સ્વામી આનંદાચાર્ય
સિમ્પલ ભગવદ્ ગીતા
ગીતામાં ભક્તિયોગ નામના બારમા અધ્યાયનું આગવું મહત્ત્વ છે. ગીતાના ઘણા ટિપ્પણકારો કર્મયોગને, ભક્તિયોગને અને જ્ઞાનયોગને ભિન્ન માને છે. ઈશ્ર્વરની પ્રાપ્તિ આ ત્રણેયમાંથી કોઈ એક માર્ગે થઈ શકે એવું મનાય છે.
અમારું માનવું જુદું છે. આ ત્રણેય યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગાં થાય ત્યારે ઈશ્ર્વરની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઈશ્ર્વરની પ્રાપ્તિ એટલે શું? મોક્ષ. અને મોક્ષ એટલે? ગાંધીજીએ ‘અનાસક્તિયોગ’માં મોક્ષની જે વ્યાખ્યા આપી છે તે આજના સમય માટે સૌથી વધુ ઉપયોગી છે. મોક્ષ એટલે પરમ શાંતિ. પરમ શાંતિ ક્યારે મળે? તમામ ચિંતાઓથી મુક્ત થઈએ ત્યારે. આવું ક્યારે બને? જ્યારે તમારા તમામ કામનું પરિણામ શુભ આવે ત્યારે. અને આ માટે શું શું કરવું પડે? પહેલી વાત, કામ તો કરવું જ પડે. કર્મ કર્યા વિના, નિષ્ક્રિય બેસી રહીને કોઈનો ઉદ્ધાર થયો નથી અને થવાનો પણ નથી. નિવૃત્તિની વય પછી રિટાયરમેન્ટ લેનારાઓએ પણ જીવનના અંત સુધી પોતાની મનગમતી પ્રવૃત્તિમાં મન પરોવવું પડે. નવરા બેઠા નખ્ખોદ વાળે એવી કહેવત અમસ્તી નથી પડી. ધંધામાં મંદી હોય કે કામ વિનાના માણસની બેરોજગારી હોય તો પણ એ ગાળામાં દરેક વ્યક્તિએ પ્રવૃત્તિમય તો રહેવું જ પડે. ગીતાને જે સારી રીતે સમજે છે, અનુસરે છે તે જીવનભર કર્મ કરતો રહે છે. માત્ર કર્મ કરતા રહેવાથી માણસ કર્મયોગી નથી થઈ જતો. અંડરવર્લ્ડનો ડૉન ચોવીસે કલાક પોતાની પ્રવૃત્તિમાં રચ્યોપચ્યો રહે તો તે કર્મયોગી નથી ગણાતો. આખો દિવસ ખટપટ કરતો રહે, બીજાનું નુકસાન કરતો રહે, કુથલી-નિંદા કરતો રહે તે માણસ પોતાના કર્મમાં ઓતપ્રોત હોવા છતાં કર્મયોગી નથી કહેવાતો. કઈ દિશામાં કર્મ થાય છે તે અગત્યનું છે. અને તે નક્કી કરવા માણસ પાસે જ્ઞાન જોઈએ. કામ કરવાની યોગ્ય દિશા નક્કી કરવાની સૂઝ માત્ર જ્ઞાનીમાં જ આવે. અન્યથા એ કામ માત્ર ઢસરડો થઈ જાય, ક્યારેક કુકર્મ બની જાય.
અને સાચી દિશામાં થતા કામમાં જ્યારે એ કામ પ્રત્યેનો લગાવ ઉમેરાય, એ કામ માટેનો પ્રેમ, ભક્તિ ઉમેરાય ત્યારે એ કામ ખરેખર ઊગી નીકળે. કોઈ નક્કી કરે કે મારે સાચી દિશામાં કામ કરવું છે અને શિક્ષણની દિશા સમાજ માટે ઉપયોગી છે અને રોજ નિયમિત વર્ગમાં ભણાવે, મહિનાને અંતે પગાર લઈને જીવનનિર્વાહ ચલાવે તો શું એટલું પૂરતું છે? ના. એના ભણાવવામાં શિક્ષણ માટેનો, વિદ્યાર્થીઓ માટેનો, શાળા માટેનો પ્રેમ નહીં ઉમેરાય તો એની ગમે એટલી નિષ્ઠા હોવા છતાં એણે આપેલું શિક્ષણ અધૂરું રહેશે. માણસ જે કામ કરે તે સાચી દિશામાં કરે અને એમાં એ કામ માટેનો એનો લગાવ ઉમેરાય તો જ એ કામ નીખરી ઊઠે.
ભગવદ્ ગીતાના ભક્તિયોગને હું મંજીરાયોગ નથી માનતો, ભજનયોગ પણ નથી માનતો. ભક્તિ આંધળી હોઈ જ ન શકે. અને દેખતી ભક્તિ, પૂરેપૂરો વિચાર કર્યા પછી તમે જેમાં મન લગાવ્યું છે તેવી ભક્તિવાળું કર્મ માણસને ક્યાંનો ક્યાં લઈ જઈ શકે. ‘ભક્તિયોગ’ નામે ઓળખાતા બારમા અધ્યાયમાં પ્રવેશતી વખતે આટલી નિખાલસ વાત જરૂરી હતી જેથી ભક્તિ સાથે જોડાયેલી વેવલી લાગણીઓની બાદબાકી કરીને આપણે આગળ વધી શકીએ. તમને પૂજનારાઓમાંથી શ્રેષ્ઠ કોણ છે એવા અર્જુનના સવાલનો ઉત્તર આપતાં શ્રીકૃષ્ણ બીજા શ્ર્લોકમાં કહે છે:
પભ્રળમજ્ઞશ્ર પણળજ્ઞ ્રૂજ્ઞ પર્ળૈ રુણટ્ટ્રૂ્રૂૂ્રુટળ ઈક્ષળલણજ્ઞ
હથ્રળ ક્ષફ્રૂળજ્ઞક્ષજ્ઞટળશ્ર્નટજ્ઞ પજ્ઞ ્રૂૂ્રુટટપળ પટળ: ॥
પરુ્રૂ = મારામાં
અળમજ્ઞશ્ર = જોડીને
પણ: = મનને
્રૂજ્ઞ = જે (જે ભક્ત)
પળપ્ર = મને
રુણટ્ટ્રૂ્રૂૂ્રુટળ: = ચિત્તથી નિરંતર યુક્ત થઈને
ઈક્ષળલણજ્ઞ = પૂજે છે
હથ્રળ = શ્રદ્ધાથી
ક્ષફ્રૂળ = અનન્ય
ઈક્ષજ્ઞટળ: = યુક્ત થઈને
ટજ્ઞ = તેઓ
પજ્ઞ = મારા
્રૂૂ્રુટટપળ: = શ્રેષ્ઠ યોગી
પટળ: = મનાયા છે
શ્ર્લોકના શબ્દોનો અર્થ સમજી લીધા પછી આને ગદ્યમાં, સાદા વાક્યરૂપે ઢાળીને જોઈએ:
પરુ્રૂ પણ: અળમજ્ઞશ્ર રુણટ્ટ્રૂ્રૂૂ્રુટળ: ્રૂજ્ઞ પળપ્ર ક્ષફ્રૂળ હથ્રળ ઈક્ષજ્ઞટળ: ઈક્ષળલણજ્ઞ ટજ્ઞ પજ્ઞ ્રૂૂ્રુટટપળ: પટળ:॥
ગાંધીજીએ ‘અનાસક્તિયોગ’માં આનો અર્થ આપ્યો: ‘નિત્ય ધ્યાન ધરતા, મારામાં મન આરોપીને જેઓ પરમ શ્રદ્ધાપૂર્વક મને ઉપાસે છે તેમને હું શ્રેષ્ઠ યોગી ગણું છું.’ અર્જુનનો પ્રશ્ર્ન હતો કે સગુણ-સાકારની ભક્તિ કરવી કે પછી નિર્ગુણ-નિરાકારની? આ બેમાંથી ઉત્તમ ભક્તિ કઈ અને આ બે પ્રકારના ભક્તોમાંથી ઉત્તમ ભક્ત કયો?
શ્રીકૃષ્ણે જવાબ આપ્યો કે એમાંથી જે પ્રકારે ભક્તિ કરવી હોય તે કરે. કોઈ શ્રેષ્ઠ નથી, કોઈ ઊતરતું નથી. રાહ બેઉ સરખા છે. એ રાહ પર ચાલવાની જે વૃત્તિ છે તે મહત્ત્વની છે. જે પથિક પરમેશ્ર્વરમાં મન લગાવીને, નિત્યયુક્ત રહીને અર્થાત્ કાયમ માટે જોડાઈને (આજે ભગવાનમાં શ્રદ્ધા છે, કાલે નથી, પરમ દિવસે પાછી શ્રદ્ધા આવી-એવું નહીં), અડગ શ્રદ્ધા સાથે કોઈ પણ માર્ગે ચાલે - સગુણ, સાકારને પૂજે કે પછી નિર્ગુણ, નિરાકારને પૂજે - તે જ પથિક શ્રેષ્ઠ છે.
કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળા ‘ગીતા ધ્વનિ’માં આ જ શ્ર્લોકનો પદ્ય અનુવાદ આપે છે:
"મારામાં મનને પ્રોઈ, નિત્યયુક્ત થઈ મને,
ભજે પરમ શ્રદ્ધાથી, તે યોગી ચડતા ગણું.
મહાદેવભાઈ દેસાઈ આ શ્ર્લોકને અંગ્રેજીમાં સમજાવે છે:
’ઝવજ્ઞતય ઈં યિલફમિ ફત વિંય બયતિં ુજ્ઞલશક્ષત ૂવજ્ઞ, શિદયશિંક્ષલ વિંયશિ ળશક્ષમત જ્ઞક્ષ ખય, યદયિ ફિિંંફભવયમ, ૂજ્ઞતિવશા ખય, ૂશવિં વિંય વશલવયતિં રફશવિં.’
સિમ્પલ ભગવદ્ ગીતા
ગીતામાં ભક્તિયોગ નામના બારમા અધ્યાયનું આગવું મહત્ત્વ છે. ગીતાના ઘણા ટિપ્પણકારો કર્મયોગને, ભક્તિયોગને અને જ્ઞાનયોગને ભિન્ન માને છે. ઈશ્ર્વરની પ્રાપ્તિ આ ત્રણેયમાંથી કોઈ એક માર્ગે થઈ શકે એવું મનાય છે.
અમારું માનવું જુદું છે. આ ત્રણેય યોગ્ય પ્રમાણમાં ભેગાં થાય ત્યારે ઈશ્ર્વરની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઈશ્ર્વરની પ્રાપ્તિ એટલે શું? મોક્ષ. અને મોક્ષ એટલે? ગાંધીજીએ ‘અનાસક્તિયોગ’માં મોક્ષની જે વ્યાખ્યા આપી છે તે આજના સમય માટે સૌથી વધુ ઉપયોગી છે. મોક્ષ એટલે પરમ શાંતિ. પરમ શાંતિ ક્યારે મળે? તમામ ચિંતાઓથી મુક્ત થઈએ ત્યારે. આવું ક્યારે બને? જ્યારે તમારા તમામ કામનું પરિણામ શુભ આવે ત્યારે. અને આ માટે શું શું કરવું પડે? પહેલી વાત, કામ તો કરવું જ પડે. કર્મ કર્યા વિના, નિષ્ક્રિય બેસી રહીને કોઈનો ઉદ્ધાર થયો નથી અને થવાનો પણ નથી. નિવૃત્તિની વય પછી રિટાયરમેન્ટ લેનારાઓએ પણ જીવનના અંત સુધી પોતાની મનગમતી પ્રવૃત્તિમાં મન પરોવવું પડે. નવરા બેઠા નખ્ખોદ વાળે એવી કહેવત અમસ્તી નથી પડી. ધંધામાં મંદી હોય કે કામ વિનાના માણસની બેરોજગારી હોય તો પણ એ ગાળામાં દરેક વ્યક્તિએ પ્રવૃત્તિમય તો રહેવું જ પડે. ગીતાને જે સારી રીતે સમજે છે, અનુસરે છે તે જીવનભર કર્મ કરતો રહે છે. માત્ર કર્મ કરતા રહેવાથી માણસ કર્મયોગી નથી થઈ જતો. અંડરવર્લ્ડનો ડૉન ચોવીસે કલાક પોતાની પ્રવૃત્તિમાં રચ્યોપચ્યો રહે તો તે કર્મયોગી નથી ગણાતો. આખો દિવસ ખટપટ કરતો રહે, બીજાનું નુકસાન કરતો રહે, કુથલી-નિંદા કરતો રહે તે માણસ પોતાના કર્મમાં ઓતપ્રોત હોવા છતાં કર્મયોગી નથી કહેવાતો. કઈ દિશામાં કર્મ થાય છે તે અગત્યનું છે. અને તે નક્કી કરવા માણસ પાસે જ્ઞાન જોઈએ. કામ કરવાની યોગ્ય દિશા નક્કી કરવાની સૂઝ માત્ર જ્ઞાનીમાં જ આવે. અન્યથા એ કામ માત્ર ઢસરડો થઈ જાય, ક્યારેક કુકર્મ બની જાય.
અને સાચી દિશામાં થતા કામમાં જ્યારે એ કામ પ્રત્યેનો લગાવ ઉમેરાય, એ કામ માટેનો પ્રેમ, ભક્તિ ઉમેરાય ત્યારે એ કામ ખરેખર ઊગી નીકળે. કોઈ નક્કી કરે કે મારે સાચી દિશામાં કામ કરવું છે અને શિક્ષણની દિશા સમાજ માટે ઉપયોગી છે અને રોજ નિયમિત વર્ગમાં ભણાવે, મહિનાને અંતે પગાર લઈને જીવનનિર્વાહ ચલાવે તો શું એટલું પૂરતું છે? ના. એના ભણાવવામાં શિક્ષણ માટેનો, વિદ્યાર્થીઓ માટેનો, શાળા માટેનો પ્રેમ નહીં ઉમેરાય તો એની ગમે એટલી નિષ્ઠા હોવા છતાં એણે આપેલું શિક્ષણ અધૂરું રહેશે. માણસ જે કામ કરે તે સાચી દિશામાં કરે અને એમાં એ કામ માટેનો એનો લગાવ ઉમેરાય તો જ એ કામ નીખરી ઊઠે.
ભગવદ્ ગીતાના ભક્તિયોગને હું મંજીરાયોગ નથી માનતો, ભજનયોગ પણ નથી માનતો. ભક્તિ આંધળી હોઈ જ ન શકે. અને દેખતી ભક્તિ, પૂરેપૂરો વિચાર કર્યા પછી તમે જેમાં મન લગાવ્યું છે તેવી ભક્તિવાળું કર્મ માણસને ક્યાંનો ક્યાં લઈ જઈ શકે. ‘ભક્તિયોગ’ નામે ઓળખાતા બારમા અધ્યાયમાં પ્રવેશતી વખતે આટલી નિખાલસ વાત જરૂરી હતી જેથી ભક્તિ સાથે જોડાયેલી વેવલી લાગણીઓની બાદબાકી કરીને આપણે આગળ વધી શકીએ. તમને પૂજનારાઓમાંથી શ્રેષ્ઠ કોણ છે એવા અર્જુનના સવાલનો ઉત્તર આપતાં શ્રીકૃષ્ણ બીજા શ્ર્લોકમાં કહે છે:
પભ્રળમજ્ઞશ્ર પણળજ્ઞ ્રૂજ્ઞ પર્ળૈ રુણટ્ટ્રૂ્રૂૂ્રુટળ ઈક્ષળલણજ્ઞ
હથ્રળ ક્ષફ્રૂળજ્ઞક્ષજ્ઞટળશ્ર્નટજ્ઞ પજ્ઞ ્રૂૂ્રુટટપળ પટળ: ॥
પરુ્રૂ = મારામાં
અળમજ્ઞશ્ર = જોડીને
પણ: = મનને
્રૂજ્ઞ = જે (જે ભક્ત)
પળપ્ર = મને
રુણટ્ટ્રૂ્રૂૂ્રુટળ: = ચિત્તથી નિરંતર યુક્ત થઈને
ઈક્ષળલણજ્ઞ = પૂજે છે
હથ્રળ = શ્રદ્ધાથી
ક્ષફ્રૂળ = અનન્ય
ઈક્ષજ્ઞટળ: = યુક્ત થઈને
ટજ્ઞ = તેઓ
પજ્ઞ = મારા
્રૂૂ્રુટટપળ: = શ્રેષ્ઠ યોગી
પટળ: = મનાયા છે
શ્ર્લોકના શબ્દોનો અર્થ સમજી લીધા પછી આને ગદ્યમાં, સાદા વાક્યરૂપે ઢાળીને જોઈએ:
પરુ્રૂ પણ: અળમજ્ઞશ્ર રુણટ્ટ્રૂ્રૂૂ્રુટળ: ્રૂજ્ઞ પળપ્ર ક્ષફ્રૂળ હથ્રળ ઈક્ષજ્ઞટળ: ઈક્ષળલણજ્ઞ ટજ્ઞ પજ્ઞ ્રૂૂ્રુટટપળ: પટળ:॥
ગાંધીજીએ ‘અનાસક્તિયોગ’માં આનો અર્થ આપ્યો: ‘નિત્ય ધ્યાન ધરતા, મારામાં મન આરોપીને જેઓ પરમ શ્રદ્ધાપૂર્વક મને ઉપાસે છે તેમને હું શ્રેષ્ઠ યોગી ગણું છું.’ અર્જુનનો પ્રશ્ર્ન હતો કે સગુણ-સાકારની ભક્તિ કરવી કે પછી નિર્ગુણ-નિરાકારની? આ બેમાંથી ઉત્તમ ભક્તિ કઈ અને આ બે પ્રકારના ભક્તોમાંથી ઉત્તમ ભક્ત કયો?
શ્રીકૃષ્ણે જવાબ આપ્યો કે એમાંથી જે પ્રકારે ભક્તિ કરવી હોય તે કરે. કોઈ શ્રેષ્ઠ નથી, કોઈ ઊતરતું નથી. રાહ બેઉ સરખા છે. એ રાહ પર ચાલવાની જે વૃત્તિ છે તે મહત્ત્વની છે. જે પથિક પરમેશ્ર્વરમાં મન લગાવીને, નિત્યયુક્ત રહીને અર્થાત્ કાયમ માટે જોડાઈને (આજે ભગવાનમાં શ્રદ્ધા છે, કાલે નથી, પરમ દિવસે પાછી શ્રદ્ધા આવી-એવું નહીં), અડગ શ્રદ્ધા સાથે કોઈ પણ માર્ગે ચાલે - સગુણ, સાકારને પૂજે કે પછી નિર્ગુણ, નિરાકારને પૂજે - તે જ પથિક શ્રેષ્ઠ છે.
કિશોરલાલ ઘ. મશરૂવાળા ‘ગીતા ધ્વનિ’માં આ જ શ્ર્લોકનો પદ્ય અનુવાદ આપે છે:
"મારામાં મનને પ્રોઈ, નિત્યયુક્ત થઈ મને,
ભજે પરમ શ્રદ્ધાથી, તે યોગી ચડતા ગણું.
મહાદેવભાઈ દેસાઈ આ શ્ર્લોકને અંગ્રેજીમાં સમજાવે છે:
’ઝવજ્ઞતય ઈં યિલફમિ ફત વિંય બયતિં ુજ્ઞલશક્ષત ૂવજ્ઞ, શિદયશિંક્ષલ વિંયશિ ળશક્ષમત જ્ઞક્ષ ખય, યદયિ ફિિંંફભવયમ, ૂજ્ઞતિવશા ખય, ૂશવિં વિંય વશલવયતિં રફશવિં.’
1
Add a comment...
No comments:
Post a Comment