છે કે તું ત્યાં સુધી બસ ટ્રેડમીલ મશીન પર ચાલ્યા જ કર જ્યાં સુધી અમને તારા કાર્ડિયોગ્રામમાં ફેરફાર જોવા ન મળે! અને આ તપાસથી સાજા કે નબળા હૃદયનું શું થશે એ જાણી શકાતું નથી.

એન્જિયોગ્રાફી (અક્ષલશજ્ઞલફિાવુ)

હૃદયધમની પરની આ તપાસને અંગ્રેજીમાં ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અક્ષલશજ્ઞ ૠફિાવુ અથવા = ઈઅૠ - ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અક્ષલશજ્ઞ ૠફિાવુ એમ કહેવામાં આવે છે. આમાં હાથ કે પગ, પણ મોટે ભાગે જાંઘની મોટી ધમનીમાં એક કેથેટર (નળી) નાખવામાં આવે છે ત્યાં ધમનીને જરૂર નુકસાન થાય છે અને બીજાં વિપરીત પરિણામો પણ જોવા મળે છે. આ કેથેટર ૨ થી ૪ ફૂટનો ધમનીઓમાં પ્રવાસ કરીને હૃદયધમનીમાં પ્રવેશે છે. તેના આ ધમનીઓના પ્રવાસમાં તે ધમનીઓને પણ નુકસાન પહોંચે છે. આ કેથેટરમાં ડ-છફુ દ્વારા જોઇ શકાય એવી દવા (મુય) મોકલવામાં આવે છે. આથી કોરોનરી આર્ટરીસ-હૃદયધમનીઓમાંથી બહાર પડતી શાખાઓની છાયા જોવા મળે છે. આ શાખાઓ તો હૃદય સ્નાયુઓથી બહાર હોય છે એટલે ખરેખર હૃદય સ્નાયુઓને કેટલું અને કેવી રીતે લોહી પહોંચે છે એની ખબર પડતી નથી. હૃદયધમનીઓ પાછી વર્તુળાકારમાં ફરે છે એટલે એની છાયા પણ ભરોસાપાત્ર છપી આપી શકતું નથી. એટલે એક જ છબીમાં જુદા જુદા ડૉક્ટરને જુદા જુદા અવરોધો-બ્લોક્સ દેખાય છે. હૃદય નિષ્ણાતો વળી આવા છાયાચિત્રમાં વધુ બ્લોકને જોવા પ્રેરાય છે અને પોતે જ હૃદયધમનીઓને છેદીને ઉપાય કરે છે એને કારણે થતાં નુકસાન ઊપજતા બ્લોકની સામે આંખમીંચામણાં કરે છે.

આજ સુધી તો કોરોનરી એન્જિયોગ્રાફીની તપાસ અવિશ્ર્વસનીય અને ગેરમાર્ગે દોરનારી રહી છે.

ઉપચાર

આઇસીસીયુ (ઈંઈઈઞ-ઈંક્ષયિંક્ષતશદય ઈફમિશફભ ઈફયિ ઞક્ષશિ)ં

હૃદયરોગના ઉપચારમાં આ સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી ભાગ ભજવવાનું કામ કરે છે. એના વગર તો હૃદયરોગના હુમલાની સંભાળ લઇ શકાય જ નહીં, એમ મનાય છે. તેમાં રાખવામાં આવતાં મશીનો બહુ જ વ્યવહારદક્ષ ગણાય છે અને તેમનું કાર્ય બહુ ચોકસાઇભર્યું હોય છે. આઇસીસીયુનું મુખ્ય કાર્ય છે કે જીવન ટકાવી રાખનાર શરીરનાં મુખ્ય કાર્યો, જેમ કે હૃદયના ધબકારા ચાલવા, શ્ર્વાસ ચાલવો, મૂત્ર વગેરે ઉત્સર્ગની ક્રિયા ચાલુ રાખવી, પોષણ લેવું ને જ્યાં સુધી શરીર પોતે પોતાની મેળે ટકી ન શકે ત્યાં સુધી તેને વ્યવસ્થિત આધાર આપવો. આવા આઇસીસીયુ જેનો ખર્ચો બહુ જ હોય છે એ ખરેખર કેટલાના જાન બચાવી શકે છે એ કહેવું મુશ્કેલ છે. અમેરિકામાં એને પ્રેશર કૂકર કહેવામાં આવે છે કારણ કે ત્યાં કામ કરતા ડૉક્ટરો, નર્સ અને અન્ય કાર્યકર્તાઓ અને ઉપચાર લેતા દર્દીઓના મગજમાં ખૂબ જ તણાવ પેદા કરે છે.

એન્જિયોપ્લાસ્ટી (અક્ષલશજ્ઞાહફતિું)

આ શબ્દનો અર્થ થાય છે હૃદયધમનીને સમારવી. પરંતુ હકીકતમાં હૃદયધમનીની આખી દીવાલને ચીરી ફાડે છે અને ખરેખર તો અક્ષલશજ્ઞહુતશત દીવાલને ફાડી નાખનાર કહેવું જોઇએ. આવી ફાડી ચીરેલી હૃદયધમનીમાં એક બાહ્ય વસ્તુ (ઋજ્ઞયિશલક્ષ ઇજ્ઞમુ) બેસાડવામાં આવે છે જેને સ્ટેન્ટ (જયિંક્ષિ)ં કહેવામાં આવે છે. એ મૂકવાનો ઇરાદો ધમનીના સાંકડા થઇ ગયેલ પોલાણને પહોળું કરવાનો હોય છે, પરંતુ આ બાહ્ય વસ્તુ ધમનીમાં મૂકવાથી એ હૃદયધમનીને છંછેડે છે, એટલે એ છેડાઇને એની આજુબાજુ લોહીની ગાંઠ બનાવે છે જેને અંગ્રેજીમાં ઝવજ્ઞિળબજ્ઞતશત = બહજ્ઞભસફલય બુ બહજ્ઞજ્ઞમ ભહજ્ઞિં કહેવામાં આવે છે, પછી તો એની ઉપર આગળ કોષોના લપેડા કરાય છે અને એથી થયેલ પૂરી ગાંઠને એન્ડોથેલિયોમા યક્ષમજ્ઞવિંયહશજ્ઞળફ કહેવામાં આવે છે. આ ખાસ તો જ્યાં સ્ટેન્ટનો છેડો હૃદયધમનીની આંતર્ત્વચાને કોતરતો હોય ત્યાં જોવા મળે છે. દવા લગાડેલા સ્ટેન્ડ (ળયમશભફયિંમ જયિંક્ષિ)ંમાં સ્ટેન્ડ પર એવી દવા લગાડવામાં આવે છે જે હૃદયધમનીના ઘાને રૂઝવવાની પ્રક્રિયા પર આડશ નાખે છે.

બાયપાસ (ઇુ ઙફતત)

આ શસ્ત્રક્રિયામાં હૃદયધમનીમાં જ્યાં અવરોધ/બ્લોક હોય એને વટાવી

જવા માટે શરીરની અન્ય જગ્યાએથી ધમની કે શિરાનો નાનો ટુકડો લઇને બ્લોકની પહેલાં અને પછી જોડવામાં આવે છે. ઘણું ખરું બે કે ત્રણ બાયપાસ કરવામાં આવે છે. જ્યાંથી શરીરના અન્ય ભાગમાંથી ટુકડો લો એના બે છેડા અને હૃદયધમનીમાં જ્યાં જોડો એ બંને છેડાઓ પર એમ ચાર જગ્યાએ દરેક બાયપાસ ધમનીમાં ઇજા પહોંચાડે છે. વળી એમાં પાછા ટાંકા લેવાય એટલે એનાથી વધુ ઇજા પહોંચે. જે અન્ય ધમનીનો ટુકડો લેવામાં આવ્યો હોય એને મૂળ જગ્યાએ જે રક્તવાહિનીઓ લોહી પોષણ પહોંચાડતી હતી એ ન રહેવાથી એ ટુકડાઓ જેને ગ્રાફ્ટ કહેવામાં આવે છે એટલે તે પણ શોષાઇને સંકોચાઇ જાય છે અને વહેલો મોડો બંધ પડી જાય છે.

એન્જિયોગ્રાફી, એન્જિયોપ્લાસ્ટી, સ્ટેન્ટ મૂકવાનું અને બાયપાસની શસ્ત્રક્રિયા આ બધા તપાસ અને ઉપચાર ગમે તેટલી સાવધાનીથી કરવામાં આવતા હોય તો પણ તેનાથી એટલી નાજુક હૃદયધમનીઓ પર બહુ જ જખમ પડે છે. હૃદયરોગ નિષ્ણાતો જે ઇચ્છનીય છે અને શીખવાડે છે એનાથી વિરુદ્ધ જ કાર્ય કરે છે, તેઓનું કહેવું છે કે હૃદયધમનીની આંતર્ત્વચા લોહીના ધસારાપૂર્વક થતા ભ્રમણને કારણે ઘણી જગ્યાએ છોલાઇ જાય છે એ આંતર્ત્વચાના કાણામાં લોહીની ગાંઠના પદાર્થો અને ચરબી વગેરે જમા થવાથી અવિંયજ્ઞિળફજ્ઞિંીત ઙહફિીયત, ચરબીના અવરોધો ઊભા થાય છે. એ જ હૃદયરોગનું કારણ છે, પણ હૃદયરોગના નિષ્ણાતો પોતે જ હૃદયધમનીના છેદન કરતી તપાસ અને સમારકામ કરતા ઉપચારોથી હૃદયધમનીની દીવાલને અને ખાસ તો આંતર્ત્વચાને કુદરત કદાચ કરતી હશે એનાથી વધુ નુકસાન પહોંચાડે છે.

હૃદયધમની છેદનની તપાસ અને ઉપચારની પ્રક્રિયા (ઈંક્ષદફતશદય મશફલક્ષજ્ઞતશત ફળમ િિંયફળિંયક્ષિ)ંનો આશય ઉત્તમ છે પરંતુ હાનિકારક પ્રક્રિયાથી સારું કરવાની આશા પાર ન પડે. આ જ માર્ગ કેન્સરના ઉપચાર માટે લેવામાં આવ્યો છે અને હજી સુધી એમાં સફળતા મળી નથી. આવા બધા શરીરનું છેદન કરતાં આક્રમક ઉપાયો પછી હૃદયરોગ હોય કે કેન્સર માત્ર રાહત આપવાનું કાર્ય કરી શકે છે પણ રોગોમાંથી મુક્તિ આપી શકતા નથી.

હૃદયરોગમાં પુનર્વસન (ઈફમિશફભ છયવફબશહશફિંશિંજ્ઞક્ષ)

આહાર, વિહાર, દવા, કસરત, યોગ, ધ્યાન વગેરેનો સુમેળ સાધવાથી હૃદય પરેશાન હોય, તકલીફ આપતું હોય, એને નુકસાન પહોંચ્યું હોય તો એને શક્ય હોય એટલા પ્રમાણમાં ઠેકાણે લાવી શકાય છે.

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=471407

હૃદયરોગમાં ટૅક્નોલૉજીની પ્રગતિ મેડિકલ સિવાયનાં અન્ય ક્ષેત્રોને આભારી છે


હૃદયરોગનો આજનો ચિતાર

હૃદયરોગ નિષ્ણાત એની પ્રેક્ટિસમાં સૌથી વધુ હૃદયધમની - કોરોનરી આર્ટરીના દર્દીઓને જુએ છે. કોરોનરી આર્ટરી અને હાર્ટએટેકને સાથે જોડવામાં આવે છે. આમ કોરોનરી આર્ટરીનો રોગ અને હૃદયરોગના હુમલાને સાંકળી લેતી વિશેષ શાખા કોરોનરીયોલોજી બની ગઈ છે. કાર્ડિયોલોજીની એ પ્રમુખ શાખા છે. આ આખા પુસ્તકમાં અમે હૃદયરોગ શબ્દ વાપર્યો છે તે કોરોનરી આર્ટરી ડિસીઝ અને હાર્ટએટેક ઈઅઉ-ક્ષ-ઇંઅને જ મુખ્યત્વે સંબોધે છે. કોરોનરી આર્ટરી ડિસીઝ માટે હૃદયધમની વિકાર અને હાર્ટએટેક માટે હૃદયરોગનો હુમલો એમ નામો વાપર્યાં છે.

હૃદયરોગમાં જે કંઈ ટૅક્નોલૉજીની પ્રગતિ જોવા મળી છે એ મેડિકલ સિવાયનાં અન્ય ક્ષેત્રોને આભારી છે. અન્ય ક્ષેત્રોએ હૃદય નિષ્ણાતોને એવી ટૅક્નિકલ સુવિધા કરી આપી છે જે ઝડપી છે, ચોક્કસ છે અને બધે સરળતાથી વાપરી શકાય છે.

હૃદયરોગના નિષ્ણાતોએ આવી આધુનિક ટૅક્નિકનો ઉપયોગ નિદાન, ઉપચાર અને રોગમાં આગળ શું થશે એમ જાણવા માટે કર્યો છે.

ઈલેક્ટ્રિકલ અને ઈલેક્ટ્રોનિક પ્રગતિ

ઈસીજી મશીનની શોધ થઈ અને એ આજ સુધી હૃદયની ઈલેક્ટ્રિક વર્તણૂક એક ગ્રાફરૂપે જાણવા માટે વાપરવામાં આવે છે. ઈસીજીને ઈકેજી પણ કહેવામાં આવે છે. ઈસીજી મશીનની કાર્યદક્ષતામાં ઘણા વધારા કરવામાં આવ્યા છે જે બૌદ્ધિક જીવોને બહુ પસંદ પડ્યું છે. આવાં યંત્રો ટયભજ્ઞિંિ ઊઈૠ, જિિંયતત ઊઈૠ, ઇંજ્ઞહયિંિ ઊઈૠ (હરતાં ફરતાં ૨૪ કલાકમાં આખો વખત ઊઈૠનો રેકોર્ડ થતો રહેવો) અને આવા ઊઈૠ ગ્રાફને દુનિયાભરમાં આંખના પલકારામાં બીજે મોકલી શકાય. આધુનિક આઈસીસીયુ એનું સુંદર ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે, જેમાં ઈસીજી અને અન્ય મોનિટર પર નોંધાતાં લક્ષણો - નાડી, બ્લડપ્રેશર, શ્ર્વાસોચ્છ્વાસ - બધાને એક જ જગ્યાએ આઈસીસીયુમાં ઈયક્ષિિંફહ ઈજ્ઞક્ષતજ્ઞહયમાં જોઈ શકાય છે. ડૉક્ટર અને નર્સે વારંવાર દર્દી સુધી જઈને જોવું પડતું નથી.

બીજી બે મોટી પ્રગતિ થઈ છે પેસમેકરની અને ડિફિબ્રીલેટરની. બંને જ્યારે હૃદયની ઈલેક્ટ્રિક વર્તણૂકમાં ગડબડ થઈ જાય છે ત્યારે લાંબા ગાળા સુધી કે તાત્કાલિકરૂપે, આ બંને ઉપાયો પ્રશંસાપાત્ર છે. પેસમેકરથી અત્યંત વિરુદ્ધ છફમશજ્ઞ ઋયિિીયક્ષભુ અબહફશિંજ્ઞક્ષ છઋઅ છે જે કર્ણકના ભાગમાંથી કર્ણક - ફિિંશીળ ઈલેક્ટ્રિક અનિયમિત ઊપજાવીને હૃદય ધબકારાનો દર વધારી નાખનાર છે. જીાફિદયક્ષિિંશભીહફિ ઝફભવુભફમિશફની અનિયમિતતા પ્રેરે છે એવા ભાગને બાળી નાખે છે.

પહોંચ

કોરનાલ્ડ અને ફોર્સમેનના પાયાના કામને નોબેલ પુરસ્કારથી પુરસ્કૃત કરવામાં આવ્યું છે. ફોર્સમેન દ્વારા કોરનાલ્ડની હાથની શિરામાં રબરની ટ્યૂબ પહેલી વાર નાખવામાં આવી. પછી તો બાકીનું જે કર્યું એ એક ઈતિહાસ બની ગયો છે.

આ પ્રમાણે રક્તવાહિનીઓ - ધમની અને શિરામાં કેથેટર મૂકી શકાવાને કારણે કોઈ પણ વ્યક્તિને હૃદયધમની - કોરોનરી આર્ટરીમાં ત્વચાના માર્ગે કેથેટર પહોંચાડી શકાય. ત્વચાનો માર્ગ સાથળ, હાથ કે ગળાથી શરૂ કરી શકાય.

હૃદયમાં કેથેટર મૂકવાની પ્રક્રિયા માટે ઈફમિશફભ ઈફવિંયયિંશિુફશિંજ્ઞક્ષ - કાર્ડિઆક કેથેટરાઈઝેશન એક સામાન્ય ટર્મ વપરાય છે. એ કેથેટર મૂક્યા પછી અનેક પ્રકારની પ્રક્રિયા કરી શકાય. કોરોનરી આર્ટરી, હૃદયના ચારેય ખાના, હૃદયના વાલ્વનું કાર્ય જોઈ શકાય.

તમે તમારી પોતાની ધમનીઓનું ધબકવાનું - ઙીહતય - અનુભવી શકો છો. સાથળમાં ઋયળજ્ઞફિહ - ફીમોરલ, કોણીમાં ઇફિભવશફહ બ્રાકીઅલ, કાંડા પર છફમશફહ - રેડિઅલ, ગળામાં ઈફજ્ઞિશિંમ કેરોટીડ, આ બધી ધમનીઓ ત્વચા નીચે ધબકતી રહે છે અને આંગળીના ટેરવા નીચે એને અનુભવી શકાય છે.

ઉપર જણાવેલ કોઈ પણ એક ધમનીમાં એક જાડી સોયથી અંદર પ્રવેશ મેળવી અને એ દ્વારા કેથેટરને ધમનીમાં મોકલવામાં આવે છે. બધી ધમનીઓના પોલાણ જોડાયેલ રહે છે એટલે તમે એક ધમનીમાં પ્રવેશ કરો તો કોઈપણ ધમની સુધી પહોંચી શકો. એક્સ-રે માર્ગદર્શન દ્વારા લોહીના પ્રવાહની વિરુદ્ધ દિશામાં જઈને જમણી અને ડાબી હૃદયધમનીમાં કેથેટર પ્રવેશે છે. આ એટલી સરળ અને સાદી પ્રક્રિયા છે કે આ હવે બહુ રૂટિન થઈ ગઈ છે.

એક વાર કોરોનરીની અંદર પહોંચ્યા પછી નિષ્ણાત નિદાન માટે ટેસ્ટ કરી શકે અને ઉપચાર તરીકે ઘણી જુદા જુદા પ્રકારની પ્રક્રિયા કરે છે. આ બધું કરવામાં નિષ્ણાતને કુશળતાની જરૂર પડે છે. એક્સ-રેમાં જોઈ શકાય એટલે એવી ડાય (ઉુય) ઈન્જેક્ટ કરવામાં આવે છે અને જેમ ડાય ધમનીમાં આગળ વધતી જાય એમ એક્સ-રે મશીન એના ફોટા પાડતા જાય છે. આમ હૃદયનાં ચારેય ખાનાંના વાલ્વના અને મુખ્ય ધમનીઓના ફોટા લેવામાં આવે છે. આટલી પ્રક્રિયાને ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અક્ષલશજ્ઞલફિાવુ - કોરોનરી એન્જિયોગ્રાફી કહેવામાં આવે છે. આ નિદાન કરવા માટેની તપાસ છે. નિષ્ણાત આ તપાસ દ્વારા બંને હૃદયધમનીઓ અને તેમની મુખ્ય શાખાઓ જોઈ શકે છે.

આ સિવાય નિદાન કરવા માટે હૃદયનાં ચારેય ખાનામાં દબાણ ઙયિતતીયિ કેટલું છે અને ખાસ કરીને બાળકોમાં મુખ્ય વાલ્વની બંને બાજુ દબાણમાં કેટલો ફરક છે એ જાણી શકાય છે. આવી બધી તપાસ જે બાળકોમાં જન્મગત હૃદયમાં ખોડ રહી ગઈ હોય એનું નિદાન કરવામાં બહુ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. આ તપાસ દ્વારા હૃદયમાંથી દરેક મિનિટે કેટલું લોહી બહાર જાય છે એની ગણતરી ઈફમિશફભ ઘીિાંીિં પણ કરી શકાય છે.

આ સિવાય વધારે આધુનિક તપાસ ધમનીની અંદર અલ્ટ્રાસાઉન્ડની તપાસ ઈંક્ષિિંફદફતભીહફિ ઞહિિંફતજ્ઞીક્ષમ કે પછી હૃદયમાં કેટલો રિઝર્વ પુરવઠો છે ઋફિભશિંજ્ઞક્ષફહ ઋહજ્ઞૂ છયતયદિય - ઋઋછ = ઋીક્ષભશિંજ્ઞક્ષફહ ઋહજ્ઞૂ છયતયદિય અને અન્ય તપાસ થઈ શકે છે. ઘણી વાર હૃદયની દીવાલનો અભ્યાસ પણ કરવામાં આવે છે. જોેકે આ બધી અત્યંત આધુનિક તપાસો તો ખાસ સ્પેશિયલ હૉસ્પિટલો - કેન્દ્રોમાં જ થઈ શકે છે.

ધમનીની અંદર અલ્ટ્રાસાઉન્ડની તપાસ કરવા કેથેટરના અંદરના છેડે એક ધ્વનિ સાઉન્ડ પ્રોબ (ઝફિક્ષતમીભયિ) મૂકવામાં આવે છે. આમાં જ્યારે સાઉન્ડ વેવ્સથી તપાસ કરીએ તો ધમનીઓની દીવાલની અંદરની બાજુનો અભ્યાસ વ્યવસ્થિત થઈ શકે છે. ક્યાં, કેટલો અને કેવો અવરોધ છે એનો ચોકસાઈભર્યો ખ્યાલ આપે છે.

ઋઋછ માટે એક ખાસ વાયરને ધમનીમાં પરોવવામાં આવે છે અને ધમનીનો પહોળી કરવા માટે દવા આપે છે. આ જાતની તપાસ ધમનીની દીવાલના નાના ટુકડામાં કેટલી તાકાત છે એનું માપ

કાઢે છે.

કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશન દ્વારા થતી ઉપચારની પ્રક્રિયામાં એન્જિયોપ્લાસ્ટી, ઙયભિીહફિંક્ષયજ્ઞીત ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ ઈંક્ષયિંદિયક્ષશિંજ્ઞક્ષ (ઙઈઈં) ત્વચા માર્ગે થતો કોરોનરીમાં પ્રવેશ ઇફહહજ્ઞજ્ઞક્ષ જયાજ્ઞિંતજ્ઞિંળુ બલૂન સેપ્ટોસ્ટોમી - જેમાં બલૂન દ્વારા હૃદયના પાર્ટિશનમાં રહેલ કાણાં બંધ કરવામાં આવે છે. હૃદયમાં જોવા મળતા અનિયમિત ધબકારા જ્યાંથી ઊપજે તે પેશીઓની બાળી નાખવાનું કામ પણ કેથેટરાઈઝેશન દ્વારા થઈ શકે. ઙઈઈંથી સ્ટેન્ટ મૂકવાનું પણ થઈ શકે છે.

કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશન વિશેષ કેન્દ્રો અને મોટી હૉસ્પિટલોમાં જ થઈ શકે. એને માટે ખાસ નિષ્ણાત ડૉક્ટર અને ટૅક્નિશિયન જોઈએ. દર્દીને થોડા ઘેનમાં રાખવામાં આવે છે.

કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશન આમ તો લગભગ ૩૦ મિનિટ સમય લે, પરંતુ એની આગળ પાછળ જે વિધિ રહે રહે એ ઘણા કલાકો લે છે.

કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશન સાધારણ રીતે તો સલામત માની શકાય, પરંતુ એમાં પણ જોખમ તો રહે જ છે જે શરીરને હાનિ પહોંચાડે છે અને કોઈક વાર મૃત્યુ પણ થાય છે. (ક્રમશ:)

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=471963

એન્જિયોપ્લાસ્ટીની વ્યથા બાયપાસ કરતાં ઓછી હોવા છતાં એ અસરકારક નથી

કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશનનાં ભયસ્થાનો

દવાઓ, ડાય વગેરેની એલર્જી

હૃદયના ધબકારા અનિયમિત થઈ જવા

બ્લડપ્રેશર ઘટી જવું

ચેપ - ઈન્ફેક્શન

છાતીનો દુખાવો / ફક્ષલશક્ષફ ચાલુ રહેવો

જ્યાંથી કેથેટર શરીરમાં મોકલ્યું હોય ત્યાં રક્તસ્ત્રાવ થવો

એક્સ-રેને કારણે ત્વચા સૂર્યના તડકામાં જેમ ચામડી બળી જાય એમ ક્ષ-કિરણોથી ચામડી બળી જાય.

જ્યાંથી કાર્ડિયાક કેથેટરને શરીરમાં પ્રવેશ મળ્યો હોય ત્યાં દુખાવો થવો

હૃદયધમનીને ઈજા થવી

મૂત્રપિંડનું કાર્ય બંધ પડવું

હૃદયરોગનો હુમલો આવવો, લોહીના ગાંઠા થવા, પક્ષાઘાત થવો, હૃદયની આસપાસના પડળમાં લોહીનું જમા થવું અને મૃત્યુ

હૃદયધમનીનું અચાનક બંધ પડી જવું

તાત્કાલિક બાયપાસ સર્જરી કરવી પડે

નિદાન માટે કરવામાં આવતા કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશનમાં ૦.૮ ટકાથી ૭.૫ ટકા દર્દીઓમાં મૃત્યુ થાય છે. હૃદયરોગના હુમલાનો દર ૦.૦૩ ટકાથી ૦.૦૬ ટકા રહે છે. હૃદયના ધબકારાની ગતિ વધી જવાની કે ઘટી જવાનું પ્રમાણ ૦.૫૬ ટકાથી માંડીને ૧.૩ ટકા જોવા મળે છે અને મગજને લગતા અણબનાવોનું પ્રમાણ ૦.૦૩ ટકાથી લઈને ૦.૦૨ ટકા રહે છે. પક્ષાઘાત કેથેટરાઈઝેશન કરતી વખતે કે થોડા કલાકોમાં થવાની સંભાવના રહે છે.

ઇફિીક્ષૂફહમ’ત ઇંયફિિં ઉશતયફતય

અ ઝયડ્ઢબિંજ્ઞજ્ઞસ જ્ઞર ઈફમિશજ્ઞદભફતભીહફિ ખયમશભશક્ષય,

ઝયક્ષવિં ઊમશશિંજ્ઞક્ષ, ૨૦૧૫

કેથેટરાઈઝેશનની પ્રક્રિયાના વિસ્તાર સ્વરૂપે એન્જિયોપ્લાસ્ટીનો ઉપચાર પ્રવેશ્યો. તે વખતે સ્વિત્ઝ્રલેન્ડમાંથી બીજો એક વિચાર સૂઝ્યો. તે પ્રમાણે હૃદયધમનીમાં રહેલ અવરોધ/બ્લોકને બાયપાસ કરવાને બદલે એ બ્લોકની વચ્ચે બલૂન મૂકવું. એ બલૂનને ફુગાવવાનું અને અવરોધને તોડી પાડવાનું જેથી કરીને ધમનીઓના પોલાણનો અવરોધ તૂટી જાય આને એન્જિયોપ્લાસ્ટી કહેવાય. એની વ્યથા બાયપાસ કરતાં ઓછી હોવા છતાં એ અસરકારક નથી.

વળી નોંધવામાં આવ્યું છે કે આવી એન્જિયોપ્લાસ્ટી કરેલ ધમનીઓ પાછી બંધ પડી જાય છે.

ગજ્ઞિશિંક્ષ ખ. ઇંફમહયિ

ઠજ્ઞિશિયમ જશભસ : અ ાયિતભશિાશિંજ્ઞક્ષ રજ્ઞિ ઇંયફહવિં શક્ષ

ફક્ષ ઘદયિિિંયફયિંમ અળયશિભફ

એન્જિયોપ્લાસ્ટી બાયપાસ પછી ક્ષેત્રમાં પ્રવેશી છે, પરંતુ હવે એ એનાથી વધુ વાર કરવામાં આવશે એવો ભય સેવવામાં આવે છે. એન્જિયોપ્લાસ્ટી ગુનેગાર હૃદયધમનીની દીવાલને ચીરી નાખીને હૃદયધમનીનું પોલાણ મોટું થયું છે એવો ભ્રમ પેદા કરે છે. આવી પહોળી ધમનીને પાછી સંકોચાઈ ન જાય એનું ધ્યાન રાખવા - સ્ટેન્ટ - એક ટેકો ત્યાં મૂકવામાં આવે છે, જ્યાં એન્જિયોપ્લાસ્ટી દ્વારા ધમનીના પોલાણને પહોંળું કરવામાં આવ્યું હતું. વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ જોઈએ તો એન્જિયોપ્લાસ્ટી એટલે હૃદયધમનીને નબળી કરીને હૃદયધમનીના પોલાણને લોહી ભ્રમણ માર્ગ રિપેર કરવો.

એન્જિયોગ્રાફી, એન્જિયોપ્લાસ્ટી, સ્ટેન્ટ, ધમનીના પોલાણમાંથી બ્લોકને શસ્ત્રક્રિયાની મદદથી હૃદયધમનીના આંતર્મુખને પહોળું કરવા જેવા બધા કાર્ડિયાક કેથેટરાઈઝેશનના પ્રકાર છે.

શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા પહોંચ

બાયપાસ શસ્ત્રક્રિયા કરનાર સર્જનોને એક ફાયદો છે. તેઓ તે બ્લોકને માટે યાંત્રિક ઉકેલ જે તર્કગમ્ય છે એ કરી દેખાડે છે. એ બ્લોકને વળોટવા એની આગળ અને પાછળને એક ગ્રાફ્ટ મૂકીને જોડી દઈને લોહીના ભ્રમણનો નવો માર્ગ બનાવે છે, હૃદયને બંધ પાડીને પણ કરી શકાય અથવા ચાલતા હૃદયે પણ આ શસ્રક્રિયા કરી શકાય. સાધારણ વ્યક્તિને કે ડૉક્ટરને, સૌને પણ આ પ્રમાણે અવરોધ પાર કરી જવાનો રસ્તો બહુ જ ઉચિત દેખાય છે.

છબિ પાડવાની પ્રક્રિયાની પ્રગતિ - ઈંળફલશક્ષલ અમદફક્ષભયત

એક્સ-રે, ડાય ઈન્જેક્ટ કરીને એન્જિયોગ્રાફી કરવી, એમઆરઆઈ (ખફલક્ષયશિંભ છયતજ્ઞક્ષફક્ષફક્ષભય ઈંળફલશક્ષલ) જે શરીરના વિવિધ અવયવો અને પેશીઓની રચના અને કાર્ય દેખાડે છે. ઙઊઝ જભફક્ષ (ઙજ્ઞતશિિંજ્ઞક્ષ ઊળશતતશજ્ઞક્ષ ઝજ્ઞળજ્ઞલફિાવુ જભફક્ષ) જે લોહીનું ભ્રમણ, ઑક્સિજનનો વપરાશ, ગ્લુકોઝનો વપરાશ અનેક શરીરની પ્રક્રિયાનો અભ્યાસ કરીને કોષ અને પેશીઓ સારા છે કે નહીં એ કહે છે.

છફમશજ્ઞફભવશદય ઞાફિંસય જિીંમશયત જેમાં રેડિયોએક્ટિવ પદાર્થ વાપરીને કોરોનરી આર્ટરીમાં કેટલું કેલ્શિયમ જમા થયું છે એની ગણતરી કરે છે. ઈકોકાર્ડિયોગ્રાફી, પ્રત્યક્ષ કે રેકોર્ડ પરથી પરોક્ષ રીતે જોતાં હૃદયધમનીને આંખ સામે પ્રત્યક્ષ રજૂ કરે છે અને એના સુધી પહોંચવામાં મદદરૂપ થાય છે. કમ્પ્યુટરને કારણે હવે જે કંઈ માહિતી જોઈએ કે ગણતરી કરવી હોય એ તરત જ મળી જાય છે. હૃદય નિષ્ણાત માટે તો આ બહુ જ ઉપયોગી છે, એમનું કામ સરળ કરી આપે છે અને આમાંનો હજી વધુ સુધારો થઈ રહ્યો છે.

૫. દવા અને સરંજામમાં પ્રગતિ - ઙવફળિફભજ્ઞહજ્ઞલશભફહ અમદફક્ષભયત

ઘણી એવી દવા છે જે હૃદય પાસે ઓછું કામ કરાવે છે અને ઓછું છંછેડાયેલ બનાવે છે. થોડી દવાઓ સંકોચાયેલ હૃદયધમનીઓને વધુ ખોલાવે છે અને થોડી દવાઓ હૃદયના ધબકારામાં જોશ વધારે છે. ઘણા બધા એન્ઝાયમ્સ - બીટા બ્લોકર્સ અને ઈનહિબિટર્સ - ઘણા બધા વપરાય છે અને એની સંખ્યામાં વધારો થઈ રહ્યો છે. એને વાપરવા માટેનો સિદ્ધાંત છે કે હૃદયને હૃદયધમની પાસેથી મળતો લોહીનો પુરવઠો ઓછો પડે છે. તેને ઈંતભવયળશભફ લોહી ઓછું મળવું કહેવાય છે એટલે જો આપણે હૃદય પાસે ઓછું કામ કરાવીએ તો એને લોહીની જરૂરિયાત ઓછી પડે અને કોરોનરી ધમનીના મુખ ખુલ્લા કરવાથી પણ લોહીનો પુરવઠો વધુ મળે છે.

કોલેસ્ટ્રોલ ઘટાડવાની અને લીપીડને એના ઈચ્છિત ક્રમાંક પર પહોંચાડી દેવાની ઘણી દવાઓ વપરાય છે. ડૉક્ટર અને દર્દી બંનેને સંતોષ રહે છે કે અમે ગુનેગાર કારણને પકડી લીધું છે અને મદદનીશ થતી લીપીડનું પ્રમાણ ઈચ્છિત માત્રામાં લઈ જઈ રહ્યા છે. આ તર્કને કોઈ પહોંચી ન શકે.

૬. જીવનશૈલી: - કશરય જિુંહય માં ફેરફાર હૃદયરોગના ૩૦૦ જેવાં કારણોને પકડવા કરતાં સરળ માર્ગ છે કે વ્યક્તિની જીવનશૈલી બદલો ને આદર્શ જીવન બનાવો. શ્ર્વાસ, ખાવાનું, ઊંઘ અને કસરત બરાબર કરવી. ખોટી આદતો ધૂમ્રપાન કે તંબાકુ ખાવાનું છોડી, શક્ય હોય એટલું એના મૂળ સ્વરૂપમાં ખાવાનું ખાવું, યોગ કરવા, પ્રાણાયામ કરવા વગેરે વગેરે.

આવી સલાહ જનતાએ માનભેર સ્વીકારી છે. એની કિંમત ચૂકવવી આકરી નથી અને કાગળ પર ફાયદા હંમેશાં આકર્ષે છે.

(ક) તપાસ કરાવો એટલે તમને વિશ્ર્વાસ બેસે કે મારી ગુનેગાર ધમનીને પકડી પાડવામાં આવી છે અને કોલેસ્ટરાલેની માત્રાને ઠેકાણે પાડી દીધી છે.

(ખ) કોલેસ્ટરોલની માત્રાનું અવારનવાર ધ્યાન આપતા સારું લાગે કે હવે આ ત્રાસ આપનાર હરામખોરને બોચીમાંથી પકડી લીધેલ છે અને કોલેસ્ટરોલ વિનાનો આહાર લેવો મદદરૂપ થાય છે.

(ગ) એન્જિયોગ્રામ, શસ્રક્રિયા કરાવ્યા પહેલાં અને પછીની સરખામણી કરીને ખાતરી થઈ જાય છે કે બાયપાસે લોહી ભ્રમણનો બીજો માર્ગ બનાવી દીધો છે.

(ઘ) જીવનશૈલીના ફેરફારો તમને ભૂતકાળ માટે પશ્ર્ચાત્તાપ કરાવે છે અને ભવિષ્ય ઉજ્જવળ દેખાડે છે.

(ચ) કસરત અને બીજા બધા પ્રયોગો તો તમે માંદા હો કે નહીં હંમેશાં મદદ કરે છે.

આમ આખું હૃદયધમની રોગનું ક્ષેત્ર તર્કસુસંગત અને વ્યવસ્થિત ચાલતું દેખાય છે માટે તો હૃદય નિષ્ણાતોની પ્રેક્ટિસ ધમધોકાર ચાલે છે. હવે નીચે જે સમસ્યાઓ

હૃદયરોગને પજવે છે એને જોઈએ.

સીધી - રેખા સમાન ઉપાયોનો હૃદયરોગમાં વપરાશ

૧. સમસ્યા: હૃદયધમની ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુભમાં અવરોધ ઇહજ્ઞભસ છે.

ઉકેલ: અવરોધને એન્જિયોપ્લાસ્ટીથી દૂર કરો. એમ કરવા માટે હૃદયધમનીની દીવાલનાં બધા આવરણને નુકસાન કરવું પડે તો કરો.

ચેતવણી: તર્કને કારણે ગમી જાય અને સ્વીકારવામાં આવે પણ એની અસરકારકતા પર મોટું પ્રશ્ર્નાર્થચિહ્ન છે.

૨. સમસ્યા: બ્લોકને દૂર કર્યા પછી હૃદયધમની ત્યાં સંકોચાઈ જાય છે ખુલ્લી રહેતી નથી.

ઉકેલ: એને પહોળી રાખવા માટે સ્ટેન્ટનો ટેકો આપો.

ચેતવણી: આવો સ્ટેન્ટનો ટેકો મૂકો એટલે હૃદયધમની જે ધબકારા પ્રમાણે વિકસે અને સંકોચાવાનું કાર્ય કરે છે એ કરી શકતી નથી. અને જડ બની જાય છે અને ધમનીમાં બહારની વસ્તુ મૂકો એટલે ધમની એનાથી સતત છંછેડાય છે અને એના કારણે એક પછી એક વિપરીત પરિણામોની શરૂઆત થાય છે.

સમસ્યા-૩: હૃદયધમનીનો અવરોધ કાઢી શકાય એમ નથી.

ઉકેલ: એ અવરોધને બાયપાસ કરો.

ચેતવણી: ઘણી ઈજા પહોંચાડનાર છે એ જેને સમારવાનું ઈચ્છે છે એને વધુ નુકસાન પહોંચાડે છે.

સમસ્યા-૪: હૃદયને પૂરતું લોહી મળતું નથી એમ દેખાય છે.

ઉકેલ: હૃદય પાસે ઓછું કામ કરાવો. એની પાસે પહોંચતા લોહીની માત્રા ઘટાડો, એની પાસેથી ઓછું લોહી બહાર મોકલો, એની પાસે ઓછા જોશથી કામ કરાવો.

ચેતવણી: આ બધા કારણે હૃદયધમનીને ઓછું લોહી મળશે એટલે હૃદયને અત્યારે મળે છે એનાથી વધુ ઓછું લોહી મળશે.

સમસ્યા-૫: લોહી કોલેસ્ટરોલને કારણે ઘટ્ટ બની ગયું છે.

ઉકેલ: લોહીમાં કોલેસ્ટરોલની માત્રા ઘટાડો. ખોરાકમાં ઓછું કોલેસ્ટરોલ લ્યો.

ચેતવણી: જેનાં લોહીમાં કોલેસ્ટ્રોલનું પ્રમાણ ઊંચું હોય એમનામાં હૃદયરોગનો પ્રોબ્લેમ જોવા મળતો નથી અને જેના લોહીમાં કોલેસ્ટ્રોલનું પ્રમાણ બરાબર હોય એમાં ઘણાં રોગો જોવા મળે છે એટલે આવી આશા રાખવી વ્યર્થ છે.

સમસ્યા-૬: પ્લેટલેટ્સ ચીટકી જાય એવા છે.

ઉકેલ: એસ્પિરિન આપો.

ચેતવણી: આ પ્લેટલેટ્સ જે લોહીની ગાંઠ માટે બહુ જ જરૂરી છે એને અક્ષમ કરી નાખવાથી લોહીના ગંઠનની ક્રિયા પર માઠી અસર પડે છે અને ઘણી વાર એને કારણે ઘાતક રક્તસ્રાવ મગજ કે અન્ય અવયવમાં થાય છે.

સમસ્યા: ૭: હૃદયધમની ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિંિુ માં ફરી ફરી બ્લોક પેદા થાય છે.

ઉકેલ: જેટલી વાર અવરોધ થાય એટલી વાર બાયપાસ કરો કે એન્જિયોપ્લાસ્ટીથી અવરોધ દૂર કરો.

ચેતવણી: સ્ટેટિસ્ટિક્સ આને સમર્થન આપતા નથી.)

સમસ્યા-૮: સ્ટેન્ટને કારણે અશમત=અક્ષલશજ્ઞાહફતિું ઈંક્ષમીભયમ ઉયરશફક્ષિં જયિંક્ષજ્ઞતશત થાય છે. (હૃદયધમની સ્ટેન્ટ મૂકવાના કારણે ફરીથી એન્જિયોપ્લાસ્ટીને દાદ આપતી નથી.

ઉકેલ: સ્ટેન્ટને એવી દવા લગાડો કે જે કોષોને વધવા ન દે.

ચેતવણી: આ પ્રયોગના સ્તરે છે.

સમસ્યા-૯: અમને ખબર નથી કે નોર્મલ બીપી કેટલું હોવું જોઈએ?

ઉકેલ: બ્લડપ્રેશરને ઘટાડો.

ચેતવણી: દવાઓ તો આંકડા પર અસર કરે છે દર્દી પર નહીં.

સમસ્યા-૧૦: હૃદયનું કામ નબળું પડી રહ્યું છે. જોશ ઓછું થયું છે.

ઉકેલ: એને ઉશ્કેરવામાં ચાબુક મારે એવી દવા આપો.

ચેતવણી: તકલીફમાં થોડી રાહત મળે તો માની ન લેવું કે રોગીની જિંદગી લંબાશે, જેમ ચાબુક મારેલ ઘોડો ઓચિંતો પડી જાય એમ ફટકા પડેલ હૃદય ઓચિંતાનું ઢળી શકે છે.

સમસ્યા-૧૧: હૃદય બહુ ખરાબ રીતે નબળું પડી ગયું છે.

ઉકેલ: હૃદય બદલી નાખો.

ચેતવણી: જેને બીજાના હૃદયની ભેટ મળી હોય એ શરીર બીજાનું હૃદય સ્વીકારતું નથી.

સમસ્યા-૧૨: પર - હૃદયને શરીર ફેંકી દેવા માગે છે.

ઉકેલ: આ ન સ્વીકારનાર ઈમ્યુન સિસ્ટમને દવાનું ઝેર આપીને નબળી કરી નાખો.

ચેતવણી: ઈમ્યુન સિસ્ટમના કામ ન કરવાથી બકરું કાઢતા ઊંટમાં હૃદયમાં પ્રવેશે છે. બીજા અનેક રોગો શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે.

આમ નિદાન અને ઉપચારમાં જોવા મળતાં બધાં પ્રગતિશીલ પગલાંઓ એકદમ તર્ક-સંગત લાગે છે. એ બધાના હેતુ પણ ઉમદા ોય છે. એ ડૉક્ટર અને દર્દીના પરસ્પર સંપર્કને હેતુ અને દિશા આપે છે. ખરું જોતાં ખ્યાલ આવે છે કે એન્જિયોગ્રાફી અને એના આધારે થતી એન્જિયોપ્લાસ્ટી સ્ટેન્ટ, બાયપાસ એક યા વધુ પ્રક્રિયા દર્દીને એનાં સગાં-સંબંધીઓને, એના જનરલ પ્રેક્ટિશનરને ખાતરી આપે છે કે ગુનેગાર અવરોધને બરાબર પકડી પાડીને જે કંઈ જરૂરી હતું એ બધું કરવામાં આવ્યું છે.

આ બધા પગલાં નોંધપાત્ર છે. તેઓ જ્યારે હાલતી-ચાલતી વ્યક્તિને એકદમ ઓચિંતો અને અસહ્ય દુ:ખાવો થાય, હૃદયરોગનો હુમલો આવે, હૃદયનું કાર્ય ઓચિંતું નબળું પડી જાય કે બંધ પડી જાય ત્યારે તાત્કાલિક રાહત આપે છે, પણ હકીકત રહે છે આ બધા આધુનિક પ્રગતિ તરીકે મનાતાં પગલાઓથી ઈંતભવયળશભ ઉશતયફતયમાં (હૃદયને લોહી ઓછું પડવાને કારણે થતાં રોગમાં) મૃત્યુના દર પર કોઈ ઈચ્છનીય પ્રભાવ પડ્યો નથી.

ઈંતભવયળશભ ઇંયફિિં ઉશતયફતય જો વ્યક્તિમાં સ્થાયી (જફિંબહય) હોય તો તેઓમાં જ્યારે હૃદય અચાનક બંધ પડી જાય ત્યારે તેને પુનર્જીવન આપવાના જે પગલાં લેવામાં આવે છે. (ઈફમિશજ્ઞાીહળજ્ઞક્ષફિુ) તેનાથી હૃદયરોગના હુમલાને કારણે થતાં મૃત્યુના દરમાં કે હૃદયરોગના હુમલાના દરમાં કંઈ ફરક પડ્યો નથી, જે દર્દીઓને એન્જિના હોય, તેઓ પર ઉપચાર કરવો બહુ જોખમી ન હોય તો તેમાં બાયપાસ કરો, એન્જિયોપ્લાસ્ટી કરો કે દવા આપો, આયુષ્યમાં કોઈ ફરક પડતો નથી.

ઇફિીક્ષૂફહમ’ત ઇંયફિિં ઉશતયફતય

અ ઝયડ્ઢબિંજ્ઞજ્ઞસ જ્ઞર ઈફમિશજ્ઞદફતભીહફિ ખયમશભશક્ષય,

૧૦વિં ઊમશશિંજ્ઞક્ષ ૨૦૧૫

હૃદયરોગ એક કોકડું છે, જ્યારે એ આખા કોયડાને જીવનજ્ઞાનની દૃષ્ટિથી જોવામાં આવે ત્યારે જ ઉકેલી શકાય. હૃદયરોગ કંઈ રોગ નથી, પણ સમયના ઘોડા પર થતો સવાર છે, એ ઉંમર સહજ રોગ છે, એ જરા છે, એ વ્યક્તિના જીવનક્રમનું એક પગથિયું છે.

આ જીવનક્રમને સન્માન સહિત સ્વીકારતા થઈએ તો જે વ્યક્તિને હૃદયરોગના ચિહ્ન હોય પણ કોઈ પણ જાતની તકલીફ ન હોય તો એને વ્યક્તિ તરીકે જ જીવવા દેવું ઘટે. હૃદયરોગના નિદાનનું લેબલ આપવું વ્યથાજનક બને છે. આ જ અનુભવ કૅન્સરક્ષેત્રે પણ થયો છે. જો વ્યક્તિને રોગની તકલીફ ન હોય તો એ રોગનો ઈલાજ કરવો ફાયદાજનક નથી. એ જીવજ્ઞાનની સમજ પ્રમાણે વ્યક્તિમાં દેખાતા રોગના ચિહ્ન પર ધ્યાન ન આપવાનું, અને રોગીનું ધ્યાન પણ ન દોરવાની પરવાનગી મળે છે, એનો ઉપચાર કરવાની જરૂર નથી, એને હોય તેમ જ રહેવા દેવામાં વધુ મજા છે. અનુભવ કહે છે કે ચિહ્ન પર હુમલો કરવાથી વ્યક્તિને તકલીફ હોય કે ન હોય કોઈ ફાયદો થતો નથી. ત્રીજો ઉપસિદ્ધાંત છે કે જે કંઈ અને જેટલી તકલીફ હોય એમાં રાહત આપવા બની શકે એટલા સઘળા પ્રયત્નો કરી છૂટવા પણ તેમાં રોગને મટાડી દેવાની કે મૃત્યુને અટકાવવાની ખોટી આશા પોતે પણ ન રાખવી અને રોગી અને એના પરિવારજનોને પણ ન આપવી.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=472523


હૃદયરોગના ઉપચારમાં આધુનિક તબીબીશાસ્ત્ર ખોટી જગ્યાએ ખાણ ખોદી રહ્યું છે?

કૅન્સરશાસ્ત્ર પછી હૃદયરોગનું શાસ્ત્ર આજે આધુનિક મેડિસિનમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. કમાણીની દૃષ્ટિએ એમાં ખૂબ પૈસા છે. દવા અને બધા સાધન બનાવનાર અને ડૉક્ટરો એમાંથી ખૂબ કમાય છે. આજની પંચ-તારક હૉસ્પિટલો તો આ કમાણી પર નભે છે. આજે મેડિકલ માર્કેટમાં જાણવા મળ્યું છે કે 5 થી 6 આંકડાની ફી ચાર્જ કરવાની શરૂઆત કાર્ડિયોલોજિસ્ટથી થઇ અને હવે બીજા બધા એને અનુસરે છે

જોવ્યક્તિમાં ઈંતભવયળશભ ઇંયફિિં ઉશતયફતય સ્થાયી (જફિંબહય) હોય તો તેઓમાં જ્યારે હૃદય અચાનક બંધ પડી જાય ત્યારે તેને પુનર્જીવન આપવાના જે પગલાં લેવામાં આવે છે. (ઈફમિશજ્ઞાીહળજ્ઞક્ષફિુ) તેનાથી હૃદયરોગના હુમલાને કારણે થતાં મૃત્યુના દરમાં કે હૃદયરોગના હુમલાના દરમાં કંઈ ફરક પડ્યો નથી, જે દર્દીઓને એન્જિના હોય, તેઓ પર ઉપચાર કરવો બહુ જોખમી ન હોય તો તેમાં બાયપાસ કરો, એન્જિયોપ્લાસ્ટી કરો કે દવા આપો, આયુષ્યમાં કોઈ ફરક પડતો નથી.

ઇફિીક્ષૂફહમ’ત ઇંયફિિં ઉશતયફતય

અ ઝયડ્ઢબિંજ્ઞજ્ઞસ જ્ઞર ઈફમિશજ્ઞદફતભીહફિ ખયમશભશક્ષય,

10વિં ઊમશશિંજ્ઞક્ષ 2015

હૃદયરોગ એક કોકડું છે, જ્યારે એ આખા કોયડાને જીવનજ્ઞાનની દૃષ્ટિથી જોવામાં આવે ત્યારે જ ઉકેલી શકાય. હૃદયરોગ કંઈ રોગ નથી, પણ સમયના ઘોડા પર થતો સવાર છે, એ ઉંમર સહજ રોગ છે, એ જરા છે, એ વ્યક્તિના જીવનક્રમનું એક પગથિયું છે.

આ જીવનક્રમને સન્માન સહિત સ્વીકારતા થઈએ તો જે વ્યક્તિને હૃદયરોગના ચિહ્ન હોય પણ કોઈ પણ જાતની તકલીફ ન હોય તો એને વ્યક્તિ તરીકે જ જીવવા દેવું ઘટે. હૃદયરોગના નિદાનનું લેબલ આપવું વ્યથાજનક બને છે. આ જ અનુભવ કૅન્સરક્ષેત્રે પણ થયો છે. જો વ્યક્તિને રોગની તકલીફ ન હોય તો એ રોગનો ઈલાજ કરવો ફાયદાજનક નથી. એ જીવજ્ઞાનની સમજ પ્રમાણે વ્યક્તિમાં દેખાતા રોગના ચિહ્ન પર ધ્યાન ન આપવાનું, અને રોગીનું ધ્યાન પણ ન દોરવાની પરવાનગી મળે છે, એનો ઉપચાર કરવાની જરૂર નથી, એને હોય તેમ જ રહેવા દેવામાં વધુ મજા છે. અનુભવ કહે છે કે ચિહ્ન પર હુમલો કરવાથી વ્યક્તિને તકલીફ હોય કે ન હોય કોઈ ફાયદો થતો નથી. ત્રીજો ઉપસિદ્ધાંત છે કે જે કંઈ અને જેટલી તકલીફ હોય એમાં રાહત આપવા બની શકે એટલા સઘળા પ્રયત્નો કરી છૂટવા પણ તેમાં રોગને મટાડી દેવાની કે મૃત્યુને અટકાવવાની ખોટી આશા પોતે પણ ન રાખવી અને રોગી અને એના પરિવારજનોને પણ ન આપવી.

હૃદયરોગના ‘અ’ ‘બ’ ‘ક’

આધુનિક મેડિસિન - મુખ્યત્વે ઍલોપથી, પ્રસાર માધ્યમો અને આમ આદમી બધા અત્યારે હૃદયધમની અને એના દ્વારા થતા નુકસાનથી ભ્રમિત થઇ ગયા છે. કોરોનરી આર્ટરીનો રોગ કહે ત્યારે સમજવાનું કે એમાં હૃદયના બધા રોગ - એન્જિના-હૃદયને ઓછું લોહી મળવાનો રોગ (ઈંતભવયળશભ ઇંયફિિં ઉશતયફતય) હૃદયરોગનો હુમલો વગેરે બધું આવી જાય.

આ આખા પુસ્તકમાં અમે હૃદયરોગ શબ્દપ્રયોગ કર્યો છે. જેમાં હૃદયધમની, હૃદયને મળતું લોહી, અને હૃદયને અરસપરસ સાંકળી લેતા બધા રોગોનો સમાવેશ થઇ જાય છે.

કૅન્સરશાસ્ત્ર પછી હૃદયરોગનું શાસ્ત્ર આજે આધુનિક મેડિસિનમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. જગતભરમાં આજે હૃદયરોગ બહુ છાપ પાડે છે. કમાણીની દૃષ્ટિએ એમાં ખૂબ પૈસા છે. દવા અને બધા સાધન બનાવનાર અને ડૉક્ટરો એમાંથી ખૂબ કમાય છે. આજની પંચ-તારક હૉસ્પિટલો તો આ કમાણી પર નભે છે. આજે મેડિકલ માર્કેટમાં જાણવા મળ્યું છે કે 5 થી 6 આંકડાની ફી ચાર્જ કરવાની શરૂઆત કાર્ડિયોલોજિસ્ટથી થઇ અને હવે બીજા બધા એને અનુસરે છે. કટકી આપવાની પદ્ધતિ રુશવત - એક ડૉક્ટર બીજા ડૉક્ટરને, સાધન બનાવનાર, દવા બનાવનાર ડૉક્ટરને કે હૉસ્પિટલને બધું ખુલ્લેઆમ ચોતરફ ફેલાયેલું જોવા મળે છે.

એક સાધારણ માણસ તો હૃદયરોગના ઉપચાર માટે ખૂબ ખર્ચો કરે છે કારણ કે એની માન્યતા છે કે હૃદયરોગનું શાસ્ત્ર ખૂબ જ વિજ્ઞાનને આધારે, સંશોધનથી પુરવાર થયેલું છે અને એમાં જે કંઇ કરવામાં આવે છે એ સાચું છે અને જરૂરી છે પરંતુ વાસ્તવિકતા જુદી છે. આપણે એક-બે પાઠ કૅન્સરક્ષેત્રમાંથી ભણવા જોઇએ જે હૃદયરોગક્ષેત્રને પણ લાગુ પડે છે. આમ આદમીએ એ જાણવું જરૂરી છે કે શા માટે હૃદયરોગશાસ્ત્ર નિષ્ફળ નીવડ્યું છે એ સમજવા માટે સામાન્ય સમજણ - ઈજ્ઞળળજ્ઞક્ષ જયક્ષતય જરૂરી છે. એને માટે કોઇ વિશેષ જ્ઞાન કે મોટા થોથાં ઉથલાવવાની કે આંકડા ટાંકવાની જરૂર નથી. અમે અંગ્રેજી પુસ્તકમાં કહ્યું છે ઝફસય ઢજ્ઞીિ ભવફક્ષભય - ઈહફશિિું ઇંયયિ અક્ષમ ગજ્ઞૂ,ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુજ્ઞહજ્ઞલશભફહહુ ઊડ્ઢભયભિશતયમ. તમે અત્યારે અને અહીં જ સ્પષ્ટ રીતે હૃદયરોગને સમજવાની તક ઝડપી લો.

ઇંગ્લેન્ડના વિલિયમ હેબરડને સૌપ્રથમ 1768માં એન્જિના પેક્ટોરિસનું વર્ણન કર્યું. એની સાથે હૃદયધમની અને હૃદયને સાંકળી લેતા હૃદયરોગનું શાસ્ત્ર ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુજ્ઞહજ્ઞલશુનો જન્મ થયો. અત્યારે એમાં વધુ એક ઇં1નો ઉમેરો થયો છે. ઇંજ્ઞળજ્ઞભુતયિંશક્ષય એક જરૂરી અળશક્ષજ્ઞ અભશમ શરીરમાં હોય છે. એનું પ્રમાણ જો લોહીમાં - શરીરમાં વધી જાય તો એને હૃદયરોગ સાથે સંબંધ છે એમ માનવામાં આવે છે. 1768ના ઇંયબયમિયક્ષના વર્ણનથી માંડીને આજના ઇંજ્ઞળજ્ઞભુતયિંશક્ષય સુધી હૃદયરોગના શાસ્ત્રમાં પ્રગતિ શૂન્ય જ રહી છે. હેબરડનના સમયમાં પણ હૃદયરોગના પ્રથમ હુમલામાં 25 % લોકો 3 કલાકમાં મરી જતા હતા. આજે પણ એ આંકડામાં કોઇ ફેરફાર પડ્યો નથી.

હૃદયરોગશાસ્ત્ર આજે કોઇ નિશ્ર્ચિત માર્ગદર્શન હેઠળ આગળ વધી રહ્યું નથી. તેની વ્યાખ્યા નથી. તેના કારણની ખબર નથી. એમાં રોગ કેવી રીતે વર્તશે એની ખબર નથી. રોગમાં શું થશે એની આગાહી કરી શકાતી નથી. રોગનો અસરકારક ઉપચાર નથી જે રોગને મટાડી શકે કે એવાં કોઇ પગલાં લઇ શકાતાં નથી જે રોગને થતો અટકાવી શકે. હજારો ક્લિનિકલ ટ્રાયલ દુનિયાભરમાં દવાઓ અને સાધનો પર કરવામાં આવી રહી છે, પણ એનાથી સમજમાં કોઇ ફરક પડ્યો નથી. માત્ર આ બધી ટ્રાયલના શીર્ષક રસપ્રદાન છે. દા.ત. ઇછઅટઘ, ઈઅકખ, ઉઊઋઈંઅગઝ, ઊઙઈંઈ, ૠછઊઅઝ, ઇંઊઅછઝખ, ઈંગજઈંૠઇંઝ, ઉંઞઙઈંઝઊછ, કઅઝઈંગ, ખઅૠઈંઈ, ગઈંઈઊ, ઙઊઅઈઊ, ચઞઈંઊઝ, છઊઅજઘગ, જઠઘછઉ, ઝઅછૠઊઝ, ઠઈંણઅછઉ. દરેક ટ્રાયલ જુદી જુદી દવાઓના પરમ્યુટેશન અને કોમ્બિનેશન રહે છે એમાં બહુ પ્રોમિસ આપવામાં આવે છે, પરંતુ પરિણામોમાં કંઇ ભલીવાર થતી નથી માત્ર વધુ ગૂંચવડો ઊભો કરે છે.

હૃદયરોગના ‘અ’ ‘બ’ ‘ક’

મને એક પૂર્વગ્રહ આપો અને હું

આખી દુનિયાને હલબલાવી નાખીશ.

ૠફબશિયહ ૠફશિભફ ખફિિીયુ

ઈવજ્ઞિક્ષશભહય જ્ઞર ઉયફવિં ઋજ્ઞયિજ્ઞિંહમ

હૃદયરોગ માટે એક બહુ જ સગવડિયો પૂર્વગ્રહ છે કે હૃદયધમનીઓ હૃદયના સ્નાયુઓને જરૂરી અને જેવું જોઇએ એવું લોહી પૂરું પાડતી નથી. હૃદયના સ્નાયુઓને પૂરતું પોષણ ન મળવાને કારણે સ્નાયુઓ ભૂખ્યા રહે છે અને જાણે તરફડિયા મારે છે. એટલે આનો સરળ ઉપાય શું કે કોઇ પણ રીતે હૃદયના સ્નાયુઓને પૂરતું લોહી અને જે પ્રકારનું લોહી જોઇએ છે તેવું પૂરું પાડો અને માનો કે તમારા પૂરતા પ્રયત્નો પછી પણ જો હૃદયને હજી પણ લોહી જોઇએ તેટલું લોહી ન મળતું હોય તો પછી એની પાસે જે રીતે શક્ય હોય એ રીતે ઓછું કામ કરાવો.

ટૂંકાણમાં કહીએ તો હૃદયશાસ્ત્રનું એક જ ધ્યેય રહે છે. હૃદયધમની ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિિુંનો ‘અ’ લોહી ઇહજ્ઞજ્ઞમ નો‘બ’ અને હૃદય - ઇંયફિિં અથવા ઈજ્ઞમિશીળ નો ‘ક’ એ ત્રણેય વચ્ચે સુમેળ સાધવો.

કોરોનરી આર્ટરી ડિસીઝ (હૃદયધમની રોગ) એક

સામાન્ય શબ્દપ્રયોગ છે જેનું બીજું નામ છે

ઈંતભવફળશભ ઇંયફિિં ઉશતયફતય(ઇસ્યેમિક હાર્ટ ડિસીઝ)

હૃદયને મળતા અપૂરતા લોહીના પૂરવઠાને કારણે

થતો રોગ) કોરોનરી આર્ટરી (હૃદયધમની)માં એથેરોસ્કેલેરોસીસ (અવિંયજ્ઞિતભયહયજ્ઞિતશત) થવાને કારણે હૃદયના જે કંઇ રોગ થાય છે એ બધાનો આમાં સમાવેશ થઇ જાય. એમાં ફક્ષલશક્ષફ ાયભજ્ઞિંશિત (છાતીનો દુખાવો) ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ ઝવજ્ઞિળબજ્ઞતશત (હૃદયધમનીમાં લોહીનું ગંઠાઇ જવું) ટફશિજ્ઞીત અિવિુવિંળશફત (વિવિધ પ્રકારના અનિયમિત ધબકારા,ઇંયફિિં ઇહજ્ઞભસ (હૃદયના ધબકારાના ઇલેક્ટ્રિક પાથમાં અવરોધ) (હૃદયનું કામ ક્ષતિગ્રસ્ત થવું/ નબળું પડવું.) પશ્ર્ચિમના વિકસિત દેશોમાં મૃત્યુ અને શારીરિક અસહાયતાનું મુખ્ય કારણ હૃદયધમની રોગ છે.

ઝવય જ્ઞડ્ઢરજ્ઞમિ ઈજ્ઞળાફક્ષશજ્ઞક્ષ જ્ઞિં ળયમશભશક્ષય, 1986.

છાતીનો દુખાવો (અક્ષલશક્ષફ)નો ઉપચાર વિવિધ રીતે કરી શકાય. એના મુખ્ય બે સિદ્ધાંત છે. 1 હૃદયનું કાર્ય એના મળતા લોહીના પુરવઠાની મર્યાદા પૂરતું રાખવું. 2 કામ એટલું જ વધારવું જેટલું વ્યક્તિ સહન કરી શકે.

ઙયયિિં ઠશહક્ષલફિં

ઙયક્ષલફશક્ષ ખયમશભફહ ઊક્ષભુભહજ્ઞાયમશફ, 1989

શા માટે હૃદયના ‘અ’ ‘બ’ ‘ક’ એક પૂર્વગ્રહ છે?

શું આધુનિક તબીબીશાસ્ત્ર ખોટી જગ્યાએ ખાણ ખોદી રહ્યું છે?

ધી અનાલ્સ ઑફ ઇન્ટરનલ મેડિસિન (72 : 181)માં સંકેત કરવામાં આવ્યો છે કે હૃદયધમનીમાં જોવા મળતા અવરોધો/ઇહજ્ઞભસત હૃદયનું કાર્ય ઘટવાને કારણે છે. આ અવરોધો હૃદયરોગના કારણ નથી. ઉંફળફ જર્નલ ઑફ અમેરિકન મેડિકલ એસોસિએશનમાં તેમના સો વર્ષની ઉજવણી વખતે પ્રકાશિત થયેલ "51 કફક્ષમળફસિ અિશિંભહયત શક્ષ ખયમશભશક્ષય) - 51 દિશાસૂચક/સીમાચિહ્ન લેખોમાં આને પૂર્તિ લેખ આપવામાં આવ્યો છે. જેમ્સ બ્રાયન હેરીકનો આ સંસ્મરણીય લેખ હૃદયધમનીમાં જોવા મળતા લોહીના ગંઠન ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિિું ઝવજ્ઞિળબજ્ઞતશતને કારણે થતા હૃદયધમનીમાં અવરોધ/ બ્લોક પર છે. આ લેખ પર આદરણીય ડૉ. વિલિયમ હર્સ્ટ જે ‘ઝવય ઇંયફિિં ’ના મુખ્ય તંત્રી છે એમની ટિપ્પણી છે, જે ઘણું

કહી જાય છે : "એ આજ સુધી ચર્ચાસ્પદ રહ્યું છે કે હૃદયધમનીમાં જોવા મળતું લોહીનું ગંઠન (ઈજ્ઞજ્ઞિક્ષફિુ અિયિિું ઝવજ્ઞિળબજ્ઞતશત) કારણ છે કે કાર્ય/અસર? જ્યારે હૃદયરોગનો હુમલો આવ્યો હોય ત્યારે શું હંમેશાં હૃદયધમનીમાં શવવિચ્છેદન (ઙજ્ઞતળિંજ્ઞિયિંળ) વખતે જોવા મળતી હૃદયધમનીમાં લોહી ગંઠનની સંખ્યામાં સારો એવો તફાવત છે અને એ આજ સુધી નિશ્ર્ચિત થયું નથી.

એક ઘટના ચોક્કસ જોવા મળે છે અને તે છે છયાયરિીતશજ્ઞક્ષ શક્ષષીિુ. જ્યારે દવા આપીને હૃદયનો લોહીનો પુરવઠો યથાવત્ કરવામાં આવે છે ત્યારે હૃદયને જે ઇજા પહોંચે છે તે ઘટનાને છયાયરિીતશજ્ઞક્ષ શક્ષષીિુ કહેવામાં આવે છે. આવી જ ઘટના જ્યારે પક્ષાઘાતના હુમલામાં મગજની ધમની- ઈફજ્ઞિશિંમ અિયિિુંમાં દવા નાખીને લોહીનો પુરવઠો યથાવત્ કરવામાં આવે છે ત્યારે મગજમાં પણ જોવા મળે છે. હૃદયધમની અને મગજની ધમનીમાં જોવા મળતા અવરોધો લોહીના પુરવઠાના અભાવના કારણે નથી પણ હૃદયે કે મગજે પોતાની જરૂરિયાત ઘટાડી નાખી હોય ત્યારે તેમની ધમનીઓ આવા અવરોધ રચીને જરૂરી માત્રામાં લોહી પૂરું પાડે છે. માટે જ જે કંઇ ઉપચાર ફરી એક વાર હૃદયને કે મગજને પૂરતો લોહીનો પુરવઠો આપવા માટે કરવામાં આવે છે તે સર્વે અર્થહીન છે. ગમે તેટલા આધુનિક કુશળ ઉપાય કરો તો કંઇ જ ફાયદો નથી કારણ કે ઉપાય અસર પર હથોડો મારે છે અને કારણની એરણ પર નહીં. આખી હૃદયધમનીના રોગોની જાળમાં હૃદયધમનીઓને ડ્રાઇવર/સંચાલક તરીકે જોવામાં આવી રહ્યા છે. જ્યારે કે માલિક હૃદય આરામથી બેસીને એને હુકમ આપતો હોય છે.

હજી સુધી આ પ્રકરણમાં બુદ્ધિ કોઇ ચોક્કસ નિર્ણય પર આવી નથી અને બધા સલાહમશવરા કરી રહ્યા છે. કોરોનરી આર્ટરી ખરેખર હૃદયના રોગ માટે જવાબદાર છે કે નહીં. એમાં જોવા મળતા ફેરફારો હૃદયે પહોંચાડેલી હૃદયધમની પરની અસર છે એ નક્કી થયું નથી ત્યારે હૃદયરોગના નિષ્ણાતે આવી દ્વિધા પર આંખમીંચામણાં કરીને હૃદયધમનીને ગુનેગાર ઠરાવી છે અને આવો શબ્દપ્રયોગ ઈીહાશિિં અિયિિું તેમને માટે એન્જિયોગ્રાફી અને અનેક સ્થળે હૃદયરોગ પ્રેક્ટિસમાં વાપરવામાં આવે છે.

જો હેરિક સાચા હોય, અને એ સાચા હોવાની શક્યતા છે ત્યારે હૃદયધમની પર ઉપચાર કરવો એટલે આપણે અસર પર પ્રહાર કરીએ છીએ અને કારણ પર નહીં. એટલે જ આટલી બધી વિવિધ ઉપચારોની નિયંત્રિત ટ્રાયલ્સમાં હેબરડન(1768)થી આજસુધી કંઇ ભલીવાર જોવા મળ્યો નથી. આટલા બધા હૃદયને ફરી એક વાર પૂરતું લોહી પૂરું પાડવાના (છયદફતભીહફશિુફશિંજ્ઞક્ષ) ઉપચારો જે 1899 સાલથી કરવામાં આવ્યા છે એ આયુષ્ય વધારવામાં કે મૃત્યુનો દર ઘટાડવામાં સફળ રહ્યા નથી. શેક્સપિયરની ભાષામાં કહીએ તો હૃદયરોગને થતો અટકાવવાના અને હૃદયરોગના ઉપચારના જે બધા બણગા ફૂંકાય છે એ સર્વ ભવ્ય આડંબર છે. અંદર સર્વ પોલું છે. માનવજાતને એનાથી કોઇ ફાયદો થયો નથી. અને જે કંઇ ઉપચાર કરવામાં આવે છે એને હૃદયધમનીમાં જોવા મળતા વિકાર સાથે કોઇ જ સંબંધ નથી. સર્વ હૃદયનિષ્ણાતો હૃદયરોગને થતો અટકાવવાના અને મટાડવા માટે જે કંઇ કરે છે ત્યારે એ બીજા રોગની પણ શરીરને ભેટ આપે છે.

હૃદયના ‘અ’ ‘બ’ ‘ક’ પરના પ્રયત્નો

અ - આર્ટરી - અિયિિું - ધમની

હૃદયધમની પર બે રીતે ઉપચાર જોતરવામાં આવે છે. એક દવારૂપે અને બીજું સાધનોથી એમના પર સમારકામ કરવું - એન્જિયોપ્લાટી + સ્ટેન્ટ અને /અથવા બાયપાસ.

દવાઓ: હૃદયધમનીઓ બરાબર હોય કે તેમનામાં અવરોધ હોય તો પણ એ દવાને દાદ આપતી નથી. એનું પોલાણ વધારતી નથી કે જેથી કરીને હૃદયને વધુ લોહી મળે. ગશિિંજ્ઞલહુભયશિક્ષય (તજ્ઞબિશિિંફયિં) છાતીના દુ:ખાવામાં થોડી રાહત આપે છે ખરી. તેઓ પગની શિરાઓને પહોળી કરી તેમાં વધુ લોહી સમાવે છે. જેથી હૃદય તરફ લોહી ઓછું પાછું ફરે છે અને આમ હૃદયને ઓછું કામ કરવાનો સંદેશ મળે છે. http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=473125