ભારતમાં પથ્થર અને ચૂનામાંથી બનાવેલાં વિશાળ ખગોળીય યંત્રોસભર પાંચ વેધશાળાઓ છે જેને જંતર મંતર વેધશાળા કહે છે. જંતર એટલે ખગોળીય યંત્રો અને મંતર એટલે ખગોળીય સિદ્ધાંતો. દિલ્હી, જયપુર, વારાણસી, મથુરા અને ઉજ્જૈન સ્થિત આ પાંચેય વેધશાળાઓ અંબર અને જયપુરના મહારાજા સવાઇ જયસિંહ બીજાએ બંધાવી છે. જયસિંહ નાનપણથી જ ખગોળવિજ્ઞાનમાં રસ લેતા. જયપુર મોગલ સામ્રાજ્યનું આશ્રિત હતું અને રાજા જયસિંહ મોગલોનો એક સરદાર હતા, એક ખંડિયા રાજા હતા.
મોગલ બાદશાહોને લડાઇ લડવા અને બીજાં શુભાશુભ કાર્યો અને પ્રસંગો માટે રાજધાનીના શહેર બહાર જવું પડતું, તે, તેઓ સારા મુહૂર્તમાં જઇ શકે માટે તેઓએ ખગોળરશિયા રાજા જયસિંહને બોલાવી દિલ્હીમાં જ ખગોળની વેધશાળાની સ્થાપના કરાવી.
મોગલબાદશાહ ઔરંગઝેબે જ્યારે મથુરાનું કૃષ્ણમંદિર તોડવાની જાહેરાત કરી ત્યારે હિન્દુરાજા જયસિંહે ઔરંગઝેબ સાથે છેડો ફાડી નાખ્યો રાજા જયસિંહના દરબારમાં શાહુ મહારાજ પધારેલા અને હિન્દુ રાજાઓએ ઔરંગઝેબનો સામનો કેવી રીતે કરવો તેની મશલત કરેલી. શિવાજી મહારાજે ઔરંગઝેબને પરેશાન કરી મૂકેલો પણ શિવાજી મહારાજના દેહાંત પછીનો આ જમાનો હતો.
રાજા જયસિંહના જમાનામાં પંચાંગો સુધારવાની જરૂર હતી, કારણ કે જ્યારે પૂનમ-અમાસ આવવાની હોય ત્યારે આવતી નહીં, ગ્રહણો થવાના હોય ત્યારે તે બે-ચાર દિવસ આગળ પાછળ થતાં. આમ આકાશનો ફરીથી અભ્યાસ કરી પંચાંગો સુવ્યવસ્થિત બનાવવાનાં હતાં. આ કાર્ય રાજા જયસિંહે કર્યું. તેણે ૧૦૦૦ તારાની જગ્યાઓ ફરીથી માપી. એટલું જ નહીં પણ રવિમાર્ગનો ઢોળાવ પણ ફરીથી ચોક્કસ રીતે માપ્યો.
રાજાને શા માટે એક નહીં, બે નહીં અને પાંચ વેધશાળાઓ સ્થાપવાની જરૂર પડી? ખગોળીય પ્રસંગ (ઘટના) અવાર નવાર આવે નહીં, તે આપણી મરજી મુજબ થતો નથી અને આવો ખગોળીય પ્રસંગ (ઘટના) ઘણીવાર કેટલાય દશકાઓ પછી પુનરાવર્તિત થાય છે. માટે તેનો અભ્યાસ કરી લેવામાં ન આવે તો નભોમંડળના ઊંડા અભ્યાસની તક હાથમાંથી ચાલી જાય છે. માટે જો અલગ અલગ જગ્યાએ વેધશાળાઓ કરી હોય તો એક વેધશાળા પર વાદળો હોય કે નિરીક્ષક ભૂલ કરે તો બીજી વેધશાળામાં અભ્યાસ થાય અને ખગોળીય પ્રસંગ અભ્યાસ કર્યા વગરનો વ્યર્થ ન જાય. અને બધી જ વેધશાળાઓમાં (ખગોળીય ઘટનાની) પ્રસંગની નોંધો થઇ હોય તો (ખગોળીય ઘટનાની) પ્રસંગની ચોક્કસાઇ વધારે થાય છે.
જયસિંહની વેધશાળામાં આટલા વિશાળ અને મોટાં યંત્રો શા માટે બનાવવામાં આવેલાં? મોટા યંત્રો હોય તો તે હવામાં હલે નહીં અને નોંધો બરાબર થાય વળી પાછું એક સાથે ચાર પાંચ જણ પ્રસંગની માપણી કરી શકે અને ખગોળીય ઘટનાને સમજી શકે. મોટાં યંત્રોની મદદ વડે વિદ્યાર્થીઓને તાલીમ પણ આપી શકાય. જંતર-મંતર વેધશાળાઓ હકીકતમાં સમરકંદના બાદશાહ ઉલુધબેગની વેધશાળામાંથી પ્રેરણા લઇ બનાવવામાં આવી છે, તેમ છતાં તેમાં રાજા અને તેના મદદનીશ ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ તેમની કલ્પનાનાં નવાં યંત્રો પણ ઉમેર્યાં છે.
રાજા જયસિંહ યોદ્ધો હતો, ખગોળવિજ્ઞાની હતો, રાજ્ય બિલ્ડર પણ હતો. સંસ્કૃત અને પરશિયન ભાષાનો સ્કોલર હતો. તેને ગણિતશાસ્ત્ર અને ખગોળશાસ્ત્રમાં ઊંડો રસ હતો. તેના સહાયકોમાં ગુજરાતનો પંડિત કેવલરામ, મહારાષ્ટ્રનો પંડિત રત્નાકર પુંડરીક, બંગાળનો પંડિત વિદ્યાધર ભટ્ટાચાર્ય અને ખગોળવિજ્ઞાનમાં નિપૂણ પંડિત જગન્નાથ સમ્રાટ હતા. પંડિત જગન્નાથ સમ્રાટ હકીકતમાં રાજા જયસિંહનો ગુરૂ હતો.
જયપુર પર સમય માપવા અને સૂર્યની ખગોળીય વિષુવવૃત્ત પર ઊંચાઇ માપવા બે સનડાયલ છે. એક લઘુસનડાયલ અને બીજું યંત્રરાજ (સમ્રાટયંત્ર) આ બંને યંત્રો ધ્રુવના તારાને દર્શાવે છે. આ યંત્રોનો ઢાળ ધ્રુવતારાને દર્શાવે છે. વેધશાળામાં લોખંડના નાનાં નાનાં યંત્રો પણ છે જે ધ્રુવતારાને દર્શાવે.
નારીવલયંત્ર વસંતસંપાત, દક્ષિણાયન, શરદસંપાત અને ઉત્તરાયણ ક્યારે આવશે તે દર્શાવે છે. ઉન્નતાંશયંત્ર આકાશપિંડની ક્ષિતિજથી ઊંચાઇ માપે છે અને તેની આમ-તેમની જગ્યા પણ માપે છે. તે મોટું ધાતુનું વર્તુળ હોય છે, વચ્ચે તેના વ્યાસ મળે છે જે ક્ષિતિજને સમાંતર અને લંબ હોય છે. તેને મજબૂત ટેકાથી લટકાવેલું હોય છે અને આમ તેમ ફરી શકે છે.
દક્ષિણાભીતીયંત્ર આકાશપિંડની ઊંચાઇ માપે છે. સમ્રાટયંત્ર પર ચઢીને પવનની દિશા જાણવાથી ચોમાસું કેવું આવશે તેની આગાહી પણ થઇ શકે છે. સસ્થાંજ્ઞાયંત્ર સૂર્ય નિરીક્ષકની મેરીડીયન પરથી ક્યારે પસાર થાય છે તે દર્શાવે છે. જયપ્રકાશયંત્ર, જયસિંહની પોતાની શોધ છે. તે બે કંડારેલાં તવા જેવાં યંત્રો છે. તેની ઉપર ઉત્તર-દક્ષિણ અને પૂર્વ-પશ્ર્ચિમ વ્યાસ સાથે વાયર બાંધેલા છે અને વચ્ચે નાની કડી (રિંગ) છે. આ રિંગનો પડછાયો સૂર્યની ગતિવિધિ બરાબર માપી શકે છે.
રાશિવલયયંત્ર, નિરીક્ષકની મેરીડીયન પર કઇ રાશિ પાસ થાય છે તે દર્શાવે છે. રામવલયયંત્ર આકાશીપિંડનું જેનીથ અંતર માપે છે અને તેની ગતિવિધિ પણ માપે છે. ચક્રયંત્ર આકાશીપિંડની જગ્યા માપી શકે છે. દિગાંશાયંત્ર, કપાલીયંત્રો, કાંતિયંત્રો જેવાં યંત્રો કોઇ પણ સમયે આકાશીપિંડોની હિલચાલ અને જગ્યા દર્શાવે છે.
રાજા સવાઇ જયસિંહ દૂરબીનયુગ શરૂ થાય એ પહેલાંનો છેલ્લો ભારતીય ખગોળવિજ્ઞાની હતો જેને આકાશ નિરીક્ષણ માટે દૂરબીનનો ઉપયોગ કર્યો ન હતો. જો કે સત્તરમી સદીના પ્રારંભે નાનાં નાનાં દૂરબીનો અસ્તિત્વમાં આવી ગયાં હતાં પણ તેનો ફેલાવો થયો ન હતો. જો કે તેના છેલ્લા દિવસોમાં તેણે નાનું દૂરબીન મેળવ્યું હતું પણ તે શનિના વલયો અને ગુરૂના ઉપગ્રહો જોવા માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યું હતું.
રાજા જયસિંહે દુનિયામાંથી મળે તેટલાં ખગોળવિજ્ઞાનનાં પુસ્તકો ભેગાં કર્યાં હતાં અને તેને સંસ્કૃતમાં રૂપાંતર કરાવ્યાં હતાં. તેના રાજમાં ખગોળવિજ્ઞાનના પશ્ર્ચિમ વિદ્વાનોને પણ આશ્રય આપવામાં આવતો હતો. રાજા જયસિંહે ભારતમાં ખગોળવિજ્ઞાનને આગળ ધપાવવામાં મોટું કાર્ય કર્યું હતું. રાજા હોવા છતાં તેણે વિજ્ઞાન-ગણિતમાં કાર્ય કર્યું હતું. તે મોગલો અને બીજા હિન્દુ વિરોધી રાજાઓ અને રાજ્યો સાથે લડતા ઝઘડતા પણ તેને ખગોળવિજ્ઞાનમાં અભ્યાસ અને નિરીક્ષણ કર્યાં હતાં. તે બહુ મોટી વાત ગણાય. ત્યાર પછી પશ્ર્ચિમી વિજ્ઞાને ભારતમાં પગપેસારો કર્યો. જ્યારે ભારતમાં ઇન્ટરનેશનલ એસ્ટ્રોનોટિકલ યુનિયનની પરિષદ ભરાઇ ત્યારે રાજા જયસિંહને અને તેના કાર્યને માન અપાવી તેનો લોગો જંતર મંતર વેધશાળા રાખવામાં આવ્યો હતો.
દિલ્હીમાં જંતર મંતર વેધશાળા કોનોટ પ્લેસ પાસે છે. જયપુરમાં રાજાના દરબારમાં છે, વારાણસીમાં ગંગા કિનારે, મથુરામાં કૃષ્ણના મંદિર પાસે અને ઉજ્જૈનમાં ક્ષિપ્રા નદીના કિનારે. આ વેધશાળાઓ આજે પણ જયસિંહની અને ભારતમાં ખગોળવિજ્ઞાનના વિકાસની યાદ આપતી ઊભી છે અને યુવાનોને ખગોળવિજ્ઞાનમાં કારકિર્દી લેવા પ્રેરણા આપે છે અને પડકાર પણ ફેંકે છે. આર્યભટ્ટ, વરાહમિહીર, બ્રહ્મગુપ્ત અને ભાસ્કરાચાર્યના કાર્યની યાદ અપાવે છે.
રાજા જયસિંહે વેધશાળા શા માટે કરી, તેના વિશે એક બીજી કથા છે જે સાચી ન પણ હોય. રાજા જયસિંહે ઉત્તર પ્રદેશનું એક રાજ્ય જીતી લીધું હતું. તેના લશ્કરના માણસો સુંદર મુસ્લિમ રાજકુમારીને તેના નાના ચાર વર્ષના બાળક સાથે જયસિંહને ભેટ તરીકે લઇ આવ્યા. રાજાએ લશ્કરને હુકમ કર્યો કે રાજકુમારીનું કોઇ જ નથી માટે તેને માનપૂર્વક જયપુર લઇ જવામાં આવે. ત્યાં પછી રાજાએ તેના મહેલના છેવાડે રાજકુમારીને રહેવાની વ્યવસ્થા કરી. થોડા દિવસ પછી રાજાને થયું કે મુસ્લિમ રાજકુમારી મહેલમાં રહે છે તો કોઇ તેને કનડતું નથી ને તેની સગવડ બરાબર છે કે નહીં તે જોવા જવું. રાજનું કામકાજ પતાવી સાંજે સાત વાગ્યે રાજા તે મુસ્લિમ રાજકુંવરી પાસે આવે છે અને મહેલના ટેરેસમાં તેઓ ઊભા હોય છે ત્યારે તારા સંધ્યાકાશમાં નીકળી પડતા દેખાય છે, તે મુસ્લિમ રાજકુમારી રાજાને પ્રશ્ર્ન પૂછે છે કે આકાશમાં લેન્ટર્ન (લાલટેન)ની જેમ પ્રકાશતા આ તારા શું હશે અને કેટલા દૂર હશે. ત્યારે રાજાએ તેણીને કહ્યું કે હું અત્યારે તો તારા પ્રશ્ર્નોના જવાબ આપી નહીં શકું પણ તારા પ્રશ્ર્નોના જવાબ મેળવવા પ્રયત્ન કરીશ. આ સંવાદે રાજાને વેધશાળા સ્થાપવા પ્રેર્યા.
રાજા જયસિંહ તેની વેધશાળા અને કાર્ય ભારતીય ખગોળવિજ્ઞાનનું સુવર્ણપાનું છે. પછી ખગોળવિજ્ઞાને કરવટ બદલી અને યુરોપમાં ગેલિલિયો, કોપરનીકસ, ક્ેપ્ટલર, ન્યુટને તેનો વિકાસ કર્યો. તે પહેલા ભારતમાં આર્યભટ્ટ, વરાહમિહિર, બ્રહ્મગુપ્ત, ભાસ્કરાચાર્યે તેનો જબ્બર વિકાસ કર્યો હતો. રાજા જયસિંહ રાજા હોવા છતાં ખગોળવિજ્ઞાનનું કાર્ય કર્યું તે મહાન વાત છે. દુનિયાના ખગોળવિજ્ઞાનના કે વિજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં આવા દાખલા આંગળીનાં વેઢે ગણાય તેટલા જ છે. તેમાં આવે છે ટામકો બ્રાહે, ઉલુધબેગ, ડીબ્રોલાઇ, હોમી ભાભા, વિક્રમ સારાભાઇ જેવો રાજઘરાના કે ખૂબ ધનાઢ્ય કુટુંબનાં હોવા છતાં વિજ્ઞાનને આગળ વધારવા જીવન અર્પ્યું હોય.
જંતર-મંતર વેધશાળાના યંત્રો ખૂબ જ ચોક્કસ રીતે આકાશપિંડના વેધ લઇ શકે છે. ખૂણાના ૨ સેક્ધડની ચોક્કસાઇથી વેધ લઇ શકે છે. આજે પણ વિદ્યાર્થીઓને ખગોળવિજ્ઞાનના પ્રથમ પાઠો તે ભણાવી શકે છે. દૂરબીનમાં તો એક સમયે એક જ માણસ જોઇ શકે પણ અહીં એક સાથે પાંચ-દસ માણસો વેધ લેવાની પ્રક્રિયા જોઇ શકે. આપણે જંતર-મંતર વેધશાળાને ફરીથી કાર્યરત કરી વિદ્યાર્થીઓને ખગોળનું પ્રાથમિક જ્ઞાન આપવાની શરૂઆત કરવી જોઇએ. હવે તો ખગોળવિજ્ઞાનીઓ કોમ્પ્યુટરના સ્ક્રીન પર ખગોળીય ઘટનાનો અભ્યાસ કરી શકે છે.
મોગલ બાદશાહોને લડાઇ લડવા અને બીજાં શુભાશુભ કાર્યો અને પ્રસંગો માટે રાજધાનીના શહેર બહાર જવું પડતું, તે, તેઓ સારા મુહૂર્તમાં જઇ શકે માટે તેઓએ ખગોળરશિયા રાજા જયસિંહને બોલાવી દિલ્હીમાં જ ખગોળની વેધશાળાની સ્થાપના કરાવી.
મોગલબાદશાહ ઔરંગઝેબે જ્યારે મથુરાનું કૃષ્ણમંદિર તોડવાની જાહેરાત કરી ત્યારે હિન્દુરાજા જયસિંહે ઔરંગઝેબ સાથે છેડો ફાડી નાખ્યો રાજા જયસિંહના દરબારમાં શાહુ મહારાજ પધારેલા અને હિન્દુ રાજાઓએ ઔરંગઝેબનો સામનો કેવી રીતે કરવો તેની મશલત કરેલી. શિવાજી મહારાજે ઔરંગઝેબને પરેશાન કરી મૂકેલો પણ શિવાજી મહારાજના દેહાંત પછીનો આ જમાનો હતો.
રાજા જયસિંહના જમાનામાં પંચાંગો સુધારવાની જરૂર હતી, કારણ કે જ્યારે પૂનમ-અમાસ આવવાની હોય ત્યારે આવતી નહીં, ગ્રહણો થવાના હોય ત્યારે તે બે-ચાર દિવસ આગળ પાછળ થતાં. આમ આકાશનો ફરીથી અભ્યાસ કરી પંચાંગો સુવ્યવસ્થિત બનાવવાનાં હતાં. આ કાર્ય રાજા જયસિંહે કર્યું. તેણે ૧૦૦૦ તારાની જગ્યાઓ ફરીથી માપી. એટલું જ નહીં પણ રવિમાર્ગનો ઢોળાવ પણ ફરીથી ચોક્કસ રીતે માપ્યો.
રાજાને શા માટે એક નહીં, બે નહીં અને પાંચ વેધશાળાઓ સ્થાપવાની જરૂર પડી? ખગોળીય પ્રસંગ (ઘટના) અવાર નવાર આવે નહીં, તે આપણી મરજી મુજબ થતો નથી અને આવો ખગોળીય પ્રસંગ (ઘટના) ઘણીવાર કેટલાય દશકાઓ પછી પુનરાવર્તિત થાય છે. માટે તેનો અભ્યાસ કરી લેવામાં ન આવે તો નભોમંડળના ઊંડા અભ્યાસની તક હાથમાંથી ચાલી જાય છે. માટે જો અલગ અલગ જગ્યાએ વેધશાળાઓ કરી હોય તો એક વેધશાળા પર વાદળો હોય કે નિરીક્ષક ભૂલ કરે તો બીજી વેધશાળામાં અભ્યાસ થાય અને ખગોળીય પ્રસંગ અભ્યાસ કર્યા વગરનો વ્યર્થ ન જાય. અને બધી જ વેધશાળાઓમાં (ખગોળીય ઘટનાની) પ્રસંગની નોંધો થઇ હોય તો (ખગોળીય ઘટનાની) પ્રસંગની ચોક્કસાઇ વધારે થાય છે.
જયસિંહની વેધશાળામાં આટલા વિશાળ અને મોટાં યંત્રો શા માટે બનાવવામાં આવેલાં? મોટા યંત્રો હોય તો તે હવામાં હલે નહીં અને નોંધો બરાબર થાય વળી પાછું એક સાથે ચાર પાંચ જણ પ્રસંગની માપણી કરી શકે અને ખગોળીય ઘટનાને સમજી શકે. મોટાં યંત્રોની મદદ વડે વિદ્યાર્થીઓને તાલીમ પણ આપી શકાય. જંતર-મંતર વેધશાળાઓ હકીકતમાં સમરકંદના બાદશાહ ઉલુધબેગની વેધશાળામાંથી પ્રેરણા લઇ બનાવવામાં આવી છે, તેમ છતાં તેમાં રાજા અને તેના મદદનીશ ખગોળવિજ્ઞાનીઓએ તેમની કલ્પનાનાં નવાં યંત્રો પણ ઉમેર્યાં છે.
રાજા જયસિંહ યોદ્ધો હતો, ખગોળવિજ્ઞાની હતો, રાજ્ય બિલ્ડર પણ હતો. સંસ્કૃત અને પરશિયન ભાષાનો સ્કોલર હતો. તેને ગણિતશાસ્ત્ર અને ખગોળશાસ્ત્રમાં ઊંડો રસ હતો. તેના સહાયકોમાં ગુજરાતનો પંડિત કેવલરામ, મહારાષ્ટ્રનો પંડિત રત્નાકર પુંડરીક, બંગાળનો પંડિત વિદ્યાધર ભટ્ટાચાર્ય અને ખગોળવિજ્ઞાનમાં નિપૂણ પંડિત જગન્નાથ સમ્રાટ હતા. પંડિત જગન્નાથ સમ્રાટ હકીકતમાં રાજા જયસિંહનો ગુરૂ હતો.
જયપુર પર સમય માપવા અને સૂર્યની ખગોળીય વિષુવવૃત્ત પર ઊંચાઇ માપવા બે સનડાયલ છે. એક લઘુસનડાયલ અને બીજું યંત્રરાજ (સમ્રાટયંત્ર) આ બંને યંત્રો ધ્રુવના તારાને દર્શાવે છે. આ યંત્રોનો ઢાળ ધ્રુવતારાને દર્શાવે છે. વેધશાળામાં લોખંડના નાનાં નાનાં યંત્રો પણ છે જે ધ્રુવતારાને દર્શાવે.
નારીવલયંત્ર વસંતસંપાત, દક્ષિણાયન, શરદસંપાત અને ઉત્તરાયણ ક્યારે આવશે તે દર્શાવે છે. ઉન્નતાંશયંત્ર આકાશપિંડની ક્ષિતિજથી ઊંચાઇ માપે છે અને તેની આમ-તેમની જગ્યા પણ માપે છે. તે મોટું ધાતુનું વર્તુળ હોય છે, વચ્ચે તેના વ્યાસ મળે છે જે ક્ષિતિજને સમાંતર અને લંબ હોય છે. તેને મજબૂત ટેકાથી લટકાવેલું હોય છે અને આમ તેમ ફરી શકે છે.
દક્ષિણાભીતીયંત્ર આકાશપિંડની ઊંચાઇ માપે છે. સમ્રાટયંત્ર પર ચઢીને પવનની દિશા જાણવાથી ચોમાસું કેવું આવશે તેની આગાહી પણ થઇ શકે છે. સસ્થાંજ્ઞાયંત્ર સૂર્ય નિરીક્ષકની મેરીડીયન પરથી ક્યારે પસાર થાય છે તે દર્શાવે છે. જયપ્રકાશયંત્ર, જયસિંહની પોતાની શોધ છે. તે બે કંડારેલાં તવા જેવાં યંત્રો છે. તેની ઉપર ઉત્તર-દક્ષિણ અને પૂર્વ-પશ્ર્ચિમ વ્યાસ સાથે વાયર બાંધેલા છે અને વચ્ચે નાની કડી (રિંગ) છે. આ રિંગનો પડછાયો સૂર્યની ગતિવિધિ બરાબર માપી શકે છે.
રાશિવલયયંત્ર, નિરીક્ષકની મેરીડીયન પર કઇ રાશિ પાસ થાય છે તે દર્શાવે છે. રામવલયયંત્ર આકાશીપિંડનું જેનીથ અંતર માપે છે અને તેની ગતિવિધિ પણ માપે છે. ચક્રયંત્ર આકાશીપિંડની જગ્યા માપી શકે છે. દિગાંશાયંત્ર, કપાલીયંત્રો, કાંતિયંત્રો જેવાં યંત્રો કોઇ પણ સમયે આકાશીપિંડોની હિલચાલ અને જગ્યા દર્શાવે છે.
રાજા સવાઇ જયસિંહ દૂરબીનયુગ શરૂ થાય એ પહેલાંનો છેલ્લો ભારતીય ખગોળવિજ્ઞાની હતો જેને આકાશ નિરીક્ષણ માટે દૂરબીનનો ઉપયોગ કર્યો ન હતો. જો કે સત્તરમી સદીના પ્રારંભે નાનાં નાનાં દૂરબીનો અસ્તિત્વમાં આવી ગયાં હતાં પણ તેનો ફેલાવો થયો ન હતો. જો કે તેના છેલ્લા દિવસોમાં તેણે નાનું દૂરબીન મેળવ્યું હતું પણ તે શનિના વલયો અને ગુરૂના ઉપગ્રહો જોવા માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવ્યું હતું.
રાજા જયસિંહે દુનિયામાંથી મળે તેટલાં ખગોળવિજ્ઞાનનાં પુસ્તકો ભેગાં કર્યાં હતાં અને તેને સંસ્કૃતમાં રૂપાંતર કરાવ્યાં હતાં. તેના રાજમાં ખગોળવિજ્ઞાનના પશ્ર્ચિમ વિદ્વાનોને પણ આશ્રય આપવામાં આવતો હતો. રાજા જયસિંહે ભારતમાં ખગોળવિજ્ઞાનને આગળ ધપાવવામાં મોટું કાર્ય કર્યું હતું. રાજા હોવા છતાં તેણે વિજ્ઞાન-ગણિતમાં કાર્ય કર્યું હતું. તે મોગલો અને બીજા હિન્દુ વિરોધી રાજાઓ અને રાજ્યો સાથે લડતા ઝઘડતા પણ તેને ખગોળવિજ્ઞાનમાં અભ્યાસ અને નિરીક્ષણ કર્યાં હતાં. તે બહુ મોટી વાત ગણાય. ત્યાર પછી પશ્ર્ચિમી વિજ્ઞાને ભારતમાં પગપેસારો કર્યો. જ્યારે ભારતમાં ઇન્ટરનેશનલ એસ્ટ્રોનોટિકલ યુનિયનની પરિષદ ભરાઇ ત્યારે રાજા જયસિંહને અને તેના કાર્યને માન અપાવી તેનો લોગો જંતર મંતર વેધશાળા રાખવામાં આવ્યો હતો.
દિલ્હીમાં જંતર મંતર વેધશાળા કોનોટ પ્લેસ પાસે છે. જયપુરમાં રાજાના દરબારમાં છે, વારાણસીમાં ગંગા કિનારે, મથુરામાં કૃષ્ણના મંદિર પાસે અને ઉજ્જૈનમાં ક્ષિપ્રા નદીના કિનારે. આ વેધશાળાઓ આજે પણ જયસિંહની અને ભારતમાં ખગોળવિજ્ઞાનના વિકાસની યાદ આપતી ઊભી છે અને યુવાનોને ખગોળવિજ્ઞાનમાં કારકિર્દી લેવા પ્રેરણા આપે છે અને પડકાર પણ ફેંકે છે. આર્યભટ્ટ, વરાહમિહીર, બ્રહ્મગુપ્ત અને ભાસ્કરાચાર્યના કાર્યની યાદ અપાવે છે.
રાજા જયસિંહે વેધશાળા શા માટે કરી, તેના વિશે એક બીજી કથા છે જે સાચી ન પણ હોય. રાજા જયસિંહે ઉત્તર પ્રદેશનું એક રાજ્ય જીતી લીધું હતું. તેના લશ્કરના માણસો સુંદર મુસ્લિમ રાજકુમારીને તેના નાના ચાર વર્ષના બાળક સાથે જયસિંહને ભેટ તરીકે લઇ આવ્યા. રાજાએ લશ્કરને હુકમ કર્યો કે રાજકુમારીનું કોઇ જ નથી માટે તેને માનપૂર્વક જયપુર લઇ જવામાં આવે. ત્યાં પછી રાજાએ તેના મહેલના છેવાડે રાજકુમારીને રહેવાની વ્યવસ્થા કરી. થોડા દિવસ પછી રાજાને થયું કે મુસ્લિમ રાજકુમારી મહેલમાં રહે છે તો કોઇ તેને કનડતું નથી ને તેની સગવડ બરાબર છે કે નહીં તે જોવા જવું. રાજનું કામકાજ પતાવી સાંજે સાત વાગ્યે રાજા તે મુસ્લિમ રાજકુંવરી પાસે આવે છે અને મહેલના ટેરેસમાં તેઓ ઊભા હોય છે ત્યારે તારા સંધ્યાકાશમાં નીકળી પડતા દેખાય છે, તે મુસ્લિમ રાજકુમારી રાજાને પ્રશ્ર્ન પૂછે છે કે આકાશમાં લેન્ટર્ન (લાલટેન)ની જેમ પ્રકાશતા આ તારા શું હશે અને કેટલા દૂર હશે. ત્યારે રાજાએ તેણીને કહ્યું કે હું અત્યારે તો તારા પ્રશ્ર્નોના જવાબ આપી નહીં શકું પણ તારા પ્રશ્ર્નોના જવાબ મેળવવા પ્રયત્ન કરીશ. આ સંવાદે રાજાને વેધશાળા સ્થાપવા પ્રેર્યા.
રાજા જયસિંહ તેની વેધશાળા અને કાર્ય ભારતીય ખગોળવિજ્ઞાનનું સુવર્ણપાનું છે. પછી ખગોળવિજ્ઞાને કરવટ બદલી અને યુરોપમાં ગેલિલિયો, કોપરનીકસ, ક્ેપ્ટલર, ન્યુટને તેનો વિકાસ કર્યો. તે પહેલા ભારતમાં આર્યભટ્ટ, વરાહમિહિર, બ્રહ્મગુપ્ત, ભાસ્કરાચાર્યે તેનો જબ્બર વિકાસ કર્યો હતો. રાજા જયસિંહ રાજા હોવા છતાં ખગોળવિજ્ઞાનનું કાર્ય કર્યું તે મહાન વાત છે. દુનિયાના ખગોળવિજ્ઞાનના કે વિજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં આવા દાખલા આંગળીનાં વેઢે ગણાય તેટલા જ છે. તેમાં આવે છે ટામકો બ્રાહે, ઉલુધબેગ, ડીબ્રોલાઇ, હોમી ભાભા, વિક્રમ સારાભાઇ જેવો રાજઘરાના કે ખૂબ ધનાઢ્ય કુટુંબનાં હોવા છતાં વિજ્ઞાનને આગળ વધારવા જીવન અર્પ્યું હોય.
જંતર-મંતર વેધશાળાના યંત્રો ખૂબ જ ચોક્કસ રીતે આકાશપિંડના વેધ લઇ શકે છે. ખૂણાના ૨ સેક્ધડની ચોક્કસાઇથી વેધ લઇ શકે છે. આજે પણ વિદ્યાર્થીઓને ખગોળવિજ્ઞાનના પ્રથમ પાઠો તે ભણાવી શકે છે. દૂરબીનમાં તો એક સમયે એક જ માણસ જોઇ શકે પણ અહીં એક સાથે પાંચ-દસ માણસો વેધ લેવાની પ્રક્રિયા જોઇ શકે. આપણે જંતર-મંતર વેધશાળાને ફરીથી કાર્યરત કરી વિદ્યાર્થીઓને ખગોળનું પ્રાથમિક જ્ઞાન આપવાની શરૂઆત કરવી જોઇએ. હવે તો ખગોળવિજ્ઞાનીઓ કોમ્પ્યુટરના સ્ક્રીન પર ખગોળીય ઘટનાનો અભ્યાસ કરી શકે છે.
http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=219342
No comments:
Post a Comment