એન્જિનયર અને પર્યાવરણવાદી ચેવાંગ નોરફેલે ઊભા કરેલા આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયરને કારણે લેહ-લદાખનાં ગામોના ખેડૂતોને પાક લેવા માટે પાણી નથી ખૂટતું. કેટલાંક ગામમાં હવે ખેડૂતો વરસમાં બે વાર પાક લઇ શકે છે
સાર્થકતાના શિખરેથી - દિવ્યાશા દોશી
પાણીની તંગી રણમાં પડે તે લોકો માની શકે પરંતુ, હિમાલયના ઊંચા પહાડોમાં પડે તે માનવું અઘરું લાગે પણ લેહ લદાખનાં ગામોમાં ગ્લોબલ વાર્મિગને કારણે રણ જેવું સૂક્કુંભઠ્ઠ વાતાવરણ જોવા મળે. ખેડૂતોને વરસમાં એકવાર પાક માટે પાણી ગ્લેસિયર પીગળે તો મળે. પણ ગરમીનો પારો ઊંચે જતાં ગ્લેસિયર પણ વધુને વધુ ઊંચે જવા માંડ્યા. એક સમયે જ્યાં બરફથી ઢંકાયેલા પહાડો હતા ત્યાં ભૂખરા બરફ વિનાના નગ્ન પહાડો દેખાય. ગ્લેસિયર જ ન હોય તો પાણી ક્યાંથી મળે સૂક્કું રણ બસ જ્યાં નજર નાખો . ખેડૂતો પાસે બરફ વર્ષા કે વરસાદ થાય તેને માટે રીતસર પ્રાર્થના કર્યા સિવાય આરો નહતો, પરંતુ એક લદાખી એન્જિનયરને તેમની વહારે જાણે ભગવાને જ મોકલ્યો. એન્જિનયર અને પર્યાવરણવાદી ચેવાંગ નોરફેલે ઊભા કરેલા આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયરને કારણે ત્યાંના ખેડૂતોને પાક લેવા માટે પાણી નથી ખૂટતું. કેટલાંક ગામમાં હવે ખેડૂતો વરસમાં બે વાર પાક લઇ શકે છે.
લદાખનો વિસ્તાર એ ઠંડો પર્વતીય રણ પ્રદેશ છે એવું કહી શકાય. શિયાળામાં અહીં -૩૦ ડિગ્રી તાપમાન નીચું હોય શકે તો વાર્ષિક સરેરાશ વરસાદ ૫૦ મિમિ પડે છે. લેહમાં જન્મેલા નોરફેલે શ્રીનગરમાં અને લખનૌમાં શિક્ષણ લીધું. ત્યારબાદ ૧૯૬૦માં તેઓ જમ્મુ કાશ્મીરમાં રુરલ ડેવ્હલપમેન્ટ ડિપાર્ટમેન્ટમાં સિવિલ એન્જિનિયર તરીકે જોડાયા.તેઓ શરૂઆતમાં તો ટાંકા જ બનાવતાં હતા. પાણી સંગ્રહવાના. પણ પછી તેમણે જોયું કે પાણી એ આ વિસ્તારની સૌથી મોટી સમસ્યા છે. કેટલીક જગ્યાએ પાણી વેડફાય છે તો કેટલીક જગ્યાએ પાણીની જબરદસ્ત તંગી છે.
ચેવાંગ નારફેલે ૨૦૧૨ સુધીમાં ૧૨ આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર બનાવ્યા. આ ગ્લેસિયરોમાં ફુકત્સિ ગામનું ગ્લેસિયર સૌથી મોટું છે. ૧૦૦૦ ફીટ લાંબું, ૧૫૦ ફીટ પહોળું અને ચાર ફીટ ઊંડું છે. ફક્ત નેવું હજારને ખર્ચે તૈયાર થયેલું આ આર્ટિફિશયલ ગ્લેસિયર ગામના ૭૦૦ માણસોને પાણી પૂરું પાડવા સક્ષમ છે. લદાખમાં શિયાળામાં લોકો નળ બંધ નથી કરતાં અને પાણી વહેવા દે છે જો તેઓ નળ બંધ કરે તો પાણી ઠંડીને કારણે જામી જવાની સમસ્યાનો સામનો કરવો પડે. એક શિયાળામાં ચેવાંગે જોયું કે પોપલર ઝાડની છાયામાં ધીમી ગતિએ વહેતું પાણી જામી ગયું હતું. જ્યારે ઝડપથી વહેતું પાણી જામતું નથી. આ જોઇને ચેવાંગને આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર બનાવવાનો વિચાર આવ્યો. ચેવાંગે જોયું હતું કે છેલ્લાં પચાસ વરસમાં કેટલીય વાર વરસાદ લંબાયો હતો અને ગામના લોકો પાણી વિના ખેતી કરી શક્યા નહોતા.
ગ્લોબલ વાર્મિંગને અસરને કારણે બરફના ગ્લેસિયરો પણ ધીમે ધીમે ખતમ થઈ રહ્યા છે. પર્યાવરણવાદીઓના મતે ૨૦૩૫ની સાલ સુધીમાં હિમાલયમાં ગ્લેસિયર ખતમ થઈ જવાની શક્યતા છે. આ બાબતથી જાણકાર ચેવાંગને ૧૯૯૬ની સાલમાં આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર ઊભું કરવાનો વિચાર આવ્યો અને તેને સમાજસેવી સંસ્થાની મદદથી તે અમલમાં મૂક્યો. ચેવાંગે હિમાલયની નદીઓને વેલીમાં વાળીને તેના પર ચેકડેમ બાંધી વહેણની ગતિ ધીમી કરતા તે ગ્લેસિયરમાં ફેરવાઈ શક્યું. તેને કારણે જમીનમાં પાણીની માત્રા વધી. ઝરણાઓ પણ વહેતા થયા. અને ખેતી માટે આ પાણી વાળી લેવાતું. ચેવાંગે આ ગ્લેસિયર કુદરતી ગ્લેસિયર કરતાં ઘણાં નીચે બનાવ્યા જેથી કુદરતી ગ્લેસિયર પીગળે તે પહેલાં આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર પીગળતાં તેમાંથી ખેડૂતો એક વધુ પાક આગોતરો લઈ શકે. આ ગ્લેસિયર ગામના લોકો ઈચ્છે તો ઘણા જ ઓછા ખર્ચે મેઇન્ટેન કરી શકે છે, પરંતુ લોકોને તેની પરવા ન હોવાનું ચેવાંગે જોયું છે. પોતાની આસપાસની તકલીફોમાંથી માર્ગ કાઢવા માટે લોકોએ સજાગ થવાની જરૂર છે. ચેવાંગનો અફસોસ યોગ્ય જ છે. ગંદકીની ફરિયાદ આપણે કરીશું, પરંતુ આસપાસની ગંદકી ઓછી કરવા કે ન થાય તે માટે કેટલી વ્યક્તિઓ જાગૃત થઈને વર્તે છે. પાણીનો વેડફાટ શહેરોમાં જે રીતે થાય છે તે જોઇને પાણી વિના ટળવળતા ગામવાસીઓ જુએ તો તેમનો જીવ બળી જાય. પર્યાવરણની ચિંતા આપણને સૌને હોવી જોઇએ, કારણકે પર્યાવરણનો બદલાવ દરેક પૃથ્વીવાસીને અસર કરી શકે છે.
આ કામ માટે ભલે ઓછા પૈસા લાગે પણ તેટલું ફંડ ઊભું કરવું પણ ચેવાંગ માટે સહેલું નહોતું. પડકારો પીગળતા ગ્લેસિયરની માફક વધી રહ્યા હતા, પરંતુ હાર માન્યા સિવાય ચેવાંગે સમાજ માટે કામ કર્યે રાખ્યું. આજે તે ગ્લેસિયર મેન કે આઇસ મેનના નામે દેશવિદેશમાં મશહૂર છે. ટાઈમ મેગેઝિને પણ તેના કામની નોંધ લઈને આર્ટિકલ લખ્યો હતો. અફઘાનિસ્તાન અને અન્ય પહાડી પ્રદેશોમાંથી લોકો તેમની પાસે ટેક્નિક શીખવા આવ્યા હતા. વિચાર કરો કે ભવિષ્યમાં ગ્લેસિયર નહીં રહે તો ગંગા, યમુના જેવી નદીઓ પણ નહીં વહે. પાણીના અભાવે લોકો ગામડાઓમાંથી શહેરો તરફ સ્થળાંતર કરશે. પર્યાવરણ બચાવવા માટે ચેવાંગ નેરફેલ જેવા લોકોની જરુર છે પણ તેની કદર કરતાં આપણે શીખવાની છે. નહીં તો પર્યાવરણના મરણ સાથે આપણું અસ્તિત્વ પણ ટકવું મુશ્કેલ જ છે તે સમજાવવાની જરુર છે ખરી ?
આફ્રિકાના દેશ યુગાન્ડામાં પણ બરફના ગ્લેસિયર્સ છે તે બહુ ઓછાને ખબર છે. ર્વેનઝોરી માઉન્ટન જેને ત્યાંના લોકો માઉન્ટન ઑફ ધ મુન કે આફ્રિકન આલ્પસના નામે ઓળખે છે. આ માઉન્ટનના ગ્લેસિયર પણ વાતાવરણમાં સીઓટુ કાર્બન ફુટ વધવાને કારણે પીગળી રહ્યા છે. તાજેતરમાં ગ્રીન ક્રોસ ઇન્ટરનેશનલ અને વર્લ્ડ યુથ પાર્લામેન્ટ ફોર વોટર સંસ્થાએ કરેલા આ પર્વતોના સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે કે આ ગ્લેસિયર્સ ૨૦૩૦ સુધીમાં ઇતિહાસ બનીને રહી જશે. નુકસાન એટલું થઈ ચૂક્યું છે કે કોઇપણ હિસાબે આ ગ્લેસિયર્સ બચાવી શકાય તેમ નથી. દુનિયામાં દરેક જગ્યાએ આ પરિસ્થિતિ સર્જાઈ રહી છે ત્યાં ચેવાંગ નેરફેલ જેવી વ્યક્તિઓની સૂઝથી આપણે ટકી રહ્યા છીએ. કેટલીક વ્યક્તિઓ બીજાના જીવનનો વિચાર કરીને જીવનનું સાર્થક્ય શોધે છે. પોતાના કાર્યની સભાનતા વિના કે તેની નોંધ લેવાય છે કે નહીં તે વિચાર્યા વિના બસ તેઓ સમાજ માટે જીવ્યે જાય છે.
લદાખનો વિસ્તાર એ ઠંડો પર્વતીય રણ પ્રદેશ છે એવું કહી શકાય. શિયાળામાં અહીં -૩૦ ડિગ્રી તાપમાન નીચું હોય શકે તો વાર્ષિક સરેરાશ વરસાદ ૫૦ મિમિ પડે છે. લેહમાં જન્મેલા નોરફેલે શ્રીનગરમાં અને લખનૌમાં શિક્ષણ લીધું. ત્યારબાદ ૧૯૬૦માં તેઓ જમ્મુ કાશ્મીરમાં રુરલ ડેવ્હલપમેન્ટ ડિપાર્ટમેન્ટમાં સિવિલ એન્જિનિયર તરીકે જોડાયા.તેઓ શરૂઆતમાં તો ટાંકા જ બનાવતાં હતા. પાણી સંગ્રહવાના. પણ પછી તેમણે જોયું કે પાણી એ આ વિસ્તારની સૌથી મોટી સમસ્યા છે. કેટલીક જગ્યાએ પાણી વેડફાય છે તો કેટલીક જગ્યાએ પાણીની જબરદસ્ત તંગી છે.
ચેવાંગ નારફેલે ૨૦૧૨ સુધીમાં ૧૨ આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર બનાવ્યા. આ ગ્લેસિયરોમાં ફુકત્સિ ગામનું ગ્લેસિયર સૌથી મોટું છે. ૧૦૦૦ ફીટ લાંબું, ૧૫૦ ફીટ પહોળું અને ચાર ફીટ ઊંડું છે. ફક્ત નેવું હજારને ખર્ચે તૈયાર થયેલું આ આર્ટિફિશયલ ગ્લેસિયર ગામના ૭૦૦ માણસોને પાણી પૂરું પાડવા સક્ષમ છે. લદાખમાં શિયાળામાં લોકો નળ બંધ નથી કરતાં અને પાણી વહેવા દે છે જો તેઓ નળ બંધ કરે તો પાણી ઠંડીને કારણે જામી જવાની સમસ્યાનો સામનો કરવો પડે. એક શિયાળામાં ચેવાંગે જોયું કે પોપલર ઝાડની છાયામાં ધીમી ગતિએ વહેતું પાણી જામી ગયું હતું. જ્યારે ઝડપથી વહેતું પાણી જામતું નથી. આ જોઇને ચેવાંગને આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર બનાવવાનો વિચાર આવ્યો. ચેવાંગે જોયું હતું કે છેલ્લાં પચાસ વરસમાં કેટલીય વાર વરસાદ લંબાયો હતો અને ગામના લોકો પાણી વિના ખેતી કરી શક્યા નહોતા.
ગ્લોબલ વાર્મિંગને અસરને કારણે બરફના ગ્લેસિયરો પણ ધીમે ધીમે ખતમ થઈ રહ્યા છે. પર્યાવરણવાદીઓના મતે ૨૦૩૫ની સાલ સુધીમાં હિમાલયમાં ગ્લેસિયર ખતમ થઈ જવાની શક્યતા છે. આ બાબતથી જાણકાર ચેવાંગને ૧૯૯૬ની સાલમાં આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર ઊભું કરવાનો વિચાર આવ્યો અને તેને સમાજસેવી સંસ્થાની મદદથી તે અમલમાં મૂક્યો. ચેવાંગે હિમાલયની નદીઓને વેલીમાં વાળીને તેના પર ચેકડેમ બાંધી વહેણની ગતિ ધીમી કરતા તે ગ્લેસિયરમાં ફેરવાઈ શક્યું. તેને કારણે જમીનમાં પાણીની માત્રા વધી. ઝરણાઓ પણ વહેતા થયા. અને ખેતી માટે આ પાણી વાળી લેવાતું. ચેવાંગે આ ગ્લેસિયર કુદરતી ગ્લેસિયર કરતાં ઘણાં નીચે બનાવ્યા જેથી કુદરતી ગ્લેસિયર પીગળે તે પહેલાં આર્ટિફિશિયલ ગ્લેસિયર પીગળતાં તેમાંથી ખેડૂતો એક વધુ પાક આગોતરો લઈ શકે. આ ગ્લેસિયર ગામના લોકો ઈચ્છે તો ઘણા જ ઓછા ખર્ચે મેઇન્ટેન કરી શકે છે, પરંતુ લોકોને તેની પરવા ન હોવાનું ચેવાંગે જોયું છે. પોતાની આસપાસની તકલીફોમાંથી માર્ગ કાઢવા માટે લોકોએ સજાગ થવાની જરૂર છે. ચેવાંગનો અફસોસ યોગ્ય જ છે. ગંદકીની ફરિયાદ આપણે કરીશું, પરંતુ આસપાસની ગંદકી ઓછી કરવા કે ન થાય તે માટે કેટલી વ્યક્તિઓ જાગૃત થઈને વર્તે છે. પાણીનો વેડફાટ શહેરોમાં જે રીતે થાય છે તે જોઇને પાણી વિના ટળવળતા ગામવાસીઓ જુએ તો તેમનો જીવ બળી જાય. પર્યાવરણની ચિંતા આપણને સૌને હોવી જોઇએ, કારણકે પર્યાવરણનો બદલાવ દરેક પૃથ્વીવાસીને અસર કરી શકે છે.
આ કામ માટે ભલે ઓછા પૈસા લાગે પણ તેટલું ફંડ ઊભું કરવું પણ ચેવાંગ માટે સહેલું નહોતું. પડકારો પીગળતા ગ્લેસિયરની માફક વધી રહ્યા હતા, પરંતુ હાર માન્યા સિવાય ચેવાંગે સમાજ માટે કામ કર્યે રાખ્યું. આજે તે ગ્લેસિયર મેન કે આઇસ મેનના નામે દેશવિદેશમાં મશહૂર છે. ટાઈમ મેગેઝિને પણ તેના કામની નોંધ લઈને આર્ટિકલ લખ્યો હતો. અફઘાનિસ્તાન અને અન્ય પહાડી પ્રદેશોમાંથી લોકો તેમની પાસે ટેક્નિક શીખવા આવ્યા હતા. વિચાર કરો કે ભવિષ્યમાં ગ્લેસિયર નહીં રહે તો ગંગા, યમુના જેવી નદીઓ પણ નહીં વહે. પાણીના અભાવે લોકો ગામડાઓમાંથી શહેરો તરફ સ્થળાંતર કરશે. પર્યાવરણ બચાવવા માટે ચેવાંગ નેરફેલ જેવા લોકોની જરુર છે પણ તેની કદર કરતાં આપણે શીખવાની છે. નહીં તો પર્યાવરણના મરણ સાથે આપણું અસ્તિત્વ પણ ટકવું મુશ્કેલ જ છે તે સમજાવવાની જરુર છે ખરી ?
આફ્રિકાના દેશ યુગાન્ડામાં પણ બરફના ગ્લેસિયર્સ છે તે બહુ ઓછાને ખબર છે. ર્વેનઝોરી માઉન્ટન જેને ત્યાંના લોકો માઉન્ટન ઑફ ધ મુન કે આફ્રિકન આલ્પસના નામે ઓળખે છે. આ માઉન્ટનના ગ્લેસિયર પણ વાતાવરણમાં સીઓટુ કાર્બન ફુટ વધવાને કારણે પીગળી રહ્યા છે. તાજેતરમાં ગ્રીન ક્રોસ ઇન્ટરનેશનલ અને વર્લ્ડ યુથ પાર્લામેન્ટ ફોર વોટર સંસ્થાએ કરેલા આ પર્વતોના સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે કે આ ગ્લેસિયર્સ ૨૦૩૦ સુધીમાં ઇતિહાસ બનીને રહી જશે. નુકસાન એટલું થઈ ચૂક્યું છે કે કોઇપણ હિસાબે આ ગ્લેસિયર્સ બચાવી શકાય તેમ નથી. દુનિયામાં દરેક જગ્યાએ આ પરિસ્થિતિ સર્જાઈ રહી છે ત્યાં ચેવાંગ નેરફેલ જેવી વ્યક્તિઓની સૂઝથી આપણે ટકી રહ્યા છીએ. કેટલીક વ્યક્તિઓ બીજાના જીવનનો વિચાર કરીને જીવનનું સાર્થક્ય શોધે છે. પોતાના કાર્યની સભાનતા વિના કે તેની નોંધ લેવાય છે કે નહીં તે વિચાર્યા વિના બસ તેઓ સમાજ માટે જીવ્યે જાય છે.
No comments:
Post a Comment