વન્યસૃષ્ટિ વિરુદ્ધ દંભી માનવસૃષ્ટિ -- ઈન્ટરવ્યુ ઓફ ધ વીક - નંદિની ત્રિવેદી

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShow.aspx?sNo=103206

વન્યસૃષ્ટિમાં કોઈ પ્રાણી બળાત્કાર કરતું નથી: અગમ ગોકાણી

                               

વાઈલ્ડ લાઈફ એક્સપર્ટ અને ટ્રેઈન્ડ નેચરલિસ્ટ યુવાન સાથે આજે તમારી મુલાકાત કરાવવી છે. એ ગુજરાતી યુવાનનું નામ છે અગમ ગોકાણી. તેમનું ધ્યેય છે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફી, ટ્રાવેલિંગ, એડવેન્ચર ટુરિઝમ. દેશ-વિેદશના પ્રવાસીઓ માટે ફોટોગ્રાફિક સફારી, બર્ડ વોચિંગ સફારી, એલિફ્ન્ટ સફારી તથા એન્જલિંગ રિવર સફારી જેવી વિશેષ સફારીનું આયાોજન કરવા સાથે મહત્તમ સમય જંગલમાં વિતાવવાનું તેઓ પસંદ કરે છે. કોર્બેટ નેશનલ પાર્ક દ્વારા યોજાયેલી પ્લેટિનમ જ્યુબિલી ફોટોગ્રાફી સ્પર્ધામાં તેમના ‘નેશનલ પ્રાઈડ’ ફોટોગ્રાફને બેસ્ટ વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફનો એવોર્ડ મળ્યો છે. નેશનલ જીઓગ્રાફિક ચૅનલ માટે વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફર રહી ચૂક્યા છે તેમજ સ્ટેટ લેવલના સ્વિમર, ક્રિકેટર, પોલો પ્લેયર અને હોર્સ રાઈડર છે. જંગલસૃષ્ટિની હૃદયસ્પર્શી વાતોનો ખજાનો તેઓ આપણી સાથે ખોલે છે. આવી હટ કે કહી શકાય એવી કરિયરની શરૂઆત કેવી રીતે થઈ? સુપ્રસિદ્ધ ફોટોગ્રાફર્સ ડેબુ રત્નાની અને જગદીશ માલીના આસિસ્ટન્ટ તરીકે મેં કરિયરની શરૂઆત કરી હતી. ફેશન ફોટોગ્રાફર હતો હું. પણ ગ્લેમર વર્લ્ડ, પ્લાસ્ટિક સ્માઈલ અને કારણ વગરના ટેન્ટ્રમ્સની નકલી દુનિયા સાથે મારી જાતને રિલેટ ન કરી શકતા વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીના વિશ્ર્વકક્ષાના કોર્સ કર્યા. એ જ હવે મારા જીવનનું અવિભાજ્ય અંગ બની ગયું છે. મારા દાદા હંમેશાં કહેતા કે જે ફરે એ હરે. મમ્મી-પપ્પા તથા કુટુંબનો સપોર્ટ તો હંમેશાં રહ્યો જ છે. બસ, એ પછી મેં ફરવાનું શરૂ કર્યું, વાઈલ્ડ ફોટોગ્રાફીની મારી પહેલી પિક્ટોરિયલ બુક બનાવી અને મા-બાપને અર્પણ કરી. પ્રકૃતિ પાસેથી ખૂબ શીખ્યો. ફૂલ કેવી રીતે ખિલે છે, એક પક્ષી બીજા પક્ષી જોડે કેવી રીતે વાતચીત કરે છે, નર પંખી માદા પંખીને કેવી રીતે ઈમ્પ્રેસ કરે છે, માળો કેવી રીતે બનાવે છે, નાનાં જીવજંતુઓ, પતંગિયાં કેવી રીતે જન્મે છે એ બધું નિરખવામાં મને જબરજસ્ત આનંદ આવતો હતો. સાઉથ આફ્રિકન કંપની દ્વારા મધ્યપ્રદેશમાં કેમ્પ થવાનો છે એવી ખબર પડી. ૧૪ મહિના માત્ર જંગલના ટેન્ટમાં જ રહેવાનું સ્લિપિંગ બેગ લઈને. ટેન્ટ બહાર મુકેલા બૂટ પણ જાનવર ઉપાડી જાય ને સ્લિપિંગ બેગમાં કેટલીય વાર સાપ ફરતા હોય. આનાથી મોટું ગ્લેમર બીજું શું હોઈ શકે? મારા પિતા, દાદા બન્ને બિઝનેસમેન. મને બિઝનેસમાં બિલકુલ રસ નહીં. કંઈક જુદું જ કરવું હતું જીવનમાં. સામે પૂરે તરવું હતું એટલે આ પ્રોફેશનમાં આવ્યો. તમારો પ્રાઈઝવિનિંગ ફોટોગ્રાફ કયો હતો? નેશનલ પ્રાઈડ નામના એ ફોટોગ્રાફમાં એક બાજુ રાષ્ટ્રીય પ્રાણી વાઘ અને બીજી બાજુ રાષ્ટ્રીય પંખી મોરનું ચિત્ર છે. આ ફોટોગ્રાફ લેવા મેં ચાર દિવસ રાહ જોઈ હતી. ધીરજ નામનો બહુ મોટો ગુણ શીખ્યો છું. મોરના એક ફોટોગ્રાફ માટે સાડાચાર દિવસ લાગ્યા. કાન્હાના જંગલમાં મારે એક ચોક્કસ જગ્યાએથી અને ચોક્કસ સમયે મોરનો ફોટો લેવો હતો જેથી એનાં પીંછાંના એકેએક કલર્સ બરાબર કેપ્ચર થઈ શકે. હું દરરોજ એ સ્થાને આવતો. જ્યાં શ્રેષ્ઠ સૂર્યપ્રકાશ હતો ત્યાં મારે મોરનો નાચતો ફોટો લેવો હતો. જંગલના સત્તાવાળાઓ પાસેથી પરમિશન લઈને એક ટેન્ટ બનાવ્યો અને રહેવાનું શરૂ કર્યું. હાથી, રીંછ, નીલગાય જેવા મોટાં પ્રાણીઓની અવરજવરને કારણે મોર આવે તોય ડરીને ભાગી જતો. પછી ચાર દિવસે જાણે મારે માટે જ આવ્યો હતો એમ બરાબર સાંજે પાંચ વાગે આવ્યો અને સૂરજ સામે જોઈને આકર્ષક નૃત્ય કર્યું. સૂર્યપ્રકાશ પણ એવો પરફેક્ટ હતો કે એના નર્તનનો પડછાયો પણ પડતો હતો. એવોર્ડ વિનિંગ ફોટામાં વાઘ અને મોરનો ફોટો સાથે છે. વાઘ ટેકરી પરથી પાણી પીવા તળાવ પાસે ઊતરી રહ્યો છે. બીજી બાજુ તળાવ કિનારે મોર નાચી રહ્યો છે. વાઘને જોતાં જ મોર એના પીંછાં સંકોરી લે છે. બન્નેની નજર એકબીજા સાથે મળે છે અને વાઘ મોરને કશું કર્યા વિના પાણી પીને જતો રહે છે. વાઘના પગરવ સાંભળીને કોઈ પશુ-પંખીની હિંમત નથી હોતી કે એની સામે નજર માંડે. તેથી આ ફોટો અનોખો છે. વાઈલ્ડ લાઈફને આટલી નજીકથી જોયા પછી તમારી લાઈફમાં કંઈ પરિવર્તન આવ્યું છે? ડર નામની જો કોઈ ચીજ હોય તો એ નીકળી ગઈ છે. વીજળી નહીં, મોબાઈલ કે ઈન્ટરનેટ નહીં એવી સ્થિતિમાં હું ચાર વર્ષ જંગલમાં રહ્યો છું. મેં મારા ટેન્ટની બહાર બેઠેલો વાઘ જોયો છે. કોઈ પૂછે કે તને ડર નથી લાગતો? તો હું કહું કે લાગે પણ બનાવટી ચહેરાઓથી નહીં. મને લાગતું નથી કે કોઈએ કોઈથી ડરવું જોઈએ, સિવાય કે પોતાની જાતથી. વાઈલ્ડ લાઈફે મને જગતને જુદી રીતે જોવાનું શીખવ્યું. નાઉ આઈ એમ ટોકિંગ રાઈટ, વોકિંગ રાઈટ. જંગલનું દરેક પ્રાણી પોતાને રાજા સમજીને જ વર્તન કરે. વાઘ જો જંગલના રાજાની જેમ ચાલતો હોય તો એક કલાક પછી ત્યાંથી પસાર થતું હરણું પણ એ જ રીતે ચાલે જાણે પોતે જ મહારાજા! વન્યજીવન પાસેથી હું આ શીખ્યો છું. સાચા હોઈએ તો કોઈનો ડર શા માટે? વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીનો કોઈ યાદગાર અનુભવ? મહિનો હતો જાન્યુઆરી. ચાર ડીગ્રી ટેમ્પરેચર. કાન્હા અભયારણ્યમાં એક ઈન્સેક્ટનો ફોટો પાડવા હું કડકડતી ઠંડીમાં સાડા ચાર કલાક પાણીમાં ઊભો રહ્યો હતો. એ ફોટો એવો છે જેના માટે હું સો પાનાની બુક લખી શકું. ડ્રેગન ફ્લાય જેવું જ એક ઈન્સેક્ટ, ભાગ્યે જ જોવા મળે, એ ઈન્સેક્ટના સમાગમનો ફોટો મેં લીધો છે. પ્રાણી જગતમાં મેલ-ફીમેલ મેટિંગ કરતા હોય એ દૃશ્ય ભાગ્યે જ જોવા મળે. નર ડ્રેગનફ્લાય વારંવાર માદા ડ્રેગનફ્લાય પાસે આવે, તેને મળવાની કોશિશ કરે, પ્રભાવિત કરવા જાતભાતના નખરા કરે, મેટિંગ માટે ક્ધવીન્સ કરવા પ્રયત્ન કરે, એની પાસે જઈને પાણીના છાંટા ઊડાડે. આ દૃશ્ય જ એટલું રોમાંચકારી હોય! છેવટે ફીમેલ ડ્રેગનફ્લાય સમાગમ માટે તૈયાર થાય. પાછાં એ બન્ને હવામાં ઊડતાં ઊડતાં સમાગમ કરે એટલે ફોટો પાડવો કેટલો મુશ્કેલ! મારે માટે આ સૌથી યાદગાર ફોટોગ્રાફ છે. પાછી માદા પાણીમાં ઈંડાં મુકે. પાંચ ફીટની દૂરી પરથી મેં આ દૃશ્ય જોયું હતું. નર ફ્લાયે માદાને પાછળથી પકડી હતી. બન્ને સાથે પાણી પાસે આવે, માદા તેનું પેટ પાણીમાં નાંખે અને ઈંડાં મુકે. આ ઈમેજ પણ મેં લીધી છે જે મિરર ઈમેજ છે. પાણી ઉપર અને નીચે એમ બન્ને તરફ એ ઈનસેક્ટ દેખાય છે. છ સાત કલાક પાણીમાં હોવાથી બીમાર થઈ ગયો હતો પણ દુનિયા સમક્ષ હું ગૌરવપૂર્વક કહી શકું કે આ રૅર ફોટો મેં લીધો છે. વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફીમાં ધીરજ અત્યંત જરૂરી છે. આ ફોટો હું ક્યાંય નથી આપતો. કોઈ સ્પર્ધામાં મોકલતો નથી. અમુક કલા પોતાને માટે જ રહે તે ઈચ્છનીય છે. મોરનું કે આ ઈન્સેક્ટ મેટિંગનું પિક્ચર કોઈ લાખ રૂપિયા આપે તોય ન વેચું. નેચરલિસ્ટ તરીકે બીજી કઈ પ્રવૃત્તિઓ? પર્યાવરણ સંરક્ષણ માટે જે કંઈ થઈ શકે એ બધું કરું છું. મેં એવી ટ્રાવેલ કંપની શરૂ કરી છે જે વાઈલ્ડ લાઈફ ટુરીઝમ તથા બર્ડવોચિંગ સહિત અનેક સફારીનું આયોજન કરે છે. મારી ફિયોન્સે સાથે મળીને મેં શરૂ કરી છે. એ પોતે પણ કુદરતપ્રેમી છે અને કોર્બેટ પાર્કમાં આર્ટ અને નેચર કેફે ચલાવતી હતી. હું પોતે ડ્રાઈવ કરીને પ્રવાસીઓને અનોખી જગ્યાઓએ લઈ જાઉં છું. અધિકૃત રેલી ડ્રાઈવર છું. પહાડોમાં ડ્રાઈવિંગનો મને બહોળો અનુભવ છે. હા, મારી સાથે આવનાર ટ્રાવેલર હોવા જોઈએ, ટુરિસ્ટ નહીં. તમને ગમતાં શ્રેષ્ઠ સ્થળો કયાં? હિમાચલ, લેહ-લદ્દાખ, કાન્હા અભયારણ્ય, જિમ કોર્બેટ પાર્ક તેમજ અરૂણાચલ પ્રદેશનું નામદાફા અભયારણ્ય. કોઈ ડરામણો અનુભવ? એક વાર પક્ષી નિરીક્ષણ કરતાં હું વનના બફર વિસ્તારમાં પહોંચી ગયો. ગાઢ જંગલની વચ્ચે માત્ર દસ ફૂટના અંતરે વાઘ હતો. મારી જિંદગીનો સૌથી બેસ્ટ અને સૌથી વર્સ્ટ ફિયર. ત્રણ કિ.મી. સુધી વાઘ તમારી પાછળ દોડતો હોય તો શું હાલત થાય કલ્પી શકો? હાથમાં બેગપૅક હતું એ એકબાજુ ફેંક્યું ને માંડ્યો દોડવા. એક ખડક પરથી વાઘ નીચે ઊતર્યો અને બરાબર મારી સામે આવીને ઊભો હતો. નેચરલિસ્ટ તરીકે પહેલાં તો મારે એની બિહેવિયર જોવાની હોય. એનાં આંખ, કાન, પૂંછડીની મૂવમેન્ટ જોવાની. વાઘ તેનાં મૂડ, મિજાજ અને વર્તન એની પૂંછડી દ્વારા પ્રગટ કરે છે. કૂતરો પૂંછડી પટપટાવતો હોય તો ખુશ હોય એમ સમજાય પણ વાઘનો વિશ્ર્વાસ ન થાય. એની પૂંછડીની ટિપ રડારની જેમ હલી રહી હતી એનો અર્થ એ કે તે પ્લેફૂલ મૂડમાં હતો. વાઘ ભૂખ્યો હોય તો પહેલાં તો હુમલો જ કરે. હું પાછોતરો ચાલવા માંડ્યો ને એ મારી સામે આગળ વધે. હું ઊભો રહી જાઉં તો એ પણ ઊભો રહી જાય. મેં હિંમત ભેગી કરીને ઊલટું વર્તન કર્યું. હું એની તરફ ધીમે ધીમે ચાલવા માંડ્યો તો એણે પાછળ ડગ માંડવા માંડ્યા. મરવાનું જ છે એવી ખાતરી થઈ ગઈ હતી છતાં એનું વર્તન ચકાસું એમ વિચારીને ધીરજ ધરી હતી. ધીરજ ધરવાનો સ્વભાવ અહીં કામ આવ્યો. અધીરો થઈને ડરી ગયો હોત તો કદાચ કંઈક ઊંધુ ચત્તું થઈ ગયું હોત. પણ ક્ધફર્મ થઈ ગયું કે એ એટેક નહીં કરે, એ માત્ર રમત રમે છે. પણ રમત રમતમાં હુમલો કરે તોય સખત ઈજા થઈ શકે, લોહી લુહાણ થઈ જવાય. કોઈ આરોઓવારો નહોતો એટલે હું પાછો ફરીને દોડવા માંડયો. મારાથી ચાર ગણી સ્પીડે એ પણ દોડતો. મેં ચાલવાનું શરું કર્યુ તો એ પણ ચાલવા માંડયો. જાણે કોઈ રમત ના ચાલી રહી હોય! એવામાં એક ખુલ્લી જગ્યા આવી ત્યાં મેં વડનું ઝાડ જોયું. મારા જીવમાં જીવ આવ્યો. થયું કે ઉપર ચડી જાઉં તો બચી જઈશ. વાઘ ઝાડ પર ચડી શકતો નથી. મારી પાસે વોકી ટોકી મોબાઈલ હતો. જેમ તેમ ફોરેસ્ટ ઓફિસમાં ફોન કર્યો. રાત્રે સાડા નવ વાગે જીપ આવી. ત્રણ કલાક ઝાડ પર બેસી રહ્યો. વાઘમામા નીચે જ બેઠા હતા. પેટ ભરેલું હતું, ઊંઘ પૂરી થઈ હતી એટલે સાહેબ રમતિયાળ મિજાજમાં હતા. ફોરેસ્ટ જીપ આવી. ફાયરિંગ માટે ગન તાકી તો નાળચું મારી તરફ. મેં કહ્યું કે ભાઈ નાળચું ઝાડના મૂળ તરફ રાખો. ટાઈગરથી નહીં મરું તો તમારી રાયફલથી તો જરૂર મરીશ. વાઘ એ આલ્ફા નર હતો. ૩૫૦ કિલોનો. હોંકિંગ અને લાઈટિંગથી ડરાવ્યો ત્યારે ખસ્યો. એ પછી એક અઠવાડિયા સુધી હું ઊંઘી શક્યો નહોતો. સાંજે પાંચથી સાડા દસ સુધી જંગલમાં એકલો હતો. ૨૦૦૭માં આ ઘટના બની હતી. હવે ડર લાગે કશાનો આ અનુભવ પછી? નેચર વર્લ્ડમાં જીવ્યા પછી આ દંભી સમાજમાં જીવવું કેવું લાગે છે? બહુ અઘરું. માણસ જેવું ખતરનાક પ્રાણી એકે નથી. વન્યસૃષ્ટિ પાસેથી હું ઘણું શીખ્યો છું. આપણે ક્ધઝર્વેશનની વાતો કરીએ છીએ, કેટલા હાથી ને કેટલા વાઘ બચ્યા એની ચર્ચા કરીએ છીએ, વાઘની ત્વચા અને હાથીના દાંત મોંઘા મૂલે વેચીએ છીએ પણ તમે જુઓ કે એ લોકો કેવી રીતે ખુમારીપૂર્વક જીવન જીવે છે. જંગલ ખતમ કરીને આપણે મકાનો બનાવીએ છીએ. એને બદલે એક ઝાડ વાવશો તો વીસ પંખી એના પર આવીને રહેશે. આપણે વીસ માણસોના ફ્લેટ બનાવવા માટે ૨૦૦ ઝાડ કાપીએ છીએ. નિર્દંભ થઈને કુદરતી જીવન કેવી રીતે જીવી શકાય એ આપણને એકેએક વનસ્પતિ, પશુ-પંખી અને જીવજંતુઓ શીખવાડે છે. પેટ ભરેલું હોય તો વાઘ-સિંહ હુમલો ન કરે. બળજબરીપૂર્વક ત્યાં કશું થતું નથી. વન્યસૃષ્ટિમાં કોઈ પ્રાણી રેપ (બળાત્કાર) કરતું નથી. નેચરલ વર્લ્ડ ડિક્શનરીમાં રેપ શબ્દ છે જ નહીં. નર પશુ કે પંખી માદા સાથે રોમેન્સ કરે, એને પટાવવાની કોશિશ કરે અને એ નરનું આમંત્રણ માદા સ્વીકારે તો ઠીક નહીં તો એ બીજી માદા પાસે જાય. જંગલમાં ક્યાંય જબરજસ્તી નથી. માત્ર માણસે બનાવેલા સમાજમાં જ બધી જબરજસ્તી છે. તમારા ફેવરિટ નેચરલિસ્ટ કોણ જેને તમે રોલ મોડેલ સમજો? એક ઉત્તમ કુદરતવિદ્, જેમનું અવસાન ગયા વર્ષે જ થયું તે હતા ફતેસિંહ રાઠોડ. રણથંભોર ટાઈગર રિઝર્વમાં એમણે જીવન ગાળ્યું હતું. ટાઈગરમેન ઓફ ઈન્ડિયા કહેવાતા હતા. બિલિ અર્જુન સિંહ દૂધવા અને ઉત્તરાખંડના રાજાજી નેશનલ પાર્કમાં રહેતા હતા તેમનું પણ ૨૦૧૦માં અવસાન થયું. આ બન્ને મારા ફેવરિટ નેચરલિસ્ટ છે. અર્જુનસિંહ યુવાન હતા ત્યારે તેમની પાસે એક વાઘ અને દીપડો પાળેલા હતા. ટાઈગર ને લેપર્ડ મોટા થયાં ત્યારે કુદરતી સૃષ્ટિમાં વસી શકે માટે એમને જંગલમાં છોડ્યા. અર્જુન સિંહ જંગલમાં જાય અને એમના નામની બૂમ પાડે તો એ બન્ને તરત એમની પાસે આવી જાય. એલિયટ નામ હતું એમના દીપડાનું. ત્રણ દીપડા ઊભા હોય અને એલિયટ બૂમ મારે તો સાઈડથી તરત એલિયટ સરકીને તેમની પાસે આવે અને મળી જાય. જિમ કોર્બેટ પણ મારા ફેવરિટ નેચરલિસ્ટ છે. ચારસો ટાઈગર અને છસ્સો લેપર્ડનો જેમણે શિકાર કર્યો છે છતાં નંબર વન નેચરલિસ્ટ. ડેવિડ એડનબરો બીબીસી અને નેશનલ જ્યોગ્રાફિકના મુખ્ય પ્રવક્તા છે, નંબર વન નરેટર છે, તેઓ અત્યારે ૯૧ વર્ષની ઉંમરે વિશ્ર્વની શ્રેષ્ઠ જગ્યાઓએ ટ્રાવેલ કરે છે. બધા દાંત બરકરાર છે, દૃષ્ટિ સાફ છે અને લાકડી વગર ૯૧ વર્ષે ટ્રેકિંગ કરે છે. રહે છે ઓસ્ટ્રેલિયા. મૂળ લંડનના. માત્ર ફર્યા જ કરે. આવા બધા નેચરલિસ્ટ વિશે યુવાનોએ વાંચવું જોઈએ. વનસંરક્ષણમાં વાઈલ્ડ લાઈફ ફોટોગ્રાફી કઈ રીતે કામ આવે? વન અને માનવ સમાજ વચ્ચે એ એક મહત્વનું માધ્યમ બની શકે. હજારો વસ્તુઓ એવી છે જે સામાન્ય માણસની નજરમાં ચુકાઈ જાય પણ ફોટોગ્રાફરની આંખે એવી રીતે પકડાય કે તમે આશ્ર્ચર્ય પામી જાઓ. જંગલમાં ઊધઈનું ઘર જોયું છે તમે? બધાં જંતુઓમાં સૌથી મોટું ઘર ઊધઈનું. એના ટેકરા ઠેર ઠેર દેખાય પણ કોઈ ટુરિસ્ટ પૂછશે નહીં કે આ ટેકરો શેનો છે? એનું ઘર એટલું વેલપ્લાન્ડ હોય કે જાણે કોઈ આર્કિટેક્ચરે બનાવ્યું હોય એવું જ લાગે! ટેકરાની અંદર રીતસર અપાર્ટમેન્ટ્સ હોય. સેન્ટરમાં ઊધઈ ક્વીન રહે, સૌથી ટોપ પર સોલ્જર્સ અને વચ્ચેનાં અપાર્ટમેન્ટ્સમાં વર્કર્સ રહે. સોલ્જર આખા ટેકરાનું રક્ષણ કરે, વર્કર્સ પાસે એન્ટ્રી અને એકિઝટ પોઈન્ટ હોય જેમાંથી તેઓ બહાર જાય, ખાવાનું શોધે અને સૌથી પહેલાં ક્વીન પાસે મુકે. ક્વીન એ ફૂડ માન્ય કરે પછી ઊધઈની આખી જમાત ભેગી થઈને ઉજાણી કરે. ભાલુને સૌથી ભાવતું ભોજન એટલે ઊધઈ. રીંછ એનું મોઢું ટેકરા ઉપરથી અંદર નાંખે ને જીભ લાંબી કરે, આખા ટેકરાની અંદર ગોળ ગોળ ફેરવે અને ઊધઈનું ભોજન આરોગે. ઊધઈ એટલું ઝીણું જંતુ છે કે એની જીભમાં જે ચોંટી હોય એને ગળે તો ઊતારવી પડે. તેથી એ જાય મધપૂડા તરફ. ડિઝર્ટમાં એ મધપુડો ખાય કારણ કે અન્નનળીમાં ચોંટી ગયેલી ઊધઈને કાઢવા કંઈક ચીકણો પદાર્થ તો જોઈએ તેથી મિષ્ઠાન્ન રૂપે આખો મધપૂડો ખાઈ જાય. કેવી અજબ દુનિયા છે આ પ્રાણીઓની. આવા ફોટોગ્રાફ યુનિક બની જાય છે. હોર્ન બિલ એવું પંખી છે જે એની માદા વિના જીવી ન શકે. પશુ-પંખીઓમાં સંબંધોના નિયમો નથી હોતા છતાં હોર્ન બિલ, સારસ જેવાં કેટલાંક પંખીઓ પોતાના જોડીદાર વિના જીવી નથી શકતા અને એકલતા પચાવી નથી શકતા. આજની યુવાપેઢીને તમે કંઈ કહેવા ઈચ્છો છો? બસ, એટલું જ ઈચ્છું કે નવી પેઢી વન્યસૃષ્ટિને પ્રેમ કરતી થાય. એ વિશે શિક્ષણ અપાવું જોઈએ, જાગરૂકતા કેળવાવી જોઈએ. તેઓ વાઈલ્ડલાઈફ ડોક્યુમેન્ટરી જુએ, પેપર-પેન લઈને લઈને વ્યવસ્થિત શીખે, સ્થાનિક સ્તરે વાઈલ્ડ લાઈફ એજ્યુકેશન અને પર્યાવરણ પર ભાર મુકાય તો વન્યજીવનને બચાવી શકાશે. એ બચશે તો આપણે બચીશું. ઉત્તરાખંડની હોનારત એ પર્યાવરણ પ્રત્યેની બેદરકારીનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. બાળકોને કુદરતની સાથે રાખો. આપોઆપ ઘણું બધું શીખી જશે.